بۇگىن ءبىر ىشەيىنشى، قۇيشى شاراپ! - ومار حايام
دەسەك تە، حايام ولەڭدەرى بىزگە ءتۇپنۇسقادان ەمەس، وزگە تىلدەن، ونىڭ ىشىندە وزگە ءدىندى ەل ارقىلى جەتكەنىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز.
جالپى بىزگە عانا ەمەس، الەمگە الدىمەن اعىلشىندار ارقىلى تارادى. بۇل دەگەن - شىعىستىڭ نازىك الەمىنەن بەيحابار باتىس جۇرتى ارقىلى ومار ولەڭدەرىنىڭ تەرەڭ يىرىمدەرى بۇرمالاندى دەگەن ءسوز. بۇرمالانعان جوق دەپ ەسەپتەگەننىڭ وزىندە ول ولەڭدەردىڭ ءمان- ماعىناسى ۇزاق جىلدار بويى تەرىس ءتۇسىندىرىلىپ كەلگەنى انىق.
ورتا عاسىردا ومار حايامدى ەشكىم دە اقىن ساناماعان، تەك اتاقتى وقىمىستى، كورنەكتى عالىم دەپ بىلگەن. ال قازىرگىلەر ونى كەرىسىنشە ەڭ اتاقتى اقىنداردىڭ ءبىرى سانايدى، ال عالىم رەتىندە بىلمەيدى. وماردىڭ اتى شۋلى رۋبايلارىنىڭ الەمدىك داڭققا جەتۋى ءۇشىن باقانداي جەتى عاسىر كەرەك بولدى.
1857 - جىلى اعىلشىن تىلىنە تۇڭعىش رەت اۋدارىلدى. سول ەكەن اعىلشىن ءتىلدى الەمدە ەڭ كوپ وقىلاتىن اقىنعا اينالىپ شىعا كەلدى. اتاعى انگليادان اسىپ ەۋروپاعا، ودان ارمەن امەريكاعا تەز- اق تارادى. ال رەسەيدە 1891 - جىلى ورىس تىلىنە ءبىرىنشى رەت اۋدارىلدى. وسىلايشا الدىمەن اعىلشىندار، سوسىن ورىستار وماردى سۋپەراقىن رەتىندە كوككە كوتەرىپ اكەتتى. «القاش فيلوسوف»، «باسبۇزار بۇلىكشى اقىن» رەتىندە سانالارعا ءسىڭىرىلدى.
كەشەگى كەڭەستىك اتەيستىك قوعام وماردى وتە جاقسى پايدالاندى، ونى «قۇدايعا سەنبەيتىن ءدىنسىز، قوجا- مولدالاردى اياۋسىز اشكەرەلەگەن» دەپ ناسيحاتتادى. دىننەن ماقۇرىم قاراپايىم جۇرت «ومار سۇلۋ ايەل كورسە تۇرا المايتىن زيناقور، ءشايحانادان شىقپايتىن القاش، قۇدايدان بەزگەن مۇنافىق، جەلوكپە، اڭگۇدىك اقىن بولعان» دەگەن جالعان تۇسىنىكتىڭ جەتەگىندە ءجۇردى. سوعان ساي حريستيان شىركەۋىندەگى شاراپقۇمار «ورىس حايامنىڭ» وبرازى سومدالىپ، ولەڭدەرى تەك داستارقان باسىندا ايتىلۋ ءۇشىن جازىلعانداي جەڭىل قابىلدانىپ كەلدى. ارينە، ول كەزدە ومار ولەڭدەرىنىڭ تەرەڭ ءمان- ماعىناسى اشىلسا، وندا ول كەڭەس قوعامىندا سەنزۋرادان وتپەس ەدى جانە ميلليونداعان تارالىممەن باسىلماس تا ەدى.. .
«بۇگىن ءبىر ىشەيىنشى، قۇيشى شاراپ!
مولامنان، ولسەم، ءيسى تۇرسىن تاراپ.
تۇسىمنان قابىرىمنىڭ وتكەن ادام
ەلىتىپ، ەستەن تانىپ، قالسىن قاراپ.
شاراپپەن جۋىڭدار مەن ولگەن كۇنى،
جوقتاڭدار، شاراپتى ايتىپ، كومگەن كۇنى.
ورنىنان شاراپحانا مەنى ىزدەڭدەر،
دۇرىلدەپ اقىرزامان كەلگەن كۇنى»
(ق. شاڭعىتبايەۆ اۋدارماسى) .
بۇل جەردەگى شاراپ كوپ جۇرت ويلايتىنداي الكوگولدى ىشىمدىك ەمەس. ونىڭ تەرەڭ مەتوفيزيكالىق ءمانى بار. شاراپ - اللانىڭ نۇرى. شاراپ تولى كەسە (قالب) - جۇرەك. ياعني، اللانىڭ نۇرىنا بولەنگەن جۇرەك. وعان ماس بولۋ - اللاعا عاشىقتىقتان رۋحاني ءلاززات كەشۋ. ال قىز (جار) پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «دوس» دەگەندى بىلدىرەدى. ال اۋليەلەر - اللانىڭ دوستارى. امەريكالىق تەولوگ ت. پاركەردىڭ «ءدىن - ماحابباتتىڭ ەڭ جوعارعى فورماسى» دەۋى بەكەر ەمەس. وماردىڭ قىز قۇشىپ، شاراپ ءىشۋى تايىزدار ءتۇسىنىپ جۇرگەندەي ەمەس، ول بۇل جەردە اللاعا دەگەن ۇلى عيباداتتى، قۇدايعا دەگەن ەسسىز عاشىقتىقتى تۇسپالداپ وتىر. مۇنىڭ ءبارى سوپىلىق پوەزياداعى شارتتى تۇردە الىنعان تۇنىپ تۇرعان وبرازدار، تەڭەۋلەر، سيمۆولدار.
ومار ءۇشىن شاراپ - ءدارى، جۇرەكتىڭ ەمى. شاراپسىز دۇنيە - بوس قاراڭ، جۇرەك - ءىشى بوس قۋىس انشەيىن ءبىر ءتۇيىر ەت. شاراپ - ول جۇماق سۋى. «ءىش، - دەيدى سوندىقتان دا ومار اقىن، - ونسىز سەن قايدان كەلگەنىڭدى، نە ءۇشىن كەلگەنىڭدى جانە قايدا باراتىنىڭدى بىلمەيسىڭ. ءىش، - دەيدى ول، - ونسىز بۇل ءومىردىڭ ەشقانداي ءمان- ماعىناسى جوق. ياعني جاراتقاندى تانىماساڭ، ونىڭ مەيىرىم- شاپاعاتىنان قۇر قالاسىڭ دەپ جۇمباقتاپ وتىر.
ءوزىمىزدىڭ قوجا احمەت ياسساۋي دا:
«نۇر ديدارىن عاشىقتارعا ۋادە قىلدى،
عاشىق جولىنا جانىم قيىپ ءجۇردىم مىنە.
ياسساۋي حيكمەتىنىڭ قادىرىنە جەتكىل،
عاشىق شارابىنان ءبىر تامشى تاتقىل»،
- دەپ اللانىڭ نۇرىنا عاشىق بولىپ، عاشىق شارابىنان ءدام تاتۋدى ۇسىنادى. ال شاكارىم بولسا «مەنىڭ جارىم قىز ەمەس، حاقيقاتتىڭ شىن نۇرى» دەيدى.
بۇگىندە ومار حايامنىڭ قولىنان شىققاندىعى داۋسىز رۋبايلاردىڭ سانى - 329 دەلىنەدى. قالعاندارى وماردىڭ اتىن جامىلعان جالعان شۋماقتار بولۋى كادىك. كىم ءبىلسىن؟ ! ول تۇرماق، قاسيەتتى پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرىنىڭ ءبىرتالايى جالعان ەكەندىگى دالەلدەنگەن جوق پا؟!
«مەشىتكە بارسام كەيدە، وللا دا شىن،
جۇرت مەنى نامازشىل دەپ ويلاماسىن.
بۇرىن ءبىر جاينامازىن ۇرلاپ ەدىم،
تاعى دا كورىپ ءجۇرمىن ءۇر جاڭاسىن»
(ق. شاڭعىتبايەۆ اۋدارماسى).
ال ەندى حوراساننىڭ يمامى بولعان، قاجىعا بارعان وماردىڭ مەشىتتەن جايناماز ۇرلاۋى قاي قيسىنعا كەلەدى؟ ونىڭ وسىلاي جازۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن. بۇل جەردە ومار ءوزىن ەمەس، ليريكالىق كەيىپكەرىن سويلەتىپ وتىر. اباي سىندى جالعان قوجا- مولدالاردى ماسقارالاپ وتىر دەۋ اقىلعا قونادى.
«جۇباتساڭ ءبىر بەيشارا جىلاعاندى،
سول جاقسى قۇلپىرتقاننان بۇ عالامدى.
ءجۇز قۇلدى قۇتقارعاننان مىڭ ەسە ارتىق،
قۇل قىلساڭ اق پەيىلمەن ءبىر ادامدى»
(ق. شاڭعىتبايەۆ اۋدارماسى) .
بۇل جەردە ومار ءبىر ادامدى اللاعا شىنىمەن قۇل قىلىپ، باس يگىزە الساڭ، ول مىڭ قۇلدى تەمىر بۇعاۋدان بوساتقاننان ارتىق دەپ وتىرعان جوق پا؟ !
«سەن نەگە كەدەيلىككە بولاسىڭ دال؟
تارتىنباي تىرشىلىكتەن الاسىڭدى ال.
ءبىر ساعات شاتتىق ارتىق مىڭ حاجىدان،
مەككەدە سەنىڭ قاي ءبىر ناعاشىڭ بار!»
دەسە، بۇل دا وماردىڭ شىندىقتى شىرقىراتىپ ايتقانى. «بالا- شاعاڭنىڭ نەسىبەسىنەن جىرىپ، قاجىعا بارىپ قايتەسىڭ» دەپ شاماسىنا قارامايتىن تىراش، مالى جوق كەدەيگە كەيىپ وتىر. ال حاديستە: «قيامەتتە اللانىڭ تەرىس قارايتىن قۇلدارىنىڭ ءبىرى - تاكاپپار كەدەي» دەلىنىپتى.
«دەيدى عوي: توزاققا تەك ماس بارادى،
جۇرت قالاي ايتادى، وسى، ماسقارانى!
دوزاققا ماسكۇنەم مەن عاشىق بارسا،
قالايشا پەيىش شىركىن بوس قالادى؟» -
دەپ، دوگمالىق قاتال ءدىندى سىناپ، اللانىڭ مىندەتىن ءوز موينىنا ارتىپ، جاراتۋشىنىڭ اتىنان سويلەيتىن دۇمشە ءدىندارلاردى ولتىرە اشكەرەلەيدى.
«جەتەتىن ەكى كۇنگە نانىڭ بولسا،
سالقىن سۋ قۇمىراڭنان ارىلماسا.
وزىڭنەن تومەندەرگە باسىڭدى يمە،
ەركىن ءجۇر، وزىڭدەيگە جالىنعانشا».
مىنە، بۇل ناعىز يماندى ولەڭ. قاناعات قارىن تويعىزادى، شۇكىرلىك قىل، وزىڭدەي پەندەگە قۇل بولما، اللاعا قۇل بول دەپ وتىر.
«تىكەن بار، بىزگە گۇلى بۇيىرماسا،
وتى بار، بىزگە نۇرى بۇيىرماسا،
كىرەس پەن قوڭىراۋلى شىركەۋى بار،
مەشىت پەن بىزگە ءدىنى بۇيىرماسا»
(ق. شاڭعىتبايەۆ اۋدارماسى) . بۇدان نە ۇقتىق؟ مۇنى ومار حاق دىننەن حابارسىز، پۇتقا تابىنۋشىلارعا قاراتىپ ايتىپ وتىر- اۋ، ءسىرا. ياعني ول «كەت» دەمەيدى، «كەل» دەيدى. يسلام دىنىنە تىم بولماسا حريستيان ءدىنى ارقىلى بولسا دا «كەل» دەگەندى مەڭزەپ وتىر.
«سۇم تاعدىر! سۇمىرايلارعا نان بەرەسىڭ،
سۋ مەن جەر، ءۇي، سالتانات، ءسان بەرەسىڭ.
ءبىر ءۇزىم نانعا زار بوپ جۇرگەندەر كوپ،
الماعان ادال جاندا بار ما ءوشىڭ؟ « دەپ، ءبىراۋىق ەرەكشە مەيىرىمىنە العاۋسىز سەنگەندىكتەن، اسا قامقور اللاعا ەركەلەيدى.
«ناداندار مەشىت ماڭىن جاعالايدى،
ونەر- ءبىلىم قاجەت دەپ سانامايدى.
جۇماققا ءۇمىت ارتىپ كۇن كەشەدى،
عالىم ادام وندايعا قارامايدى» دەگەن ۇلى عالىمنىڭ ولەڭى وقۋعا جەڭىل بولعانمەن، استارىندا تەرەڭ فيلوسوفيالىق مازمۇن جاتىر. كورەگەن ويشىل، دارىندى اقىن قىسقا رۋبايلارى ارقىلى پوەزيانىڭ جاڭا ءتۇرىن قالىپتاستىرىپ كەتتى. عىلىمي زەرتتەۋلەرى ماتەماتيكا مەن استرونوميانى جاڭا ساتىعا كوتەردى، فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرى كەيىنگى ۇرپاقتاردىڭ وي- ءورىسىن كەڭەيتتى. امەريكا مەن ەۋروپادا ءالى كۇنگە ەڭ كوپ وقىلاتىن شايىر دا وسى ومار حايام ەكەن. ول ەلدەردە ومار اقىندى جاتقا ايتۋشىلار مەن قادىر تۇتۋشىلار قوعامدارى بار. وسى قوعامداردىڭ جيناعان قاراجاتىنا 1934 - جىلى نيشاھۋردا حايامنىڭ زيراتىنا ەسكەرتكىش تاس ورناتىلعان. يۋنەسكو- نىڭ شەشىمىمەن جىل سايىن مامىر ايىندا ومار حايامنىڭ قۇرمەتىنە بۇكىلالەمدىك ەسكە الۋ كۇنى ءوتىپ تۇرادى.
تورەعالي تاشەنوۆ
islam.kz