ءازىرباي باقسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - تاڭعاجايىپ قۇدىرەتكە يە ءازىرباي ەسقۇل ۇلى باقسى تۋرالى اقتوبە ءوڭىرىنىڭ ازاماتى قاپاز ەلامانوۆ «شەجىرەلى ءوڭىر» جيناعىندا بىلاي دەپ جازعان:

«ءازىرباي ەسقۇل ۇلى (1900-1965) تورعاي وبلىسى ىرعىز ۋەزىنىڭ ءتاۋىپ بولىسىندا شارۋا وتباسىندا تۋىلعان. وسكەن ورتاسى - قازاق اۋىلى. قازاقشا دا، ورىسشا دا ساۋات اشۋ مەكتەبىنەن وتپەگەن جان، وعان بولاشاق باقسىلىق اۋرەشىلىگى اسەر ەتسە كەرەك.

ول جىگىت جاسىنان سىپايى، ەڭبەكقور، ەشتەڭەگە قىزىعا بەرمەيتىن. وسى قاراپايىم جاننىڭ تىلسىم دۇنيەنىڭ جۇمباق جايلارىن اشۋ قاسيەتىنە يە بولۋى - تاڭعالارلىق عاجايىپ نارسە. ونىڭ كوپشىلىكپەن ەتەنە ارالاسۋعا قۇمارلىعى بولماعان. ويىن- تويعا ارالاسۋعا ەنجار، كوبىنە وزىمەن- ءوزى جۇرۋگە، ويعا شومۋعا داعدىلانعان. ءار ۋاقىتتا حالىق قامقورى، ەمشىسى، جوقشىسى، ىزدەۋشىسى بولعان. جاس كەزىندە زيرات- قورىمداردا جۇرەدى ەكەن. تۇندە ۇيىندە جاتقاندا ۇشىپ تۇرىپ: «مەن كەتتىم، پالەن جەردە بىرەۋ اۋىرىپ جاتىر» دەپ، قىستىڭ ىشىندە جالاڭاياق كەتە بەرەدى ەكەن. ناۋقاستارعا ءازىربايدى «بالالارى - جىندارى» جەتەلەپ اپارىپ وتىرعان.

1949 - جىلى قارتباي دەگەن ازامات كەرەمەتىن كورۋگە بارىپ، شاي- سۋىن ىشىپ وتىرعاندا، ودان باقسىلىق ويىن كورسەتۋىنە ءوتىنىش ەتەدى. ءازىرباي وعان: «اسكەري بەلبەۋىڭىزدى بەرسەڭ، جۇتىپ قويام، سۇرامايسىڭ با؟»، - دەپتى. ول بەلبەۋىن بەرگەن ەكەن، ونى ءازىرباي باقسى قىلعىتىپ جۇتىپ قويادى.

ءازىرباي ەسقۇل ۇلىنىڭ جالعىز بالاسى اقاۋ 46 جاسىندا قايتىس بولىپ، ودان بەس بالا قالعان. ولار ەرجەتىپ، ازامات بولدى. وسى بالالاردىڭ اناسى، اقتوبە قالاسىنىڭ تۇرعىنى، اتاسى تۋرالى ەستىگەندەرىن جيناستىرىپ جۇرگەن ۇزاقبيكە 2014 - جىلى بىزگە بىلايشا اڭگىمەلەگەن:

- 95 جاسىندا ومىردەن وتكەن ەنەم ەلدىڭ اڭگىمەلەرىن جاقسى بىلەتىن، سول كەزەڭنىڭ ءتۇرلى وقيعالارىنان حاباردار ەدى. اتامىزدىڭ جاس كەزىندەگى وقيعالارىنا تىكەلەي كۋاگەر ءوزى بولاتىن. مەنىڭ بىلەتىنىم، اتامىز كيەلى اقساقال ءتاۋىپ توپىراعىندا دۇنيەگە كەلىپ، ءۇش جاسىندا اكەدەن جەتىم قالعان. 9 جاسىندا كىرەشىلەرگە ىلەسىپ سىر بويىنا بارىپ، وسىندا جاتقان مارال يشاننىڭ زيراتىنا تۇنەيدى. تابيعاتىنان زەرەك، ەلگەزەك، اقكوڭىل بالا جەتى جىل بويى يشاننىڭ عۇلاما ادامدارىنا ىلەسە ءجۇرىپ، ەمشىلىكتىڭ قىر- سىرلارىن مەڭگەرەدى.

تاپقىر ءارى بولجامپاز قابىلەتتەرىنىڭ اشىلۋىنا اۋليەنىڭ شاپاعاتى تيگەن بولار. ول كۇي تالعامايدى، سۋىققا توڭبايدى، شارشاۋدى بىلمەيدى، كوزدى اشىپ- جۇمعانشا قۇيىنداي ۇشىپ الىس جولعا جالعىز شىعىپ كەتەدى ەكەن. يشاندار ءىلىمىن مەڭگەرىپ، ءارى وڭ- سولىن تانيتىن، جاقسى مەن جاماندى ايىرا الاتىن 16 جاسقا جەتكەن شاعىندا عۇلامالار باتالارىن بەرىپ، بالانى جولعا سالىپ جىبەرەدى.

ول ەلگە قاراي بەت تۇزەيدى. جولدا كەلە جاتقاندا دەم الماق بولىپ ءبىر كولدىڭ جاعاسىنا ايالداپ، ۇيىقتاعان كەزدە، وسى ارادان ءوتىپ بارا جاتقان كىرەشىلەر تۇيەسىن ولجالاپ كەتەدى. ويانسا، تۇيەسى جوق. نە ىستەرىن بىلمەگەن ول اۋليە مارال ارۋاعىنا سيىنىپ كومەك سۇراعانى سول- اق ەكەن، ۇشا جونەلگەن. وزدەرىن لەزدە قۋىپ جەتكەن اسپانداعى اققۋدىڭ ۇستىندەگى بالانى بايقاعان كىرەشىلەر تۇيەسىن قايتارىپ بەرەدى. اياق استىنان كەرەمەتكە كۋا بولعان كىرەشىلەر ايىرىلعىسى جوق: «باراتىن جەرىڭە دەيىن بىزگە ىلەس. كەرى ورالعىڭ كەلسە، بىرگە قايتامىز» دەپ كوندىرەدى.

كىرەشىلەر جامانقالاعا جەتىپ، قالاعا تاياۋ ءبىر اۋىلعا ايالدايدى. وسى جەرگە كەلىپ- كەتكەندەرگە جولداعى كەرەمەتتەردى ايتقان كەزدە، ەرەكشە كۇش يەسىن كورمەك بولعان جۇرت ءبىرى ەم ىزدەپ، ءبىرى جوق ىزدەپ اعىلعان. ول ەشكىمنىڭ بەتىن قايتارمايدى. كومەك سۇراپ، قينالىپ كەلگەندەر شاپاعاتىن كورگەن سوڭ اتامىزعا توبەلەرىنەن جول بەرىپ، قۇرمەتكە بولەيدى.

ادام ايتسا نانعىسىز ءبىر وقيعانى ءوز كوزىمەن كورگەن كىسىنىڭ اڭگىمەسى. 1950 - جىلدار شاماسى، ەلدە سايلاۋ ءجۇرىپ جاتقان. اۋىلداعى سايلاۋدى وتكىزىپ بولىپ، قورىتىندىسىن الۋعا ىرعىز اۋدانىنىڭ ورتالىعىنان ارنايى ۋاكىل بارادى. قىرداعى اۋىلداردا سايلاۋ وتكىزىپ، قورىتىندى قاعازداردى بۋىپ- ءتۇيىپ، كوڭىلدى بىرلەپ، كەشكە قاراي ءبىر ۇيدەن اس- سۋ ىشىپ الىپ، بىرنەشە اتشانامەن اۋدانعا جول تارتادى. جول ۇزاق. سۋىت ءجۇرىپ، جولاي بەكەتتەردە ات الماستىرىپ ىرعىزعا تاڭ اتا جاقىنداعاندا شانادان ءتۇسىپ، قاعاز سالعان قورجىندى قاراسا، ۇشتى- كۇيلى جوق. جالما- جان بارلىق شانانى تەكسەرىپ شىققاندا، سايلاۋ بيۋللەتەندەرىنىڭ سوڭعى ايالداعان ۇيدە قالىپ قويعانىن تۇسىنەدى. قايتىپ بارۋعا جول قاشىق. سايلاۋدىڭ قورىتىندىلارى بولماسا، باستارى كەتەدى. تىعىرىققا تىرەلگەن ۋاكىلدەر شاعىن اۋىلدا ۋ- شۋ بولادى.

ابدەن ساسقان ۋاكىلدەردى اياعان وسى جەردىڭ ءبىر تۇرعىنى اۋىلدا ءازىرباي قونىپ جاتقانىن ايتادى. ازەكەڭدى شاقىرىپ الىپ، كومەك بەرمەسەڭىز، ءبىز قۇرىدىق، باسىمىز كەتەدى ءارى ەلدەن دە ۇيات دەپ جالىنعان. ازەكەڭ بىردەن كەلىسپەدى. سايلاۋ قورىتىندىسىن تاپسىرۋعا ەكى- ءۇش ساعات قانا ۋاقىت بار. قۇجات سالىنعان قورجىن ساربۇلاقتا قالسا، بارىپ- كەلۋگە ءبىر كۇن كەرەك.

ازەكەڭنىڭ اتقامىنەرلەرگە ءىشى جىلىمايتىن. سەبەبى، وكىمەت ادامدارى جولدا كەزدەسىپ قالعاندا كولىكتەرىنە مىنگىزبەيدى، ايتقانىن مويىندامايدى. بۇل جولى وعان ۋاكىلدەردىڭ كۇنى ءتۇسىپ تۇر. «جارايدى، كورەيىن» دەپ بۇرىلىپ كەتە بارعان. ۋاقىت ءوتىپ جاتىر، ال ۋاكىلدەر ەستەرىنەن اداسقانداي مەلشيگەن قالپىندا. قار ءبىر ەرىپ، ءبىر قاتىپ جاتقان كەز. سىرتتا سىلەيىپ تۇرعان وكىلدەر توڭعاندارىن دا سەزەر ەمەس. جان القىمعا تىرەلدى.

ءبىر كەزدە شايداي اشىق اسپاندا ءبىر شوكىم بۇلت پايدا بولدى دا، قۇيىن تۇرعانداي سۋىق جەل سوعىپ، جەرگە توپ ەتىپ زات قۇلايدى. جۇگىرىپ بارسا، وزدەرى ىزدەپ جۇرگەن بۋىلعان پاپكى سالىنعان قورجىن. سىرتىن قالىڭ قىراۋ باسقان. مۇنداي قۋانىش بولماس.. .

ازەكەڭنىڭ كوزىن كورگەن، كەرەمەتتەرىنە كۋا بولعان كىسىلەردىڭ جازعاندارى مەن ايتقاندارىن جيناستىرىپ جۇرگەنىمدە بايقاعانىم، ول جاس شاعىندا ەمشىلىكپەن اينالىسقان ەكەن. اسىرەسە، سال اۋرۋلارىنا شالدىققانداردى ەمدەگەن. كەڭەس وكىمەتى وسى ءۇشىن قۋعىنعا دا ۇشىراتقان. ءارى بالاما قىرسىعىم تيمەسىن دەپ ەمشىلىك جاساۋدى دوعارىپتى. بويداعى كۇش- قۋاتىن ەلدىڭ جوعىن تاۋىپ بەرۋگە، زورلىقشىلداردى تاۋبەگە كەلتىرۋگە جۇمساعان. كەيدە جۇرتتىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن دە سيقىرلىق گيپنوزدار جاساپ جۇرگەن.

جۇرتقا پايداسى بولماسا زيانى جوق، اقكوڭىل، ادال ادام، حالقىنا وتە قادىرلى بولعان. كورسەتكەن كومەگى ءۇشىن اقى سۇراماعان. ءبىراق ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعام ول كىسىنى تۇسىنگىسى كەلمەسە دە، باقسىنىڭ ەل ىشىندەگى قۇرمەتى كەمىمەگەن.

رىسجان ءىلياسوۆا،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قىزمەتكەرى،

اقتوبە.