قوڭىر ماندوكي قازاقتاردىڭ ورتاسىندا، كيىز ۇيدە وتىرىپ ۇلكەن ەڭبەك جازسام دەپ ارماندايتىن- و. ماندوكي

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ماجارستاندىق تۇركىتانۋشى عالىم، قوعام قايراتكەرى يشتۆان قوڭىر ماندوكي بارلىق سانالى عۇمىرىن ماجار جانە كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ قانداس، تۋىس جۇرتتار ەكەندىگىن دالەلدەۋگە ارناعان عالىم.

ول ءوز ەڭبەكتەرىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ سالت- ءداستۇرىن، مادەنيەتىن، ۇلتتىق ءدىلىن زەرتتەپ، تىڭ جاڭالىقتار اشقان. مىنە سول قوڭىر اعامىزدىڭ جارى، ۆەنگريادان استاناعا جولى تۇسكەن وڭايشا ماقسۇم قىزىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

- قوڭىر اعامىز قازاق پەن ماجار حالىقتارىنىڭ ءتۇپ تامىرى ەگىز، قانداس باۋىرلار ەكەنىن تاريحي دايەكتەرمەن دالەلدەۋ جولىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن عالىم. اعامىزدىڭ ەسىمىندەگى «قوڭىر» دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ جانىنا جاقىن تارتىپ ايتاتىن قاستەرلى سوزدەرىنىڭ ءبىرى. جالپى قوڭىر ماندوكيدىڭ تۇركىتانۋشى عالىم بولۋىنا نە اسەر ەتتى دەپ ويلايسىز؟

- قوڭىر يشتۆان ماندوكي 1944 -جىلى ماجارستانداعى ەكى ۇلكەن وزەن - دۋناي مەن تيسسا اراسىنداعى كىشىقۇمان (كيشكۋنشاگ) وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. ول اكەسىنىڭ «سەنىڭ تەگىڭ قىپشاق، تامىرىڭ ۇلى دالادا. قولىڭ جەتسە، شىعىستاعى ارمان بولعان ۇلى دالاعا بار» دەگەن سوڭعى وسيەتىن جادىندا مىقتى ۇستايدى. سول بالا كۇنىنەن، 10 جاسىنان باستاپ تۇركى الەمىنىڭ سىرىنا ۇڭىلۋگە قىزعۋشىلىعى ويانعان. تۋعان جەرى قارساق قالاسىنىڭ ماڭىنداعى كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري بازالارىندا تۇراتىن قازاق، قىرعىز، تاتار ۇلتىنىڭ ازاماتتارىنا كەزىگىپ، سولاردان ءتىل ۇيرەنە باستايدى. ول 1963 -جىلى ءوتۆوش لوراند اتىنداعى بۋداپەشت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا- فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنىڭ تۇركولوگيا بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى. وسىلايشا عىلىم جولىنا ءوزىن ارنادى. ونىڭ بويىنداعى قىپشاق قانى تۇركولوگيا عىلىمىن زەرتتەۋگە قىزىقتىردى دەپ ويلايمىن.

- قوڭىر اعامىزدىڭ كەلتە عۇمىرىندا جارىق كورمەگەن ءبىراز قولجازبالارى قالىپتى. سول ۋاقىتتاردا الداعى كۇندەردە قانداي ەڭبەكتەر جازام دەپ نيەتتەنىپ وتىرعان ەدى؟

- ول كىسىنى ا ق ش، تۇركيا تاعى دا باسقا كوپتەگەن ەلدەر ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقۋعا شاقىراتىن. ءبىراق ول قازاق دالاسىندا ءومىر ءسۇرۋدى قالايتىن. وسى سايىن دالادا قازاقتاردىڭ ورتاسىندا، كيىز ۇيدە، قىمىز ءىشىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ جيعان- تەرگەن عىلىمي دۇنيەلەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلكەن ەڭبەك جازسام دەپ ارماندايتىن. بارلىق ىزدەنستەرىنىڭ ناتيجەسىن كورەمىن دەپ وتىرعان جاسىندا، ءىلىم، ءبىلىمى كەمەلدەنگەن شاعىندا ومىردەن ەرتە ءوتىپ كەتە باردى. ءدال سول ۋاقىتتاردا قىرعىزستان شاقىرعان ەدى. سول اراعا بارىپ جازامىن دەپ قۇلشىنىپ وتىرعان بولاتىن.

- قوڭىر ماندوكيدىڭ سوڭىندا باي كىتاپحاناسى قالعانىن بىلەمىز. بۇل رۋحاني مول قازىنانى قالاي جيدى؟

- جاڭا ايتقانىمداي، قازاق توپىراعىنا كەلىپ قونىستانۋ ەڭ ۇلكەن ارمانى ەدى. سونىمەن بىرگە ول، رۋحاني بايلىعىم كىتاپحانامدى قازاقستانعا كوشىرىپ اكەلسەم، ولسەم قازاق توپىراعىنا جەرلەنسەم دەيتىن ارماندارى بولدى. قايتىس بولعاندا سول ءوز وسيەتى بويىنشا قازاق توپىراعىندا، الماتى ىرگەسىندەگى كەڭساي زيراتىندا جەرلەندى. ال، بىلتىرعى جىلى 16 مىڭ كىتابى مەن قولجازبالارىنان تۇراتىن باي رۋحاني مۇراسىن حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنا سالتاناتتى تۇردە وتكىزىپ بەردىك. ول بۇل كىتاپتاردى ءومىر بويى تىرنەكتەپ جيىپ كەلدى. الەمنىڭ قاي تۇكپىرىنە بارسا دا الدىمەن وزىنە قاجەتتى، بۇكىل تۇركى جۇرتىنا ورتاق رۋحاني قازىنا تەرۋمەن اينالىستى.

- تۇركى حالىقتارىنىڭ وتكەن تاريحىنىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ ءۇشىن، الەمنىڭ ءار جەرىندە ساقتالعان قۇندى دەرەكتەردى زەردەلەۋ قاجەت بولاتىنى بەلگىلى. ول دەرەكتەردى ءتۇپنۇسقادا ءتۇسىنىپ وقۋ ءۇشىن كوپ ءتىلدى ءبىلۋ اسا ماڭىزدى. مىنە سونداي ءوز ىسىنە شىن بەرىلگەن عالىم اعامىز كوپتەگەن تىلدەردى ەركىن مەڭگەرگەن دەپ ەستيمىز...

- قازاق ءتىلىن بىلگەن ادام باسقا بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلىن ۇيرەنۋ قيىن ەمەس، دەيتىن اعاڭ. ول بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلىن بىلۋمەن بىرگە اعىلشىن، فرانسۋز، ورىس، موڭعول تىلدەرىن مەڭگەرگەن. ءتىل ۇيرەنۋگە دەگەن تۋما تالانتى، ەرەكشە دارىنى بولدى. سوندىقتان دا الەمنىڭ قاي كىتاپحاناسىنا بارسا دا ەركىن كىرىپ، ەڭبەكتەنەتىن.

- قازاق مەملەكەتى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلادى. ءسىزدى بۇل ءدۇبىرلى توي قانداي اسەرگە بولەدى؟

- ءوز ۇلتىم ءۇشىن اتاۋلى مەرەكەنىڭ ماڭىزى ايىرىقشا ەكەنىن بىلەم. سونىمەن بىرگە ءتۇبى ءبىر تۇركىنىڭ مۇددەسىن ءبىر ارناعا توعىستىرۋ جولىندا وتكىزىلىپ وتىرعان تۇركى حالىقتارى ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋمەن تۇسپا- تۇس كەلگەنى دە كەزدەيسوق ەمەس. بۇل قازاق جەرىنىڭ بارلىق تۇركى حالىقتارىن كىندىگىنەن تاراتقان، قارا شاڭىراق بولعاندىعىن ايگىلەپ تۇرعانداي اسەرگە بولەدى. سوندىقتان بولار، وسى تويعا قاتىسقان تۋىسقان باسقا ۇلتتارد ا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن ءوز مەرەكەلەرىندەي قۋانا قۇتتىقتاپ جاتتى. بۇل توي قازاقتى عانا ەمەس، تۇركى جۇرتىنىڭ دا ەڭسەسىن بيىكتەتىپ، ساناسىن سىلكىنتتى. تۇركى كەڭەسىنىڭ جيىنىن اشقان نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باۋىرلاس ەلدەردىڭ قۇندىلىقتارىنان باستاپ، قازىرگى گەوساياسي، ەكونوميكالىق احۋالدى تىلگە تيەك ەتتى. وسىلاي تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىر ارنادا بىرىگىپ، ورتاق تىلەكپەن قاۋىشىپ جاتۋىن كورۋ قوڭىردىڭ دا ارمانى بولاتىن.

- اعامىز شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى قازاق عالىمدارىنان كىمدەرمەن ءجيى ارالاسىپ تۇردى؟

- سول تۇستاعى مادەنيەت سالاسىنا جاۋاپتى باسشى وزبەكالى جانىبەكوۆ قوڭىرمەن جاقىن ارالاسىپ تۇردى. بەلگىلى تاريحشى، جازۋشى اعالارىمىز ءابدۋالي قايداروۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، بولات كومەكوۆ، رابيعا سىزدىقوۆا، مۇرات اۋەزوۆ، مارات سەمبين قاتارلى كوپتەگەن ادامدارمەن جاقسى ارالاستى.

- ەندىگى اڭگىمەمىزدى ايگىلى عالىم يشتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ ءوز شاڭىراعىنا قاراي بۇرساق. ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىز عالىم اعامىزبەن قالاي توعىستى؟

- قوڭىر قازاقستانعا كەلگەن ءبىر ساپارىندا تانىستارىنا ءوزىنىڭ قازاق قىزىنا ۇيلەنگىسى كەلەتىنىن ايتادى. ول ناعىز تۇركىنىڭ مۇراگەرى، قاراشاڭىراقتا وتىرعان قازاقتار دەپ بىلەتىن. بولاشاق ۇرپاعىم قىپشاق بولىپ قالسىن، قان الماستىرايىن دەگەن ويى بولدى. سول تۇستاردا قازاق ءتىلىنىڭ اقساپ تۇرعان ۋاقىتى عوي، تانىستىرعان قىزداردىڭ كوبى قازاق ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن، كوڭىلىنەن شىقپاپتى. مەن ونىمەن العاش 1978 -جىلى قۇربىمنىڭ تۇرمىسقا شىعۋ تويىندا تانىستىم. تويدىڭ الدىندا عانا الماتىدا ۇلكەن عىلىمي كونفەرەنسيا وتكەن ەدى. سول جيىنعا قاتىسقان عالىمدار قوڭىردى وسى تويعا دا قوناق رەتىندە شاقىرىپتى. ول كەزدە مەن پەداگوگيكالىق عىلىمداردىڭ عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەيمىن. جوعارعى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، عىلىم جولىنا جاڭادان تۇسكەنمىن، جاسىم جيىرما التىعا كەلىپ قالعان. سول تويدا قوڭىر اعاڭ مەنىڭ قاسىما كەلىپ:

- ءسىز مىنا حالىقتان باسقاشا كورىنەسىز. كىشى ءجۇز، اداي ەمەسسىز بە؟ - دەپ سۇرادى.

- كىشى ءجۇزبىن. ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟

- قىلىعىڭىزدان، ءجۇرىس- تۇرىسىڭىزدان، سوزىڭىزدەن كورىنىپ تۇر.

مەن تاڭعالىپ قالدىم. ءوزى شەتەلدەن كەلىپ تۇرىپ، قازاقتىڭ جۇزدەرىن، رۋلارىن قايدان بىلەدى دەپ ويلادىم. ءسويتىپ، كەزدەسىپ ءجۇرىپ، ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن قوڭىر اعاڭا تۇرمىسقا شىقتىم.

شەتەلدىك ازاماتتىڭ كەڭەس ازاماتشاسىنا ۇيلەنۋ ءۇشىن رۇقسات قاعازداردى الۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قيىندىققا ءتۇستى. بۇل كەدەرگىدەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا وتتىك. ول كىسى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الاتىنىن ايتىپ سەنىمحات جازىپ ءجۇرىپ رۇقسات الىپ بەردى. مەن ۆەنگرياعا، ەۋروپا جەرىنە كەلىن بولىپ بارعاننان كەيىن ءتۇپ تامىرىن تۇركىلەردەن تاراتاتىن ماجارلىقتار ەرەكشە ىستىق ىقىلاسپەن قابىلدادى. بەينە ءبىر ارعى اتالارىنىڭ ءبىر اۋلەتى ەۋروپاعا كوشىپ كەلگەندەي قۋاندى. مەنىڭ، انامنان ۇيرەنگەن قازاق ۇلتىنىڭ قولونەر بۇيىمدارىن جاساي الاتىندىعىمدى كورىپ، تىپتەن، تاڭعالىپ، قۇرمەتتەدى.

بۇل باقىتتى كۇندەرىمىز 1992 -جىلى قوڭىردىڭ توسىن قازاسىنان كەيىن كەلمەسكە كەتتى. اكەسى قايتىس بولعاننان كەيىن كوپ وتپەي، ىشتە قالعان ۇلىمىز دۇنيەگە كەلدى. اللا ءوزىن الىپ، ۇلىن بەردى. وسىلايشا قوڭىر ءوز شاڭىراعىنا يە بولاتىن، ءبىر تۇياعىن ماعان اماناتتاپ كەتتى. قوڭىر ۇلىم تۋسا، ەسىمىن اتلان قويامىن دەيتىن. سول ايتۋى بويىنشا ۇلىنىڭ ەسىمىن اتلان دەپ قويدىق. بۇل ءسوز قوڭىردىڭ بابالارىنىڭ جاۋعا شاپقاندا «اتتان» دەپ شاقىراتىن ۇرانى بولعان ەكەن.

سۇحباتتاسقان: باقىتجول كاكەش (2015-جىل)