گەنەرال شىڭعىسحان
قازاقتاردىڭ قانى 1817 - جىلعى تۇرىكتەرگە قارسى سوعىستا دا از توگىلمەدى. كاۆكاز، قىرىم ءۇشىن جان بەردى. ورىس- تۇرىك سوعىسىندا قازىباي چەرنىش اسقان ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، 1 - دارەجەلى قاسيەتتى اننا وردەنىمەن ماراپاتتالدى. جاقىپ بەلياكوۆ دەگەن تاعى ءبىر قازاق تۇرىكتەرگە تويتارىس بەرگەنى ءۇشىن ايگىلى كۋتۋزوۆتىڭ قولىنان سىي- سياپات العان. بۇلاردىڭ فاميليالارىنىڭ چەرنىش، بەلياكوۆ بولىپ ءجۇرۋى كازاك پولكى قۇرامىندا سوعىسقانىنا بايلانىستى بولسا كەرەك.
تۇرىكتەرگە قارسى سوعىسقان تاعى ءبىر قازاق عۇبايدوللا جاڭگىروۆ بولاتىن. ەندەشە، زامانىندا كامەر- پاجدىقتان يمپەراتوردىڭ اديۋتانتىنا دەيىن كوتەرىلگەن، ورىستار «گەنەرال شىڭعىسحان» دەپ قۇرمەتتەگەن قازاق تۋرالى تەرەڭنەن تامىر تارتساق.
عۇبايدوللا - جاڭگىر حاننىڭ ءتورتىنشى ۇلى. 1840 - جىلدىڭ 6- مامىرىندا حان ورداسىندا دۇنيەگە كەلگەن. جەتى جاسىنان باستاپ ورىنبورداعى نەپليۋيەۆ كادەت كورپۋسىندا وقىعان. وسىلايشا، جاستايىنان بولاشاعىن اسكەري سالامەن بايلانىستىردى. كامەر- پاج شەنىنەن يمپەراتوردىڭ اديۋتانتى قىزمەتىنە دەيىن كوتەرىلدى. 1849 - جىلى ورىنبور گەنەرال- گۋبەرناتورىنىڭ اديۋتانتى، ەساۋل جيتكوۆپەن بىرگە سول كەزدەگى اقسۇيەكتەردىڭ وقۋ ورنى - پەتەربورداعى يمپەراتورلىق پاج كورپۋسىنا وقۋعا قابىلدانادى. وقۋدا وزات بولىپ، ۇلگىلى تاربيەلەنۋشى رەتىندە كوزگە تۇسكەن.
1856 -جىلى كامەر- پاج شەنىن الىپ ورىنبورداعى لەيب- گۆارديالىق كازاك پولكىنىڭ كورنەتى بولىپ قىزمەتكە كەلەدى (ايتپاقشى، جاڭگىردىڭ ءتورت ۇلى دا - ساقىپكەرەي، يبراھيم، احمەتكەرەي جانە عۇبايدوللا دا ، نەپليۋيەۆ كادەت كورپۋسىندا وقىپ، كەيىن يمپەراتورلىق پاج كورپۋسىن اياقتاعان. الايدا سولاردىڭ ىشىندە اسكەري سالادا ۇلكەن تابىسقا جەتكەن تەك عۇبايدوللا عانا بولاتىن) . وسى كەزدە II الەكساندر پاتشا سولتۇستىك- باتىس ايماققا اسكەري ساپارعا كەلىپ، ەڭبەك جولىن ەندى باستاعان جاس جىگىتكە كوزى تۇسەدى. پاتشا عۇبايدوللانىڭ اسكەري دايىندىعىنا، جاۋاپكەرشىلىگى مەن اقىل- پاراساتىنا ءسۇيسىنىپ، ۇلكەن سەنىم ارتادى. يمپەراتوردىڭ جەكە تاپسىرماسى بويىنشا، شتابس- روتميستر عۇبايدوللا جاڭگىر ۇلى ەكى رەت باشقۇرت دالاسىنا بارىپ، التىن كەن ورنىن تەكسەرىپ قايتادى. مۇنداي مالىمەت گەنەرال- گۋبەرناتور ا. بەزاكتىڭ يمپەراتورعا جازعان حاتىندا بار.
1866 -جىلى عۇبايدوللا جاڭگىر ۇلىنا ارميالىق كاۆالەريانىڭ پودپولكوۆنيگى، ارادا ەكى جىل وتكەندە لەيب- گۆارديالىق كازاك پولكىنىڭ پولكوۆنيگى اتاعى بەرىلدى. يمپەراتوردىڭ فليگەل- اديۋتانتى بولدى. 1879 - جىلى يمپەراتوردىڭ قولىنان دۆوريان اتاعىن الادى. نەگىزىندە، عۇبايدوللا حاننىڭ مۇراگەرى رەتىندە تاققا وتىرۋعا دايىن- اق ادام ەدى. الايدا ونىڭ ارمانى بيلىك قۇرۋ ەمەس، قول باستاۋ ەدى. سوندىقتان وردا مۇراگەرلىگىنەن ءبىرجولا باس تارتىپ، تولىقتاي اسكەري سالاعا اۋىسادى.
1869 -جىلى عۇبايدوللا II الەكساندر پاتشاعا حات جولداپ، ءوزىنىڭ اتا- تەگى شىڭعىسحان فاميلياسىن بەرۋدى سۇرايدى. 1871 - جىلى II الەكساندردىڭ جارلىعىمەن سۇلتان شىڭعىسحان جاڭگىر ۇلى بوكەيەۆ ەسىمى بەرىلدى. سونداي- اق پولكوۆنيك شەنىندەگى يمپەراتوردىڭ سولتۇستىك- باتىس ايماقتاعى فليگەل- اديۋتانتى مىندەتى جۇكتەلدى. پاتشا سولتۇستىك- باتىسقا ايماققا اسكەري ساپارعا كەلگەن سايىن، ونى ىلعي دا شىڭعىسحان قارسى الاتىن. پاتشا دا ءوزىنىڭ سەنىمدى سەرىگىن لايىقتى باعالادى، يمپەراتوردىڭ اديۋتانتى قىزمەتىنە دەيىن جوعارىلاتتى.
1876 - جىلى يمپەراتور شىڭعىسحاندى تەلەگراف دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى ەتىپ تاعايىندادى. بۇل قازىرگى ۇعىممەن ايتقاندا بايلانىس ءمينيسترى سەكىلدى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت بولاتىن. تەلەگراف دەپارتامەنتىن باسقارا وتىرىپ، نەگىزىنەن سيەۆاستوپول، ودەسسا جانە وچاكوۆ جاعالاۋلارىنداعى بايلانىس قىزمەتىن جانداندىردى. قارا تەڭىزدەن كاسپي تەڭىزىنە دەيىنگى ايماققا بايلانىس تورابىن تارتتى. 1877 - جىلدىڭ ساۋىرىندە ورىس- تۇرىك سوعىسى باستالعاندا، عۇبايدوللا بالقان مايدانىنا اتتانىپ، ارميانىڭ پوشتا جانە تەلەگراف دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى بولدى. ءسويتىپ، سوعىس كەزىندەگى بايلانىستىڭ ۇزىلمەۋىنە تىكەلەي جاۋاپ بەردى.
ورىس ارمياسىنىڭ باس قولباسشىسى كنياز، گەنەرال- اديۋتانت ۇلكەن نيكولاي نيكولاي ۇلى بولدى. ال تۇرىك ارمياسىن ساردار- ەكرەم ابدۋل- كەرىم- پاشا، كەيىننەن مۋشير مەحمەد- ءالي- پاشا باسقاردى. تۇركيا قارا تەڭىز ايماعىن وزىنە قاراتىپ، بالقان، كاۆكاز تۇبەگىن باعىندىرۋ ءۇشىن ەكى عاسىرداي كۇرەس جۇرگىزدى. ءبىراق ءبارىبىر جەڭىلىس تاپتى. تۇرىكتەردىڭ بۇل جولعى شابۋىلىنان دا قىرىم امان قالدى.
ءسويتىپ، ەلدە قالپىنا كەلتىرۋ، دامىتۋ جۇمىستارى باستالدى. ءوندىرىس ورىندارى جولعا قويىلىپ، تەلەگراف جانە تەلەفون توراپتارى تارتىلدى. سوعىسقا 6 اسكەري- تەلەگراف پاركى قاتىستى، ونىڭ التاۋى مايدان دالاسىنان شۇعىل حابار بەرىپ تۇردى. كەيىننەن اسكەري تەلەگراف پاركتەرىنىڭ سانى 9 عا دەيىن كوبەيتىلدى. ولاردىڭ ءارقايسىسىندا 8 تەلەگراف اپپاراتى، 35 شاقىرىم مىس تەلەگراف سىمى، 7 جۇك اربا، 2 ستانسالىق كۇيمەدەن بولدى. پارك شتاتىندا 373 ادام جۇمىس ىستەدى، ولاردىڭ 6 سى وفيتسەرلەر مەن شەنەۋىكتەر، 12 سى تەلەفونيستەر بولاتىن.
مىنە، وسىندا تولايعاي ءىستىڭ باسى- قاسىندا شىڭعىسحاننىڭ ءوزى ءجۇردى. 1878 - جىلى ورىس- تۇرىك سوعىسىندا كورسەتكەن تاباندىلىعى مەن قولباسشىلىق قابىلەتى ءۇشىن گەنەرال- مايور شەنىن الدى. ول ازداي يمپەراتور شىڭعىسحاندى ماسكەۋ كرەملىنىڭ گەورگي زالىنا شاقىرىپ، التىن قىلىش تابىستادى. بۇدان كەيىن دە گەنەرال بىرنەشە رەت ستانيسلاۆ، ۆلاديمير، اننا وردەندەرىمەن جانە حالىقارالىق ناگرادالارمەن ماراپاتتالدى.
بيلىككە III الەكساندر پاتشا كەلگەن كەزدە گەنەرال شىڭعىسحان ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قىزمەتكە اۋىستى. ازيا جۇرتى دەپۋتاتسياسىن باسقارىپ، قىرىم جانە قىرعىز (قازاق) جۇرتىنىڭ ماسەلەلەرىنە جاۋاپ بەردى. ءتىپتى يمپەراتوردىڭ ازيا ماسەلەلەرى جونىندەگى كەڭەسشىسى بولاتىن. دەرەكتەردە شىڭعىسحاننىڭ جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارىنان تۇراتىن تۇركىستان ايماعى باسقارماسىن قۇرعانداردىڭ ءبىرى بولعانى ايتىلادى. تەك پاتشاعا عانا قىزمەت ەتىپ قويماي، حالقىنا دا قارايلاستى. جەرلەستەرىنە ءاردايىم قول ۇشىن سوزىپ وتىردى. ءتىپتى ماسكەۋگە، پەتەربورعا بارعان قازاق جىگىتتەرىنە قارجىلاي قولداۋ دا كورسەتىپ وتىرعان. ال قىرىمدا جۇرگەن كەزىندە قاسيەتتى مەككە مەن ءمادينا قالالارىنا بارىپ، قاجىلىق پارىزىن وتەپ قايتقان.
اسكەري جازۋشى سەرگەي چەننىحتىڭ «كرىمسكي سلەد پوتومكا چينگيسحانا» ماقالاسىندا عۇبايدوللانىڭ 1886 -جىلدىڭ 23 - اقپانىندا ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعىمەن قىرىمعا اتتانعانى تۋرالى جازادى. عۇبايدوللا قىرىمداعى جەر ماسەلەسىن شەشۋگە تىكەلەي اتسالىسقان. جەرگىلىكتى ءدىني- ۋاقفتىق ءجون- جورالعىلاردى ەسكەرە وتىرىپ، جەر ءبولىسىن ءادىل شەشۋگە تىرىسقان. وسىلايشا، مەشىت، مەدرەسە سەكىلدى ءدىني ورىنداردىڭ ساقتالۋىنا ءوزى مۇرىندىق بولعان.
گەنەرال شىڭعىسحان 1888 - جىلى ارميالىق كاۆالەريانىڭ گەنەرال- لەيتەنانتى، 1894 - جىلى ءوز وتىنىشىمەن قىزمەتىنەن كەتۋىنە بايلانىستى ينفانتەريا (جاياۋ اسكەر) گەنەرالى شەنىن الدى. وسىلايشا، بۇدان كەيىنگى ءومىرىن مادەنيەتپەن، دىنمەن بايلانىستىرادى. قاشان دا قازاقتىڭ مۇڭ- مۇقتاجىنا قارايلاسىپ وتىردى. گيمنازيا، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن قازاق جاستارىنىڭ جاقسى قىزمەتكە ورنالاسۋىنا جاعداي جاساعان. ءتىپتى پەتەربوردا مەشىت اشۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرعانى تاعى بار. باشقۇرتتىڭ اتاقتى اقىنى اقموللا جالامەن قامالعان كەزدە، اقتاپ العان وسى گەنەرال شىڭعىسحان ەكەنى ايتىلادى.
انگليا كلۋبىنىڭ جانكۇيەرى، تەاتردىڭ تۇراقتى كورەرمەنى بولدى. تەاتر دەگەننەن شىعادى، گەنەرالدىڭ يمپەراتورلىق تەاتردىڭ اكتريساسى فەودوسيا ۆەلينسكاياعا (1858-1931) ۇيلەنگەنى جايلى دەرەك بار. فەودوسيا ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنا دەيىن شىڭعىسحاننىڭ ارابشا جازۋى بار دۋلىعاسىن، باسقا دا قۇندى دۇنيەلەرىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، سانكت- پەتەربورگتاعى رەسەي ەتنوگرافيالىق مۋزەيىنە تابىستاپتى.
فەودوسيانىڭ شىڭعىسحاننىڭ جارى بولعانىن دالەلدەيتىن تاعى ءبىر قۇجات رەسەيدىڭ سەنات مۇراعاتىنان تابىلعان. قۇجات بويىنشا، 1909 - جىلى فەودوسيا ۆەلينسكايا اتى- ءجونىن فەودوسيا شىڭعىسحان دەپ وزگەرتىپتى. گەنەرال قىرىمعا بارعان ساپارىندا قىرىم- تاتارلاردىڭ ءمۇفتيىنىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن دەگەن دە اڭگىمە جوق ەمەس. ەكەۋى مەشىتتە جاسىرىن نەكەگە تۇرعان- مىس. الايدا كەيىن مۇنى اكەسى ءبىلىپ قالىپ، قىزىن بۇقار حانى سەيىت حانعا تابىستاپ جىبەرگەن. عۇبايدوللا ايەلىن سول كۇيى تابا الماپتى. ءبىراق 1905 -جىلى ايەل حاكىمكەرەي دەگەن ۇل تۋىپتى، وكىنىشكە قاراي، ونىڭ ءارى قارايعى ءومىرى جايلى دەرەك مۇلدەم جوق.
ال تاعى ءبىر سەنىمسىزدەۋ دەرەكتەردە گەنەرالدىڭ سوفيا پاۆلوۆنا (ۆولكونسكايا) دەگەن ايەلمەن وتاسقانى ايتىلادى. سوفيا پاۆلوۆنا گەنەرالدىڭ يالتاداعى بەيىتىنە ەسكەرتكىش ورناتىپ، «ليۋبوۆ نە ۋميراەت، ونا ۆەچنا» دەپ جازدىرتىپتى. الايدا گەنەرال ءوزىنىڭ اسكەري قىزمەتتەن كەتۋ جونىندەگى وتىنىشىندە ەشقاشان ۇيلەنبەگەنىن جازعان. ءتىپتى ارتىندا ۇرپاق تا قالماعان. 1908 - جىلى شىڭعىسحان دەنساۋلىعىن تۇزەۋ ءۇشىن يالتاعا كوشىپ بارعان. الايدا كوپ ۇزاماي دۇنيە سالىپ، يالتا ماڭىنداعى دەريك (تەرەك) دەگەن جەردە جەرلەنگەن.
P. S.
راس، اديۋتانت تۋرالى ايتقاندا بىردەن شوقان ءۋاليحانوۆتى ەسكە تۇسىرەمىز. شوقان قازاق دالاسىنداعى تۇڭعىش اديۋتانت بولدى. 1853 - جىلى وفيتسەر بولىپ شىققان كەزدە باتىس ءسىبىر گەنەرال- گۋبەرناتورى گاسفورتتىڭ اديۋتانتى بولىپ تاعايىندالدى. ال عۇبايدوللا جاڭگىر ۇلى يمپەراتوردىڭ اديۋتانتىنا دەيىن جوعارىلاعان. نەگىزىندە، شوقان دا، عۇبايدوللا دا - ءبىر اتانىڭ بالالارى. شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى. شوقان - ابىلاي حاننىڭ، عۇبايدوللا - ءابىلقايىر حاننىڭ ۇرپاعى. سودان با، ەكەۋىنىڭ ءومىر جولدارىنا دەيىن ۇقساپ كەتەدى ەكەن. ەكەۋى دە اسكەري كورپۋستى بىتىرگەن، ەكەۋى دە اديۋتانت. شوقان - قاشقارعا، عۇبايدوللا قىرىمعا بارعان. ەكەۋىنىڭ دە نەكەلەرى جۇمباق. ەكەۋىنەن دە ۇرپاق قالماعانى ايتىلادى. عۇبايدوللا قىرىققا تولماي گەنەرال اتاندى. جاڭگىردىڭ ۇلى بولعانى ءۇشىن ەمەس، ءوزىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىمەن جەتتى. كىم بىلەدى، شوقانعا عۇمىر بەرگەندە تالاي بيىكتى ول دا باعىندىرار ما ەدى. ايتپاعىمىز - اسىل تۇلعالارىمىزدى سالىستىرۋ ەمەس، سولاردىڭ ۇلگىلى ىستەرىنەن ونەگە الۋ. يمپەراتوردىڭ ءوزى كەڭەسىنە جۇگىنگەن، قاھارمان قازاق شىڭعىسحان جايلى جاستارىمىز بىلە ءجۇرسىن دەگەن تىلەك ەدى.
سەركبول حاسان
«ايقىن» گازەتى (2015-جىل)