ءومىردىڭ ءوزى شىعارما: جاسالماعان بايانداما

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات. سوناۋ جىلدارى ماسكەۋ قالاسىندا وتەتىن سوۆەت- موڭعول جاس جازۋشىلارىنىڭ كەڭەسىندە جاسايتىن باياندامامدى ءبىر جىل بۇرىن دايارلاتىپ جازدىرعانى بار. تاقىرىپتى وزدەرى ۇسىنعان.

باياندامانى الدىمەن جازۋشىلار وداعى، ودان كەيىن ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا ءبولىمى قاراپ، ءارقايسى نۇسقاۋ بەرىپ جوندەتتى دە ورىس تىلىنە اۋدارتتى. ولاردىڭ اۋدارماسى ۇناماعاندىقتان تىلگە جەتىك جىگىتتەرگە كورسەتىپ تاعى ءبىر پىسىقتاپ قويدىم.

بىرگە جۇرەتىن كۇرىلباتىر، مەرگىن سەكىلدى جىگىتتەر دە وسىنداي جايدى باستارىنان كەشىرگەندەرىن ايتتى. وزىمىزشە جات جۇرتتىڭ الدىندا ۇياتقا قالىپ جۇرمەيىك دەپ الگى باياندامالارىمىزدى ءتىپتى جاتتاپ الدىق. قاعازعا قاراماي ەركىن سويلەيىك دەپ ارنايى جاتتىعۋ دا جاسادىق.

اۋەجايدا تۇرعانىمىزدا جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى كەلىپ، ۇشەۋىمىزدى ءبىر بۇرىشقا تۇرعىزىپ قويىپ، دۇرىس ءجۇرىپ- تۇرۋىمىزدى قاتاڭ تاپسىرىپ، مەنى دەلەگاتسيانىڭ جەتىكشىسى ەتىپ تاعايىنداپ تاستادى.

ماسكەۋگە جەتىپ ۇشاقتان تۇسكەنىمىزدە مەنىڭ ەسكى تانىسىم تونيا لوماكينا قارسى الىپ، «ۋكراينا» قوناق ۇيىنە اپارىپ ورنالاستىردى. كەڭەس جۇمىسى ماسكەۋدە ەمەس لۆوۆتا وتەتىن بولىپ وزگەرگەندىكتەن ەكى كۇننەن سوڭ سول جاققا اتتاندىق. لۆوۆ اۋەجايىندا جەرگىلىكتى جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكى بىردەي حاتشىسى كەلىپ قارسى الدى. «ينتۋريست» مەيمانحاناسىنا ورنالاستىرعان ولار ماعان:

- سىزگە ەرەكشە سىي كورسەتىلدى، بۇل بولمەدە كەزىندە ونورە دە بالزاك جاتقان، - دەگەندە، راسىندا، ماقتانىش سەزىم تۋىپ كەتتى دە:

- ەندەشە، نەگە ونى اتاپ وتپەيمىز؟! - دەپ، اكەلگەن اق اراقتان قۇيىپ بەردىم. ەكەۋى دە ءماز بولىپ قاعىپ سالدى. ەكى حاتشىنى شىعارىپ سالعاننان كەيىن ۇشەۋىمىز جولداعى شاڭ- توزاڭنان ارىلىپ، تاماقتانىپ دەگەندەي كەڭەس جۇمىسىنا دايىن وتىردىق. سالدەن سوڭ الگى ەكى حاتشى، ءداۋ بوتەلكەگە قۇيىلعان شەتەلدىك كۇشتى اراعى بار، كەلىپ، ەندى بىزگە قۇرمەت كورسەتە باستادى. ءبىز دە سىلتەپ الدىق. سونىمەن قالامەن تانىسۋعا شىقتىق.

تاريحي ەسكەرتكىشتەر مەن ماڭىزدى جەرلەردى كوبىنەسە سىرتىنان كورسەتىپ قويادى الگى ەكى حاتشى. سويتەدى دە «مۇندا ءبىر باس سۇعايىق» دەيدى، ونىسى مەيرامحانا بولىپ شىعادى. ءبىز ۇشەۋىمىز بارىنشا اتتىڭ باسىن تارتىپ، ءوزىمىزدى تەجەۋمەن جۇردىك. سەبەبى، ەرتەڭ كەڭەستە جاسايتىن باياندامامىز بار دەگەندەي ەستەن تانىپ قالماۋدىڭ قامىن قاتتى ويلاستىرىپ، اراققا ايتەۋىر ەرىن تيگىزگەن بولىپ قانا ءجۇرمىز.

كەشكىسىن ول ەكەۋى ءبىزدى جازۋشىلار ۇيىمىنا الىپ كەلىپ، وندا كىرىپ- شىعىپ جۇرگەن كوپ جازۋشىلارمەن تانىستىردى. ءسويتتى دە «ەندى ءبىر ماڭىزدى جەرگە بارامىز» - دەپ ءبىزدى سول عيماراتتىڭ جەر تولەسىنە ەرتىپ كىردى. جارىعى سولعىنداۋ تاس ۇڭگىر سەكىلدى جەرمەن ءسال جۇرگەن سوڭ كەڭىستىككە جەتتىك، ءتۇرلى شامدارى جارق- جۇرق ەتكەن بار ياعني، تۇنگى ساۋىقحانا بولىپ شىقتى. ءىشىپ- جەمى مول، اراق- شارابى وزەن بولىپ اعاتىنداي- اق جەر ەكەن. باردىڭ قوجايىنى ەتجەڭدى ەركەكتىڭ مىنەزىنىڭ جۇمساعىن ايتساڭشى. ساۋىقحانانىڭ ەدەنى قيىرشىق تاس، ال، قابىرعاسى كادىمگى ۇڭگىر سەكىلدى ۇلكەن جارتاس ەكەن. دوڭبەكتەردى سول كۇيىندە شاۋىپ قانا قويا سالعان ۇستەل مەن ۇزىن ورىندىقتار قويىلعان. كەيبىر جەرىندە ءتىپتى اعاش بوشكەلەردى توڭكەرە سالعانى دا كورىنەدى. استىق سالىنعان قاپشىقتاردى ورىندىق ەتىپ قويعاندارىن دا كەزدەستىرۋگە بولار ەدى.

ءبىز كىرگەندە ادام قاراسى ازداۋ سياقتى ەدى، بىرتىندەپ قاپتاپ كەتتى. «مۇندا تەك جازۋشىلار عانا كەلەدى. سەبەبى، كىرەردە مىندەتتى تۇردە وداق مۇشەلىگىنىڭ بيلەتى تەكسەرىلەدى» - دەپ تۇسىندىرگەن كۇتىپ الۋشىلارىمىز كونياكقا تاپسىرىس بەردى. بىرەۋدىڭ بەرگەنىن ءىشىپ قانا قاراپ وتىرامىز با، ءبىز دە تاپسىرىس بەرۋدەن قالىسپادىق. كەلگەندەردىڭ ءبارى مۇندا مونعوليالىق جازۋشىلار وتىر دەگەندى ەستىپ، العاندارىن ورتاعا سالىپ ءبىزدىڭ ماڭىمىزعا توپتاسىپ، اقىرى ۇزىن سانى وتىزعا تارتا جازۋشى باس قوسىپ قالدىق.

بىزدەن مونعول ادەبيەتى، حالىقتىڭ تىنىس- تىرشىلىگى، تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىز تۋرالى سۇراپ جاتىر، ءبىز دە شاما- شارقىمىزشا ءتۇسىندىرىپ باقتىق. اڭگىمە سوڭىندا ولار ۋكراين اندەرىن ايتىپ، ءبىز دە ءوز حالىق ءانىمىزدى شىرقاتتىق. شيەۆچەنكونىڭ ولەڭدەرىن ۋكراين، مونعول تىلدەرىندە الما كەزەك وقىدىق. ءتۇن ورتاسى اۋعاندا قوناق ءۇيدىڭ الدىندا توپتاسىپ العان ناعىز قالامداس باۋىرلارشا قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ تارقاستىق.

ۇشەۋىمىز تاڭ سارىدەن تۇرىپ الىپ، شومىلىپ دەگەندەي، اپپاق كويلەكتەرىمىزدى كيىپ، گالستۋكتى قىلعىنۋعا تاياتىپ، بايلاپ الىپ، جاسايتىن باياندامامىزدى پىسىقتاۋعا كىرىستىك. ءبىر- بىرىمىزگە ايتىپ، جاتتىعىپ الدىق. سويتسەك الگى ەكەۋ، تاعى دا ءبىر شولمەكتەرى بار، كەلىپ تۇر. مەن ويباي سالدىم، ال، انا ەكەۋى اڭ- تاڭ.

- بولمايدى، قۇداي- اۋ! كەڭەستەن كەيىن ىشەيىك تە.

- كەڭەستى كەشە كەشكە وتكىزىپ تاستاعان جوقپىز با؟

مەن قالجىڭ شىعار دەپ ويلاپ، تاعى ءبىر ءازىل ايتۋعا ىڭعايلانا باستاعانمىن. الايدا، ولار شىن ايتىپ تۇر ەكەن. ويلاپ قاراساق، ءبىز ايتارىمىزدى ايتىپ، ەستۋگە ءتيىس دۇنيەلەرىمىزدى ەستىپ الىپپىز. تەك الگى جىل بويى اۋرەلەنىپ دايارلانعان ءۇش باياندامانىڭ سومكەنىڭ تۇبىندە تىرپ ەتپەي جاتىپ قالعانى بولماسا.

نامداگ اعانىڭ تەورياسى

جەتپىسىنشى جىلدارى جازۋشى د. نامداگتىڭ باستاماسىمەن اشىلعان دراماتۋرگتەر دايارلايتىن كۋرسىندە وقيتىنبىز. نامداگ- عۋاي ارنايى تەوريالىق ساباقتار وتكىزبەيدى، كوبىنەسە ءوزى جازعان پەسالاردىڭ اياسىندا اڭگىمە وربىتەدى. جاستىق شاقتىڭ جەلىگى مە ەكەن، الدە، ازىن- اۋلاق بىردەمەلەر وقىعانىما ءمازبىن بە، كەيدە «جارىتىپ ايتارى شامالى ەكەن» دەگەندەي ويدىڭ جەتەگىندە كەتىپ تە ءجۇردىم.

بىردە جىگىتتەر ول كىسىدەن ستانيسلاۆسكي مەن مەيەرحولد ەكەۋىنىڭ دراماتۋرگيادا ۇستاناتىن قاعيدالارىنىڭ ايىرماشىلىعىن ايتىپ بەرۋدى سۇرادى. نامداگ- عۋاي قار باسقان تاۋ شىڭىنداي اق باسىن كوتەرىپ:

- ءيا، ساعان قالاي تۇسىندىرسەم ەكەن؟ - دەپ، ءسال ويلاندى دا بۇركىتتىكىندەي قوس جانارىن قاداپ تۇرىپ بىلاي دەدى:

- سوقىر قىزدى ءبىر اسكەر زورلاپ كەتىپتى. ستانيسلاۆسكي مۇنى قالاي كورسەتەر ەدى دەسەك، بارلىق ساربازدى ساپقا تۇرعىزادى دا سوقىر قىزدى جىبەرەدى. قىز باسىنان باستاپ سيپالاپ وتىرىپ، ءدال زورلاعان اسكەرگە كەلىپ «مىناۋ!» دەپ ايعاي سالادى. ال، مەيەرحولدقا كەلسەك، سوقىر قىز زورلاعان اسكەردى «تانىماي» ءوتىپ كەتەدى. كورەرمەن قاۋىم «قاپ» دەسىپ، مازاسىزدانا باستاعاندا سوقىر قىز قايتادان سيپالاپ ءجۇرىپ، اقىرى زورلاعان ساربازدى تابادى. ايىرماسى كورىنىپ تۇر ما؟

وسىلاي دەپ قۋلانا جىميعاندا شەكە تامىرى قوبىزدىڭ قوس ىشەگىندەي تارتىلا ايقىن كورىنىپ، ءتىلىنىڭ ۇشىندا قىزىل تەمەكى جاپىراعىنىڭ كىشكەنتاي سىنىعى جىلتىڭداپ تۇراتىن ەدى.

الاڭداعى اڭگىمە

تۇنگى تىنىشتىق ورناعان ءسات. يسايەۆ ەكەۋىمىز سۇحەباتىر الاڭىندا سەرۋەندەپ ءجۇرمىز.

- قانداي كەڭدىك دەسەڭشى. قازىر جۇلدىز بەن ارامىزدا ەشبىر كەدەرگى جوق. شەكسىز دالا كەڭىستىگىندە جۇرگەندەي- اق، تىنىش ءارى ەركىندىك ورناعانداي.

- ءيا، سولاي! موڭعول دالاسى ءدال وسى جەردەن باستالادى عوي، - دەپ قويامىن مەن.

- سونىڭ وزىندە سەنەن باستالۋى كەرەك. ءبىز شەتسىز دالامىزدى كوڭىلىمىزدە سىيدىرىپ الىپ جۇرمەسەك، ەركىن ءارى كەڭ ويلاي المايمىز. ويلاي الماساق، بىزگە مول ءتۇسىم قايدان بولادى.. .

- «اينالا دالا، الىس جول الدا.. .» دەپ كەلەتىن ءبىر ءان ءسىزدىڭ ۆورونەج مەكەنىڭىز تۋرالى ەمەس پە ەدى؟ ءسىزدىڭ ەلدىڭ جەرى شۇرايلى، قارا توپىراقتى عوي. ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدەگى جەر دە ءدال سونداي بولعاندىقتان شىعارماڭىزدىڭ جەمىستى بولاتىن ءجونى بار ەكەن.

- ءبىز جەردىڭ بەتىندەگى وسىمدىكتەرگە عانا نازار اۋدارۋعا ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن. نەگىزى جەردىڭ استىنداعى ءتۇپ تامىرىن تانىساق قوي. سوندا تەرەڭدەگەن سايىن اقىلىمىز تولىقسىپ، ول تولعان سايىن كوككە ۇمتىلعان بولار ەدىك. دالا دەگەنىمىز ءوزى جەردىڭ بەت- الپەتى، ءتانى ءارى جانى ىسپەتتى. دالا اۋىل مەن قالانى جالعاستىرسا، ادام بالاسى اقىل مەن ەسكە الۋدى بايلانىستىراتىن سەكىلدى.

ءيا، بۇل دەگەنىڭ وتكەن مەن بولاشاقتى ساباقتاستىرۋ دەگەن ءسوز عوي.

تاستاعى كوز جاس

كيەۆ قالاسىنا وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن باقانداي جيىرما جىلدان سوڭ جولىم ءتۇسىپ بارا قالدىم. «د. ي. مەندەلەيەۆ كافەدرا مەڭگەرۋشى بولعان»، «س. پ. كوروليەۆ مۇندا قىزمەت ەتكەن» دەگەن بۇرىنعى جازۋلارعا «مىنا كابينەتتە عارىشكەر م. گانزوريگ ءدارىس العان» دەگەن جاڭا جازبا پايدا بولعانىن ەسەپكە الماساق، ينستيتۋتتاعى بارلىق دۇنيە ءوز ورنىندا سياقتى. تانىس وقىتۋشى اتاۋلى ازايىپتى.

وقۋ كورپۋسىنان شىعىپ، ستۋدەنت كەزدەگى جاتاقحاناما جەتۋگە اسىقتىم. شىركىن، پوليەۆايا كوشەسى- اي! مەنىڭ اڭعالدىق پەن ەسەيۋ كەزەڭىم اراسىنداعى قاتەلىكتەرىم مەن تابىستارىمنىڭ بەس جىلدىق كۋاگەرى ەدى- اۋ، وسى جەر. «بولشيەۆيك» كينوتەاترىنىڭ جانىنان ورلەگەندە كوشەنىڭ ءدال بۇرىشىندا ءبىر ۇلكەن قوڭىر تاس بولۋشى ەدى. الگى تاس سول كۇيىندە تۇر. تاستى كورگەندە ۋاقىت اعىنىمەن ويدان ءوشىپ، ۇمىتىلا باستاعان كوپ جايلار قايتا جاندانعانداي بولدى. ەسكە تۇسكەن ساتتەردىڭ اسەرىنە ەنىپ، كوزىمە قۋانىشتىڭ ىستىق جاسى تولىپ كەتكەنىن قاسىمدا جۇرگەن اقىن دوسىم دا بايقاپ قالسا كەرەك.

«پوليەۆايا-7» دەپ انام بەس جىل بويى كونۆەرتتىڭ سىرتىنا اسقان ۇقىپتىلىقپەن جازاتىن مەكەن- جاي - بەس قابات سۇر كىرپىش ۇيگە قوجايىن سىندى ءماز بولىپ كىرىپ بارعانىمدا كەزەكشى ايەل:

- بۇل نەعىلعان ادامدار؟ - دەپ، قاباق شىتا قارسى الدى.

- مەن وسىدان جيىرما جىل بۇرىن وسى جاتاقحانانىڭ جيىرما سەگىزىنشى بولمەسىندە تۇرعان ەدىم. سول بولمەگە باس سۇعىپ، ستۋدەنتتەرمەن تىلدەسكىم كەلەدى.

- وندا بىردەمەلەرىڭدى قالدىرىپ پا ەدىڭ؟ قالسا دا ەندى شارۋاسى بىتكەن شىعار، - دەدى دە، قاسىنداعى اداممەن اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى. مەن ول كىسىنى قالجىڭداپ وتىر دەپ ويلاپ، ازىلگە كوشتىم.

- ءيا، مۇندا كوڭىل- كۇيىم قالعان ەدى. سونى ىزدەمەككە كەلدىم.

- كوڭىل- كۇي دەيدى عوي! نەعىلعان ەرىككەن ادامدار وسىلاي قاڭعىپ جۇرەدى ەكەن. وسىدان بىلاي سول كوڭىل- كۇيىڭدى كورىنگەن جەرگە تاستاي بەرمەگىن. وندا بار بولسا، تاۋىپ ال دا تەزىرەك تابانىڭدى جالتىرات! - دەمەسى بار ما.. .

مەن تاڭدانىپ قالدىم. ءبىز وقىپ جۇرگەن كەزدە مىنەزى جايلى، اشىق- جارقىن قارت ادامدار وسىندا ۆاحتادا وتىرۋشى ەدى. كوشەنىڭ بۇرىشىنداعى تاس ورنىنان قوزعالماسا دا ادامداردىڭ مىنەزى مەن نيەتى تىم قاتتى وزگەرىپتى. جاتاقحانام مەن وقۋ ورنىمدى كورسەتەمىن دەپ لەپىرىپ ەرتىپ شىققان جولداسىمنان ۇيالدىم.

سول جەردەن شىعىپ كوشە بويلاپ كەتىپ بارا جاتقانىمدا ماناعى بۋىرقانعان كوڭىل كۇيىم قۇلازىپ قالعان ەدى. كوشە بويىنداعى الگى قوڭىر تاس قانا سول قالپىندا مىزعىماي تۇردى. كوزىمدە رەنىشتىڭ كوز جاسى تولا باستاعانىن اقىن دوسىم باياعىدا بايقاپ ۇلگەرگەن ەدى.

سۋرەت

كەزىندە لەنيننىڭ نەشە ءتۇرلى سۋرەتتەرى بولدى عوي. سونىڭ ىشىنەن ماعان ونىڭ ءبىر ۇلكەن بورەنەنىڭ باسىن كوتەرىسىپ كەتىپ بارا جاتقان سۋرەتى وتە ۇنايتىن ەدى. بالكىم، لەنيننىڭ كىشكەنتاي يىعىنداعى بورەنەنىڭ ۇشى تىم جۋان كورىنەتىندىگىنەن شىعار.

وسى سۋرەتتى كورگەن موڭعول دالاسىنداعى ءبىر قاريانىڭ ءسوزى ءالى كۇنگە دەيىن ەستەن كەتپەيدى. «ءاي، دۇنيە- اي! وزدەرىنىڭ ۇلى ۇستازدارىنا دوڭبەك تاسىتىپ قوياتىنداي رەسەي ەلى وسىنشاما جاداپ- جۇتاپ كەتكەن جۇرت پا ەدى؟!» - دەگەن ەدى، سول ءبىر قاراپايىم قارت. سول كەزدە مەن «لەنين بۇكىل توڭكەرىستىڭ بارلىق قيىندىعىن ارقالاعان، ءسىز بەن ءبىزدىڭ باقىتىمىزدى سول كىشكەنتاي يىعىنا سالىپ اكەلگەن» - دەپ جاتىپ كەپ بىلگىرسىگەنىم بار ەدى.

ەندى ويلاپ وتىرسام، قاريا دۇرىس اڭعارعان ەكەن. رەسەيدەگى بارلىق جۇمىس ەل باسقارىپ وتىرعان ءبىر شىناشاقتاي شالدىڭ دوڭبەك كوتەرۋىنە قاراپ قالىپ پا؟ جالپى، ادامدى سىيلاۋ، قادىرلەۋ دەگەن ونىڭ كوزى تىرىسىندە عانا جاسالۋ كەرەك ەكەن عوي. ولگەننەن كەيىن ماقتا، داتتا ءبارى ءبىر كورىنەدى.

(جازبانىڭ باسقى بولىمدەرى)

***

جاگدالىن لحاگۆا - 1942 - جىلى موڭعوليانىڭ دورنوگوۆ ايماعىنىڭ حوۆسگول ەلدى مەكەنىندە تۋعان. 1966 - جىلى كيەۆتە پوليتەحنيكا ينستيتۋتىن، 1987 -جىلى ماسكەۋدە ادەبيەت ينستيتۋتىن بىتىرگەن. 1960 - جىلدان ادەبيەتپەن اينالىستى. 1991 - جىلى موڭعوليا جازۋشىلار وداعىنىڭ سىيلىعىن الدى. ورتالىق گازەتتەردە ادەبيەت، ونەر بولىمدەرىن باسقاردى. ورىس جانە يسپان تىلدەرىنەن اۋدارعان بىرنەشە كىتابى جارىققا شىققان. ونىڭ ىشىندە قازاق اقىنى ولجاس سۇيلەيمەنوۆتىڭ ولەڭدەرى بولدى. كوپتەگەن كينو تۋىندىلاردىڭ، تەلەكينو جانە تەلەپەسالاردىڭ اۆتورى .

اۋدارعان: قۋاندىق شاماحاي ۇلى

(جالعاسى بار)