اعاجان- اي، مەنى تىردەي ولىمگە تاستاماشى!- اعادان قالعان امانات
ءابجىلانداي بولعان تويىمسىز اجال اشتىقتان اقىرعى دەمىن تاۋىسقان ءتىرى پەندەلەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قىلعىتىپ جاتتى. قىزىل ۇكىمەت بايلاردىڭ مالىن تارتىپ الىپ، تەنتىرەتىپ جاتسا دا ءمۇمىن مۇسىلمان بالاسى پاتشاعا قارسى شىققان جوق.
كەزىندە باي اتانىپ، اعايىن مەن باۋىرلارىن قامتىپ، مىرزالىعىمەن، جومارتتىعىمەن ەلگە جاققان ساۋاتتى بايداۋلەت تە سولاردىڭ ءبىرى بولىپ سابىرلىق ەتتى. الايدا حالىق باسىنا ۇيىرىلگەن قارا بۇلتتاي اشارشىلىق تىرناعىنان بۇل شاڭىراق تا قۇتىلا المادى. كەبەجە مەن ۇراسىنداعى ازىعىن سوڭىنا دەيىن حالقىمەن ءبولىپ جەگەن بايداۋلەت تە اقىر اياعى دالادا تەنتىرەپ، بالالارىنا ءنار ىزدەپ سۇيەك- ساياق تەرەتىن جاعدايعا جەتتى. توعاي كەزىپ تاۋىپ اكەلگەن سۇيەكتىڭ قايناتىلعان سوڭعى سورپاسىن بالالارىنا ۇسىندى. دەنەلەرى ءىسىنىپ ابدەن اشتىقتان ەسەڭگىرەپ وتىرسا دا ۇرپاعىن امان ساقتاۋ ءۇشىن بايداۋلەت تە بايبىشەسى قاليپا دا سورپاعا ورتاقتاسپادى.
كەشەگى كۇنى توقشىلىقتا تاي، وزگىزدى يىعىنا لاقشا كوتەرىپ كەتەتىن بايداۋلەت اشتىقتان السىرەگەنى سونشا ءبىر اياق سورپانى قۋاتسىز دىرىلدەگەن قولىمەن زورعا كوتەرىپ، نەمەرەسى ءىزباسارعا ۇسىندى. بايبەشەسى قاليپا بۇل كەزدە تۇرۋعا شاماسى جوق ءومىرىنىڭ جالعاسىنداي بولعان نەمەرەلەرىنە ەلجىرەي قاراپ، تالىقسىپ كەتە بەردى. وسىدان كوپ كۇن ۇزاماي بايداۋلەت تە بايبىشەسىنىڭ سوڭىنان جان تاپسىردى. ەندىگى بار ناۋبەت، ىزىندەگى باۋىرلارى مەن اعايىندارىنىڭ اماناتى، بايداۋلەتتىڭ كەنجە ۇلى جيىرما جاستان جاڭا اسقان جىگىت بايمەنتايدىڭ مويىندا قالدى. سەبەبى ارقا سۇيەر ۇلكەن اعاسى ەسماحان ناۋقاستانىپ قايتىس بولعان، ودان كەيىنگى اعالارى قوشان مەن وسپان «بايدىڭ بالاسى»، «حالىق جاۋى» بولىپ ۇستالىپ كەتكەن ەدى.
قولىنا قانجارىن الىپ دالا كەزىپ، ەل ارالاعانمەن تاڭدايعا باسار ءتۇيىر تاپپاعان سوڭ باۋىرلارى مەن اعايىننىڭ ءتىرى قالعان بالالارىن، جەسىر جەڭگەلەرىن ەرتىپ، تۇمسىعىنان سىپىرعان تۋعان جەرى كۇمىسقورعاننان اۋا كوشتى. ەلىن قيماي ارتىنا قارايلاي بەرگەن ەردىڭ نەگىزگى ماقساتى اقمەشىتكە جەتىپ، وتاربامەن تاشكەنتكە بارۋ. ول جاقتا توقشىلىق ەكەن دەگەن اڭگىمە بۇلاردىڭ دا قۇلاعىنا شالىنعان. قۇر سۇلدەلەرى قالعان توپتىڭ وتارباعا وتىرىپ تاشكەنتكە جەتپەك تۇگىلى 70 شاقىرىمداي جەردەگى اقمەشىتكە ءتىرى جەۋىنىڭ ءوزى سەنىمدى ەمەس. اشتان بۇرالىپ، كوزدەرى الارىپ كەتكەن باۋىرلارىنىڭ بارلىعى جاس.
جولدىڭ بارلىعى قۇر سۇلدەرى قالعان ولىكتەر. سەندەلىپ جۇرگەن ادامدار. بايمەنتاي سۇيرەلەپ زورعا كەلە جاتقان توپتى باسقارىپ، قايتا- قايتا تۇگەندەپ قويادى. بولماسا ىشىندەگى جاس بالالاردى جولدا جۇرگەن اش ادامدار الا قاشىپ، ءپىسىرىپ جەۋى مۇمكىن.
وسىلايشا اراعا بىرنەشە كۇن سالىپ اقمەشىت ۆوكزالىنا جەتتى. مۇندا سىرەسىپ جاتقان ولىك تە، شىرىلداپ جۇرگەن بالا دا كوپ. تاشكەنگە بارامىز دەپ اعىلعان ەل قولىنداعى بارىن جەتەگىندەگى بالاسىنا بەرىپ، وزدەرى ءنار تاتپاستان پەررونعا جەتىپ جىعىلىپ، ءجانتاسىلىم ەتىپ جاتتى. ءار جەردە سىرەسىپ جاتقان ولىكتەردى تۇسكە دەيىن ءبىر اربا، تۇستەن كەيىن ءبىر اربا كەلىپ تيەپ كەتىپ ءجۇر ەكەن.
كوكەلەپ جىلاعان بالالاردى باقىلاپ وتىرعان بايمەنتاي قاي بالانىڭ كوزى شاراسىنان اينالىپ بارا جاتسا سول بالاعا اۋىلدان قايناتىپ الىپ شىققان بار ازىعى قوس الاقانداي ەسەكتىڭ كونىنەن ءبىر تارامىن جۇلمالاپ ءۇزىپ الىپ بەرە قويادى. جالما- جان شايناپ، جۇتىپ جىبەرگەن بالانىڭ كوزى اينالىپ ورىنىنا كەلەدى. وسىلايشا تالعاجاۋ ەتىپ وتىرعاندا پەرروندا كەتىپ بارا جاتقان ءبىر ايەل باج ەتە قالادى دا شالقالاي قۇلاي بەرەدى. كيىمىنىڭ ىشىنە تۇيىنشەكتەپ ءدان تىقسا كەرەك، سول تۇيىنشەگىن قانجارمەن جارىپ جىبەرگەن ەكى- ءۇش اش ادام جەردەگى ءداندى اۋىزدارىنا وبىعىپ تىعىپ جاتتى.
اشتان ءولۋ ءبىر بولەك، ءبىر جەرىڭدە تومپايىپ بىردەڭە تۇرسا، تالقان با تارى ما دەپ قانجارىمەن سول جەردى ءتىلىپ جىبەرىپ جازىمدايتىندار قانشاما.
وسىلايشا ولىممەن ءومىر اراسىنداعى ارپالىستى كۇندەر وتە بەردى. قانشا ادام كوز الدارىندا نە كومۋسىز، نە جانازاسىز كەتىپ جاتتى. بىرنەشە كۇننەن سوڭ اجالدان الىپ قالامىن دەگەندەي دەمىگىپ وتاربا دا كەلدى. جۇرتتىڭ بارلىعى جاپا- تارماعاي ءمىنىپ جاتقاندا بايمەنتاي دا ۇمتىلعان ەدى. ءبىراق ەسماحان اعاسىنان قالعان امانات 10 جاسار ءىزباسار توپقا ەرە المادى. ال، وزگەلەرى سۇيرەتىلىپ وتارباعا قاراي بارا جاتتى. قۇددى ءبىر وتاربادا جاندارىن امان الىپ قالاتىن اس بارداي ۇزدىككەن توپ ەشتەڭەگە قارار ەمەس. سوندا اۋىلدان بىرگە شىققان ءبىر اعايىندارى «بايمەنتاي، اللا باسىمىزعا سالدى عوي، مىنا وزگە باۋىرلارىڭدى امان الىپ بارساڭ دا جارار. ءىزباساردى قالدىرىپ كەتە بەر، ول ءبارىبىر جولدا ءولىپ قالادى، قۇر انشەيىن دەنەسىن پوەزدان لاقتىرامىز» دەيدى.
«يەسىز بالالاردى جيناپ جۇرگەن « قىزىل كرەس» ادامدارى ءىزباساردى دا الىپ كەتەدى، كەيىن بالالار ۇيىنەن تاۋىپ الاسىڭ عوي» - دەپ كەڭەس بەردى. وسى سوزگە يلانعان بايمەنتاي ءىزباساردى وتىرعىزىپ ۇزاي بەرەدى. الايدا قۇرىعىر باۋىر جاندى ەزىپ بارادى. اۋدەم جەرگە بارعان سوڭ كوزىنە تىعىلعان جاسىن ءسۇرتىپ، ارتىنا قارادى. ءىزباسار اعاسىنا تەسىلە قاراپ وتىر ەكەن. ءبىراق ورنىنان ەش قوزعالماعان. قايتادان وتارباعا قاراي اسىقتى. ءبىراق قارىنى جارىلىپ، ىشەگى ارتىندا ءىلىنىپ قالعانداي جىبەرەر ەمەس. ءبىراز جەر ءجۇرىپ باردى دا تاعى دا ارتىنا قارادى.
«اعاجان- اي، مەنى تىرىلەي ولىمگە تاستاپ بارا جاتسىڭ با، قايران اعاماي- اي، اعام- اي دەگەندەي ءالى كوزى تەسىرەيىپ وتىر ەكەن. بۇدان ءارى شىداماعان بايمەنتاي كىلت بۇرلىپ، وزىنە ءوزى ەرىك بەرىپ، وكىرە جالايدى دا ءىزباسارعا قاراي جۇگىردى. وسى جەرگە دەيىن توزاقتىڭ وتىن كەشىپ كەلگەندەي ەدى، ەندى جۇماققا قاراي جۇگىرگەن جانداي ازەر بارعان ءجۇز مەتىردەي جەردەن ەكى- اق اتتاعانداي ءىنىسىنىڭ قاسىنا جەتىپ كەلەدى دە، «مەن ولگەن جەردە سەن دە ولەرسىڭ، مەن ولمەيىنشە سەنى تاستاپ كەتپەيمىن» دەپ وكسي جىلاپ قۇشاقتاپ، باۋىرىنا قىستى. وسىلايشا ءوزى الدەن كەتىپ جۇرسە دە ءىزباساردى ارقالاپ، وتارباعا ءمىندى. ءسويتىپ شيەتتەي بالا- شاعانى ۆوگوننىڭ ءبىر شەتىنە جيناپ الىپ، اجال جالماپ جاتقان وڭىردەن ءجۇرىپ كەتتى.
ءبىر كۇن جۇرسە ەكى كۇن توقتايتىن وتارباداعىلار ساعات سايىن ازايىپ، جولاي ءولى دەنەلەر لاقتىلىپ جاتقاندا ادام دۇنيەدەن ءوتتى- اۋ دەپ قينالىپ جاتقان كىسى از.
پوەزد ءبىراز كۇن ءجۇرىپ، تاشكەنت جەرىنە دە تابان تىرەدى. ەلدەن الىپ شىققان ەسەكتىڭ كونى دە ءبىتىپ، بالالار دا ابدەن السىرەپ، جۇرۋگە جاراماي قالادى. تەك كوزدەرى الارىپ، ەرىندەرى كەزەرىپ تاماق عانا سۇراي بەرەدى. ول جاقتا شىنىمەن توقشىلىق، جەمىس- جيدەك ءپىسىپ جاتىر ەكەن. بارا سالا وبىعىپ جەگەن تالاي ادامنىڭ اش وزەگىنە اس ءتۇسىپ كەتىپ اقىرعى دەمىن جۇتىپ قالىپ جاتقانىن كورگەن بۇلار بىردەن تويا تاماق جەمەي تام- تۇمدام استانىپ ازقازانىن ۇيرەتتى. بۇل سونگەلى تۇرعان شىراقتارعا ماي قۇيىلعان كۇن بولاتىن.
«ولمەگەن قۇلعا شىقتى جاز» دەمەكشى «اشتىق» اتتى اجال تىرناعىنان بوساپ شىققان سوڭ بايمەنتاي جالدانىپ جۇمىس جاساپ، بىرگە بارعان باۋىرلارىن امان ساقتاۋعا تىرىستى.
ءسويتىپ، وزبەك ەلىندە ەكى جىلداي ۋاقىت وتەدى. ءبىر كۇنى ەلدە نان تاراتىلىپ، جاعداي جاقسارا باستادى دەگەن حاباردى ەستيدى. بايمەنتاي وزىمەن بىرگە ەرە بارعاندار مەن ءىنىسى ءىزباساردى ەرتىپ تۋعان جەرگە ورالادى. ەلگە كەلگەن سوڭ كولحوز جۇمىسىنا ارالاسادى. ال، ءىزباسار بولسا ەلگە كەلىپ ءبىلىم الىپ، 1942 -جىلى سوعىسقا اتتانىپ، ەل الدىنداعى بورىشىن وتەيدى. سوعىستا سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى قيزاتوۆپەن بىرگە قان كەشىپ، ومىرىندەگى ەكى قانقۇيلى كەزەڭدى باستان وتكەردى.
جەڭىس كۇنىن تويلاپ، ەلگە ورالعان سوڭ شاڭىراق كوتەرىپ، كولحوزدىڭ جۇمىسىنا ارالاسىپ، ەلگە ەڭبەك ەتتى. سوناۋ اشتىق زاماندا قالىڭ ءورتتىڭ ىشىنەن ورتەنبەي قالعان ماقتاداي امان قالعان ءىزباساردان قالعان ۇلكەن ۇل اۋىل شارۋاشىلىعىنا باسشىلىق ەتتى. ەكىنشى ۇلى ىشكى ىستەر سالاسىندا باسشىلىق قىزمەت اتقاردى.
بۇل سوناۋ تاشكەنتكە كەتىپ بارا جاتقان ساپارداعى باۋىرمالدىقتىڭ بۇگىنگى ناتيجەسى ەدى. بۇل كوركەم شىعارما نەمەسە ويدان قۇراعان، اسەرلەگەن دۇنيە ەمەس. اكەمنىڭ جىلاپ وتىرىپ ايتاتىن اڭگىمەسى. سول قالپىندا قاعازعا ءتۇسىردىم. قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرىپ تاعى دا كوزگە جاس كەلدى. ءوز تاعدىرى تالقىعا ءتۇسىپ تۇرعان بايمەنتايدىڭ اعاسىنان قالعان امانات بولعان ءىنىسىن تاستاماۋى، اشتىقتان بۇرالعان بالا- شاعانى امان الىپ قالۋدىڭ جولىندا ەسەكتىڭ كونىنىڭ تالشىعىن تالعاجاۋ ەتكەنى... ءبارى- ءبارى تۇلا بويىڭدى استاڭ- كەستەڭ الاساپىران كۇيگە تۇسىرەدى. اۋىزىنان اق ماي اعىپ وتىرىپ ءبىر- بىرىنە قاراسپايتىن اعايىندار، قاناعاتتى قايىرىپ قويىپ، جاۋ جوق جەردە باتىرسىنىپ «ەلباسى ەلدىڭ جاعدايىن نەگە تۇزەمەيدى؟ « دەپ ەزۋى كوپىرىپ ەكىلەنىپ سويلەيتىن ەسەر ازاماتتار، اكەسى كولىك الىپ بەرمەسە، قالىڭدىعى حات جازباي قالسا اسىلىپ ولەم دەيتىن كوكجاسىق جەلوكپە جىگىتتەر... ءىشىڭ ۇليدى- اي، شىركىن!.. كىمگە ايتىپ تۇسىندىرە الاسىڭ وسىنىڭ ءبارىن؟!.
بايمەنتايدىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرلىق ەشكىمىڭنىڭ باسىڭا كەلمەسىن! ءيا، اللا! ەشقايسسىمىزدىڭ باسىمىزعا كەلتىرە كورمە! ءاۋمين!
مامىر بايداۋلەت
«نامىس» سايتى (2015- جىل)