اباي ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعالار
بۇل تۋرالى: «اباي ون جاسقا كەلگەندە، اكەسى سەمەي قالاسىنا اكەلىپ وقۋعا بەرگەن. بۇدان بۇرىن قىردا دا ءبىراز وقىعان بولادى. سەمەيدەگى العاشقى بەرگەن مولداسى عابدۇلجاپپار دەگەن تاتار. ارتىنان بۇدان شىعارىپ احمەت ريزا مولداعا تاپسىرعان. ەكەۋى دە مەشىتتە يمامدىق قىلادى. جانە سول مەشىتتەرىنىڭ جانىندا مەدرەسە بولعان. وقۋشى شاكىرتتىڭ كوبى مەدرەسەدە جاتىپ وقيدى. ابايدىڭ ءوز بەتىمەن وقيتىن كىتاپتارى اراب، پارسى، تۇرىك جۇرتتارىنىڭ اقىندارى. ودان سوڭ سول تىلدەردە جازىلعان ەرتەگى، داستان، حيسسا سياقتى ادەبيەت مۇرالارى. مەدرەسەدە ءۇشىنشى جىل وقىپ جۇرگەن ۋاقىتتا، اباي سەمەي قالاسىنداعى «پريحودسكوي شكولگە» ءتۇسىپ ورىسشا دا وقي باستاعان. باس- اياعى ءۇش- اق ايمەن ورىسشا وقۋى بىتەدى. ءۇش جىلمەن مۇسىلمانشا وقۋى دوعارىلادى» ، - دەيدى م. اۋەزوۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە.
احمەت ريزا مەدرەسەسى - ⅩⅨعاسىردا سەمەي قالاسىندا ورنالاسقان يسلامدىق ءداستۇرلى وقۋ ورنى بولعان. وندا جاستارعا ادامي، رۋحاني جانە تابيعي پاندەر بويىنشا دارىستەر وقىلعان. 1855-1859 -جىلدارى وسى مەدرەسەدە اباي ءدارىس العان. قۇران مەن عىلىم ءتىلى - اراب ءتىلىن، ونەر ءتىلى - پارسى، ادەبي ءتىل - شاعاتاي تىلدەرىن مەڭگەرىپ، شاكىرت اباي العاشقى ولەڭدەرىن جازعان. ال الدا ونەرگە، بىلىمگە قۇمارلىق بوزبالالىق شاعى، قىزىعى مول جاستىق شاعى، «ماحاببات قىزىق مول جىلدار» تۇردى.
1865-1866 -جىلدارى - اباي 20-21 جاستا بولاتىن. 15 جاسىندا ءبي الشىنباي تىلەنشى ۇلىنىڭ نەمەرە قىزى ءدىلداعا ۇيلەنەدى. 1861 -جىلى تۇڭعىشى اقىلباي (1861-1904)، 1863 -جىلى قىزى گۇلبادان (1863-1932)، 1866 -جىلى ۇلى اكىمباي (حاكىمباي) (1866-1873) دۇنيەگە كەلەدى. 21 جاستاعى اباي ءۇش بالانىڭ اكەسى اتانادى.
1865 -جىلدان باستاپ بولىستىق قىزمەتى باستالادى. شىلدە ايىندا كەزەكتەن تىس بولىستىق سايلاۋدا كۇشىك توبىقتى بولىسىنا بولىستىققا اعاسى قۇدايبەردى قۇنانبايەۆ، وعان كانديدات بولىپ اباي سايلانادى. 1866 -جىلى ءساۋىر ايىندا اعاسى قايتىس بولدى. قۇدايبەردى قايتىس بولعاننان كەيىن كۇشىك توبىقتى ەلىندە بولىستىق قىزمەت اتقارادى. سونىمەن، 1866-1868 -جىلدارى اباي كۇشىك توبىقتى بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلى بولادى.
ارحيۆتەردە وسى جىلدارى بولىستىقتى اتقارعان اباي قۇنانباي ۇلى قول قويعان قۇجاتتار جەتكىلىكتى. ءبىرىنشى، 1866 -جىلى 11 - ماۋسىم - اباي قول قويعان راپورت (ارحيۆ دەرەگى: ومبى قالاسىنا قازاق بالالارىن ورىسشا وقىتۋ ءۇشىن ارنايى اشىلعان مەكتەپكە كوپشىلىك ورتاسىنان بايمۇسا تاڭىربەردين دەگەن بالانى جىبەرۋ تۋرالى) ؛ ەكىنشى، 1866 -جىلى 13 - شىلدە - اباي كۇشىك توبىقتى بولىسى رەتىندە «دەلو وب ۋكوچيەۆانيي كازاحوۆ رودا ۋرۋس- كورجاۋ كۋچۋك توبۋكلينسكوي ۆولوستي كۋتتۋكبايەۆا ي درۋگيح ۆ بايدجيگيتوۆسكيە ۆولوستي» دەگەن راپورت جازعان؛ ءۇشىنشى، 1866 -جىلى 29 - قاراشا - اباي بولىس رەتىندە راپورتقا قول قويعان (ارحيۆ دەرەگى: قازاق ايەلى كۋزەنوۆا جاس بالاسىمەن كۇشىك توبىقتى بولىسىنان ميالى قىستاعىنان كوشكەنى تۋرالى) جانە ت. ب.
1875-1876 -جىلدارى اباي 30-31 جاستا. بۇل جىلدار ابايدىڭ بۇكىل بولىستىق قىزمەتىنىڭ، جەكە باسىنىڭ ەڭ كۇردەلى كەزەڭى بولىپ تابىلادى. 1874 -جىلى اكەسى قۇنانبايدى مەككەگە قاجىلىق ساپارعا شىعارىپ سالادى. «اباي ءوزى باسقارىپ مەككە جاقتىڭ جولىن، ءجونىن جازىپ بەرىپ جانە اۋىزشا ۇقتىرىپ جىبەرەدى» ، دەيدى ءارحام كاكىتاي ۇلى ەستەلىگىندە.
1875 -جىلى ايگەرىمدى (شىن ەسىمى - شۇكىمان) (1856-1919) كەزدەستىرىپ ۇيلەنەدى. 1876 -جىلى ايگەرىمنەن تۇڭعىش بالاسى تۇراعۇل (1876-1934) دۇنيەگە كەلەدى. وسى جىلى اباي قوڭىر- كوكشە ەلىنە بولىس بولىپ سايلانادى.
اباي بولىس بولعانعا دەيىن بۇل ەلدە ايتىس، تارتىس، داۋ كۇشتى بولىپتى. سەمەيدىڭ ۋەزدىك باسقارماسى رەسمي راپورتىندا: «توبىقتىنىڭ قوڭىر- كوكشە بولىسىندا بىردە- ءبىر بولىس دۇرىس قىزمەت اتقارا الماي ءجيى- ءجيى تۇسە بەردى. 1872 -جىلدان 1874 -جىلعا دەيىن بۇل ەلدە بەس بولىس اۋىستى... بولىس حالقى قۇنانبايەۆتى داۋسىز ءبىراۋىزدان بولىس سايلادى. بۇرىن قوڭىر- كوكشە بولىسىندا ەرىكسىز الىنىپ جاتاتىن بارىمتا، ۋلانعان داۋ، جانجال، نەشە ءتۇرلى قىلمىستار مەن كىسى ءولتىرۋ تىيىلىپ، ەل ىشىندە تىنىشتىق ورناي باستادى. وسىنىڭ بارلىعى قۇنانبايەۆتىڭ بەدەلدىلىگىنەن بولدى» ، دەپ جازادى.
وسى بولىستا اباي وزگەلەردەن ەرەكشە ءىس كورسەتىپ حالىققا سىيىمدى بولادى. اقىننىڭ ءۇش جىلدىققا (1876-1878) بولىس بولعاندىعىن دالەلدەيتىن بىرنەشە ارحيۆ دەرەكتەرىنە توقتالايىق. ونىڭ ءبىرىنشىسى، 1876 -جىلى قوڭىر- كوكشە ەلىنىڭ ستاتيستيكالىق مالىمدەمەلەرىن كورسەتىپ، بولىس رەتىندە قول قويعان؛ ەكىنشى، 1876 -جىلى 6 جەلتوقساندا - سەمەي ۋەزى بولىستارى ورىس- تۇرىك سوعىسىنا بايلانىستى قازاق ەلىن پاتشا وكىمەتىنە قارجىلاي كومەك بەرۋگە، ءمورالدىق جاعىنان قولداۋ كورسەتۋگە ۇندەۋ جازعان.
اباي قوڭىر- كوكشە ەلىنىڭ بولىسى رەتىندە قول قويعان؛ ءۇشىنشى، 1876 -جىلى - اباي « III- رازريادتى كافتانمەن» ماراپاتتالادى؛ ءتورتىنشى، 1876 -جىلى 21 قىركۇيەك - ۇزىكباي بورىبايەۆتىڭ جالعان ارىزىمەن ابايدىڭ ۇستىنەن سەمەيدىڭ ۇلىقتارى تەرگەۋ ءىسىن قوزعايدى. وسى تەرگەۋ ءىسى ۇلى اقىندى الداعى جىلداردا كوپ اۋرەگە سالادى.
1885-1886 -جىلدارى اباي 40-41 جاستا ەدى. ناعىز تولىسقان، ازامات ەسەبىندە ەسەيىپ، كەمەلىنە كەلگەن شاعى. بۇدان بۇرىن ول بىرنەشە جىل ءبي- بولىستىق قىزمەتتەر اتقارىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە دە تاجىريبە جيناقتاعان، مۇسىلمانشا عانا ەمەس، ورىسشا دا ساۋاتتى، بايتاق جۇرتقا دا، اكىمدەرگە دە اتى ءمالىم قۇرمەتتى ازامات.
وتباسىلىق جاعدايى: ءدىلدادان 6 بالاسى، ايگەرىمنەن 2 بالاسى بار. 17 جاسىندا تۇڭعىشى اقىلباي ۇيلەنىپ، ابايدىڭ 1879 -جىلى - ءالىمقۇل، 1881 -جىلى - اۋباكىر، 1884 -جىلى - ساعادات، 1885 -جىلى - باكيزات اتتى نەمەرەلەرى دۇنيەگە كەلەدى.
1886 -جىلى اكەسى قۇنانباي قايتىس بولادى. بۇل جىلدار ابايدىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتى مەن ونىڭ بيلىك قىزمەتىنە دە ەرەكشە ءىز قالدىرعان ايتۋلى كەزەڭ بولىپ تابىلادى.
«40 جاستان اسقان سوڭعى اباي، بىزگە ءبىر اباي ەمەس، ەكى اباي بولىپ كەتەدى. بىرەۋى: ومىرگە ۇيلەسكىسى كەلمەي، زاماننان، ورتاسىنان وزىپ شىعىپ، سىنشى، ۇستاز اقىلشى، اقىن- ءدانىشپان بولۋعا اينالعان اباي دا، ەكىنشىسى، كۇندەگى ءومىردىڭ بەتىمەن ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاپ، بۇرىنعىشا پارتيا تارتىستىڭ، بيلىك اكىمشىلىكتىڭ جولىنداعى رۋ باسشى، ەل مەڭگەرۋشى اباي»، - دەپ جازادى م. اۋەزوۆ.
ال اقىننىڭ ءوزى ايتۋىنشا: «وتىزدىڭ ىشىنەن باستاپ ەۋروپا وقىمىستىلارىنىڭ كوپ كىتاپتارىن وقىپ، قىرىققا تامان كەلگەن ۋاقىتتا، بۇرىنعى دۇنيەنىڭ استى ۇستىنە شىعىپ وزگەرىپ: كۇنشىعىسىم كۇنباتىس، كۇنباتىسىم كۇنشىعىس بولىپ كەتتى»، دەيدى.
م. اۋەزوۆ كورسەتكەندەي، 1886 -جىل ابايدىڭ ناعىز اقىندىققا شىنىمەن بوي بەرىپ، كوپ كوڭىل بولە باستاعانىن بىلدىرەدى. بۇل جىلدا 16-17 ولەڭ شىعارادى جانە ورىس اقىندارى پۋشكين، لەرمونتوۆتان اۋدارمالار جاسايدى. وسى جىلدارى اقىن ومىرىندە بولعان ەلەۋلى وقيعالاردىڭ ءبىرى، 1885 -جىلى مامىر ايىندا سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى بەس ويازدىڭ ءبي- بولىستارى، ەل بيلەۋشى اقساقالدارى باس قوسقان قارامولا جارمەڭكەسىندە توتەنشە سيەزد وتەدى. وسىناۋ قۇجاتتى قابىلداپ، بەكىتۋشىلەردىڭ ىشىندە اباي قۇنانباي ۇلى بولعان.
«سەمەي وبلىسىنا قاراستى بەس ۋەزدىڭ 1885 -جىلى وتكەن شار سەزىنە اباي ءبي ەمەس، شىڭعىس بولىسىنىڭ «قۇرمەتتى قازاعى» رەتىندە شاقىرىلعان. بۇعان اتالعان سيەزد قابىلداعان ەرەجەنىڭ سوڭىنا جازىلعان تىزىمدەگى اتى- ءجونى دالەل بولادى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، «قۇرمەتتى قازاق» - ەل ۇعىمىنداعى اۋىلدىڭ سىيلى اقساقالى، كەز كەلگەن بەدەلدى ادامى ەمەس، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان ۇسىنىلىپ، دالا گۋبەرناتورى بەكىتەتىن اتاق- دارەجە. بۇل دارەجە وكىمەت الدىندا ەرەكشە ەڭبەگىمەن كوزگە تۇسكەن قازاقتارعا عانا بەرىلگەن»، دەيدى عالىم بەيسەنباي بايعاليەۆ «اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە» اتتى كىتابىندا. وسى سيەزدە اباي توبە بي بولىپ سايلانادى دا، قازاقتىڭ جاڭا زاڭ ەرەجەسى (74 باپ) قابىلدانادى.
1885 -جىلى 21- ماۋسىمدا - دالا گەنەرال- گۋبەرناتورىنىڭ كانتسەليارياسىن باسقارۋشى ۆ. لوسيەۆسكيي «و پرەكراشەني سلەدستۆيا ناد ۆولوستنىم ۋپراۆيتەلەم كۋنانبايەۆىم ي ايۋبايەۆا ي پرەدانيي سۋدۋ كيرگيزا بۋروبايەۆا زا لوجنىي دونوس» دەگەن بايانداما جاسايدى. سونىمەن، 1876 -جىلى باستالعان ۇزىكباي بورىبايەۆ جازعان ارىزدى تەكسەرۋ ءىسى اياقتالادى. 1885 -جىلى شىلدە- تامىز ايلارىندا شىڭعىس تاۋىنداعى اباي اۋىلىنا اقىننىڭ ورىس دوسى، ساياسي جاعىنان سەنىمسىز دەپ جەر اۋدارىلعان ن. ي. دولگوپولوۆ كەلىپ، جاتىپ قايتادى. اباي سول كىسى ارقىلى سەمەيدىڭ ولكەتانۋ مۋزەيىنە جادىگەرلەر تاپسىرادى.
1895 -جىلى - اباي 50 جاستا. ايگەرىمنەن ءۇشىنشى بالاسى ىزكايىل (زىكەش) (1895-1929) دۇنيەگە كەلەدى. اباي 9 بالانىڭ اكەسى جانە 8 نەمەرە ءسۇيىپ وتىرعان اتا. 1891 -جىلى ءىنىسى وسپان قايتىس بولادى. بۇل اقىن كورگەن قاتتى اۋىر قازانىڭ ءبىرى بولدى. ءىنىسىنىڭ قازاسىنان كەيىن وسى كۇنگە دەيىن بولعان تارتىستىڭ الەگى ابايدىڭ جەكە باسىنا تۇسەدى. بۇل جىلدارى اقىن شىڭعىس بولىسىن باسقارادى.
«پريكاز ۆوەننوگو گۋبەرناتورا سەميپالاتينسكوي وبلاستي سەنتيابريا 11 دنيا 1893 گودا» دەگەن بۇيرىق سول جىلى گازەتتە باسىلعان. وسى ارحيۆ دەرەگى تۇراعۇلدىڭ ەستەلىگىندەگى مىنا جولداردى دايەكتەي تۇسەدى. «1893 -جىلى سايلاۋدا، باياعى ورازباي مەن كۇنتۋ تاعى دا ءبىرى بۇعىلىعا، ءبىرى مۇقىرعا شىعىپ، قالعان ەلدى ءوزىڭ يە بولىپ قايىرىپ الماساڭ بولمايدى دەپ حالىق اقساقالدارى مەنىڭ اكەمدى بولىستىققا سايلاعان»، دەيدى. ياعني، 1893-1896 -جىلدارى اباي شىڭعىس بولىسىنا ۋپراۆيتەل بولىپ سايلانعان.
1895 -جىلى 15 - قاراشادا اباي تاعى ءبىر اۋىر قازا كورەدى. اقىننىڭ ءبىلىمدى، تالانتتى بالاسى ءابدىراحمان 27 جاسىندا قايتىس بولادى، سۇيەگى ەلگە اكەلىنىپ اقشوقىعا جەرلەنەدى. ونىڭ قايعىسى اقىنعا قاتتى باتادى، ەگىلىپ كوپ ولەڭ جازادى. وسى جىلى جازعان 18 ولەڭىنىڭ 10 ى ءابدىراحمانعا ارنالعان.
«ارينە، بۇل ۋاقىتتاردا اباي تەرەڭ، دانالىقپەن تولعايتىن اقىننىڭ ءوزى بولعان. سىرتقى ءومىردىڭ ۋ قوسىپ تارتىپ جاتقان سىباعاسى بار. ءوز ىشىندە، قالىپتانىپ تولعان سىنشى اقىلدىڭ، مۇنى تابىنان ۇزاتىپ اكەتەتىن جالعىزدىعى بار. ونىڭ ۇستىنە، جانىنا سۇيەنىش ساناپ، تىرشىلىگىنە جۇبانىش قىلعان سۇيىكتى جاندارىنىڭ ءولىمى بار. وسىنىڭ ءبارى جينالعان سوڭ بار سوتقارمەن الىسىپ جۇرسە دە، اباي ولەڭدى ءوز جۇرەگىنىڭ تىنىسى سياقتى قىلىپ العان. سوندىقتان، لەرمونتوۆتاي اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن قازاقشاعا اۋدارسا، سول سوزدەردى قۇر عانا سىرتقى كەلىسىمىن سۇيگەندىكتەن اۋدارمايدى. بارلىعىن دا ءوز جۇرەگىنە تۇسىنىكتى، ءوز حالىنە جاناساتىن، ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك مۇڭ- ارمانىنا تاپ كەلەتىن جانە ءوز قيالىنا ۇيلەسەتىن، ەرەكشە ءبىر جاقىندىعى بولعاندىقتان اۋدارادى»، - دەپ جازادى م. اۋەزوۆ.
1895 -جىلى لەرمونتوۆتان ەكى اۋدارما جاساعان. ۇلى اقىننىڭ ءومىر جولى وسىلاي جالعاسىپ وتىرعان.
مارجان مۇحامەدوۆا، ابايدىڭ مەملەكەتتىك تاريحي- مادەني جانە ادەبي- مەموريالدىق قورىق- مۇراجايىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى. سەمەي.
«ەگەمەن قازاقستان» (2015- جىل)