جوعالىپ كەتكەن اتوم بومبالار جانە بار- جوعى بەيمالىم قازىنالار

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - الەمدىك دەڭگەيدە ماڭىزى بار، ءبىراق اۋمالى- توكپەلى زاماندا كوز جازىپ قالعان كەيبىر اسىل زاتتار، باعالى دۇنيەلەر ءالى كۇنگە تاسادا قالۋدا.

ولاردى تابۋ مۇمكىن بە؟ الدە سول اڭىز رەتىندە ماڭگىگە قالا بەرە مە؟ شىندىعىندا، جۇمىر جەردىڭ بەتىندە تالاي قۇندى دۇنيە، باعا جەتپەس اسىل قازىنا تىعۋلى كۇيى جاتقانى انىق. ول جونىندە ەرتەگىگە بەرگىسىز اڭىز- اڭگىمە جەتكىلىكتى. ءتىپتى جولى بولىپ، سول باعا جەتپەس قازىنالاردى تاۋىپ، ءشىرىپ بايىپ كەتكەندەر دە بار. ءبىراق ولار ساۋساقپەن سانارلىق. ەندىگى اڭگىمە سول جوعالعان قازىنالار جونىندە بولماق.. .

«سان- حوسە»

1708 - جىلى جاڭا جەر ءۇشىن ەكى باقتالاس مەملەكەت - يسپانيا مەن بريتانيا اراسىندا سوعىس وتى بۇرق ەتە ءتۇستى. بۇل قاقتىعىس قۇرلىقتا دا، تەڭىزدە دە ءجۇرىپ جاتتى. ارينە، سوعىس بولعان سوڭ قان توگىلمەي تۇرمايدى. ءتىپتى بۇل جەردە ماسەلە قاي ەلدىڭ مەرەيى ۇستەم تۇسكەنىندە ەمەس. ماسەلە قازىنالى كەمەدە بولىپ تۇر. جاڭا جەر - امەريكادان مول باعالى زاتتار تيەپ قايتىپ كەلە جاتقان يسپان كەمەسىنە بريتاندىقتار تاپ بەرىپ، باتىرىپ جىبەرگەن. ءبىر قاراعاندا وندا تۇرعان تۇك جوق. سوعىستىڭ اتى - سوعىس. شىعىنسىز بولمايدى. الايدا ماسەلە باسقادا بولىپ شىقتى.

سول تەڭىزگە باتقان «سان- حوسە» كەمەسى ءالى كۇنگە ادامدارعا تىنىشتىق بەرەر ەمەس. كەمەنىڭ باتقان تۇسىن ىزدەپ، كونە جازبالاردى اقتارىپ- توڭكەرىپ جۇرگەندەر قانشا. نەگە؟ سويتسە، سۋعا باتقان كەمە 344 توننا التىن مەن كۇمىستى يسپانياعا اكەلە جاتقان ەكەن. 116 ساندىقتا پەرۋ پاتشاسىنىڭ بۇكىل بايلىعى - الىس تاستارى، بريلليانتتارى، التىن- كۇمىسى، ت. ب. باعالى دۇنيەلەرى تيەلىپتى. قازىرگى ەسەپ بويىنشا ونداعى زاتتىڭ قۇنى 2 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى ەكەن. ەگەر وعان انتيكۆارلىق قۇندى زاتتاردى قوساتىن بولساڭ، باعاسى 10 ميللياردتان كەم ەمەس. وسىنشا بايلىق تەڭىز استىندا جاتىر.

بۇل بايلىقتى تاپقانعا يسپان ەلى 2 ميلليارد دوللار بەرەتىنىن ەسكەرتكەن. سول- اق ەكەن الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن قازىنا ىزدەۋشىلەر كاريب تەڭىزىنە شىبىنشا ۇيمەلەگەن كورىنەدى. ءبىراق تابىلعان دىم دا جوق. ءبىر ەلدىڭ بايلىعى وسىلايشا تەڭىز تۇبىنە شوگىپ، ءوزىن ىزدەپ تاباتىن جولى بولعىش ازاماتتى كۇتىپ ءالى جاتىر.

يانتار بولمەسى

بۇل كەرەمەت دۇنيەنى 1701 - جىلى دات جانە نەمىس شەبەرلەرى پرۋسسيا كورولى فريدريح 1- ءدىڭ تاپسىرىسىمەن جاساعان. عاجايىپ تۋىندى ءبىرىنشى پەترگە سىيعا بەرىلگەنگە دەيىن بىرنەشە سارايدا بولدى. جۇرت كوردى. تانىستى. تاڭعالدى. تامساندى. الەمنىڭ سەگىزىنشى كەرەمەتى دەستى.

ءبىرىنشى پەتر يانتار بولمەسىن پەتەربۋرگ تۇبىندەگى پاتشا سەلوسىنا ورناتتى. ول «ورىستىڭ باعا جەتپەس ۇلى قازىناسى» دەپ تانىلدى. ونى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بۇرق ەتە ءتۇسىپ، نەمىستەردىڭ «سولتۇستىك» توبى لەنينگرادقا تاپ بەرگەن 1941 - جىلى شۇعىل تۇردە يانتار بولمەسىن قاۋىپسىز ايماققا كوشىرۋ قولعا الىندى. الايدا وتە جۇقا، قىلداي التىن- كۇمىسپەن، وزگە دە باعالى تاستارمەن ورنەكتەلگەن بولمەدەگى زاتتاردى قوپارىپ الۋ مۇمكىن ەمەس- ءتى. سوندىقتان بولمە تۇتاسىمەن تۇس قاعازبەن جەلىمدەپ تاستالدى. ءسويتىپ، بار عاجاپ دۇنيە قاعازدىڭ ارتىنا جاسىرىلدى. دەگەنمەن ەلدى مەكەندى باسىپ العان نەمىستەر ادەمى سارايداعى وتە ۇسقىنسىز بولمەنى كورىپ، مۇنىڭ تەگىن ەمەستىگىن اڭعارسا كەرەك. تۇس قاعازدى اقىرىن جىرتقاندا ار جاعىنان باعا جەتپەس قازىنا تۇرعانىن كورەدى. رەسەيدىڭ عاجايىپ يانتار بولمەسى وسىلايشا نەمىستەردىڭ قولىنا تۇسكەن. وتە ۇقىپتى نەمىستەر بولمەنى رەت- رەتىمەن بۇزىپ، بار اسىل دۇنيەنى گەرمانياعا تاسىپ اكەتكەن كورىنەدى.

يانتار بولمەسى كەنيگسبەرگ (قازىرگى كالينينگراد) شاھارىنداعى تاس قورعانداردىڭ بىرىنە جۇرت كورۋ ءۇشىن ورنالاستىرىلعان. الايدا 1945 - جىلى كەڭەس اسكەرلەرى نەمىس جەرىنە اياق باسقان تۇستا گيتلەر اسىل زاتقا تولى عاجايىپ بولمەنى بولشەكتەپ، قۇپيا جەرگە جاسىرۋعا بۇيرىق بەرگەن. سول كەزدەن قالعان كەيبىر قۇجاتتاردا باعالى دۇنيەنى تەمىر جول ستانساسىنا جەتكىزگەنى جونىندە ايتىلادى. ودان ارعى تاريحى... تۇماندى... ات شاپتىرىم بولمە تولى التىن مەن يانتار قايدا كەتتى؟ قايدا جاسىرىلدى؟ بۇل ساۋالدىڭ جاۋابىن ءالى ەشكىم تاپقان جوق. بىرەۋلەر «كەمەگە تيەلگەن جۇك كەڭەس ۇشاقتارى بومبىلعان كەزدە تەڭىز تۇبىنە كەتتى» دەسە، ەكىنشى ءبىرى «عاجايىپ بولمە، قالا استىنداعى سانسىز ۇرا جولداردىڭ بىرىنە جاسىرىلعان» دەسەدى. سودان ىزدەۋ كەرەك دەسەدى.

1945 - جىلدان بۇگىنگە دەيىن الگى قازىنالى بولمەنى ىزدەپ شارق ۇرعان جۇزدەگەن ەكسپەديتسيانىڭ جولى بولمادى. تاۋ كەزدى، ۇڭگىرلەر اقتارىلدى. بالتىق تەڭىزىنىڭ استى دا نازاردان تىس قالمادى. ءبىراق «تاپتىم» دەگەن ەشكىم جوق. دەسەك تە، وتكەن عاسىردىڭ 80- جىلدارى لەنينگرادتى باسىپ الۋعا قاتىسقان ءبىر نەمىس جاۋىنگەرىنىڭ ۇيىنەن الگى بولمەدە بولعان عاجايىپ ورنەكتى يانتاردىڭ سىنىعى تابىلعان. ونى نەمىس سولداتى وزىنە ەستەلىككە الىپ قالسا كەرەك. ءبىراق ول دا قازىنالى بولمە قايدا كوشىرىلگەنىن تاپ باسىپ ايتا الماعان دەسەدى. وسىلايشا، رەسەيدىڭ باعا جەتپەس قازىنالى يانتار بولمەسى ءىز- ءتۇزسىز كەتكەن.

اتوم بومباسى

جەر تەك قانا قازىنالى كومبەلەردى جاسىرىپ جاتقان جوق. ساناۋلى سەكۋند- مينۋتتاردا جارتى الەمنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىراتىن «قازىنالاردى دا» بۇركەۋدە. سوناۋ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان باستاپ ەسەپتەيتىن بولساق، ەۋروپادا 900 توننادان اساتىن بومبىلاردى القاپتاردان جيناعان ەكەن. ءالى كوزگە تۇسپەي، ديحانداردىڭ سوقاسىمەن جەر بەتىنە شىقپاي جاتقان قانشا بومبى بار. ءتىپتى قازىرگى جەر استىنداعى قاۋىپتى تەمىردى الىستان سەزەتىن اپپاراتتاردىڭ ءوزى ءالى جارىلماي تەرەڭدە جاتقان وق- ءدارى، سنارياد- بومبىلاردى تابۋعا دارمەنسىز كورىنەدى.

ونى دا قويشى. جارىلا قالسا، كوپ شىعىن اكەلە قويماس. ءبىراق جەر بەتىندە ءتۇرلى جاعدايلاردا «شاشىلىپ» قالعان ادامزاتتىڭ اقىرىنا الىپ كەلەتىن اتوم بومبالارىن قايدا قويامىز؟ مىنە، قىزىق! ا ق ش 11 يادرولىق بومباسىن جوعالتىپ العانىن رەسمي مويىنداپ وتىر. ال جالپى الەمدە 50 گە تارتا وسىنداي اتوم بومبا جوعالعان.

ناقتى دەرەك: ا ق ش اسكەريلەرى الياسكادان تەحاسقا اكەلە جاتقاندا «جوعالتقان». يادرولىق بومبى الىپ ۇشاتىن ب-36 ۇشاعى كوكتە كەلە جاتىپ، قوزعالتقىشى جۇمىس ىستەمەي قالعان سوڭ، بورتىنداعى بومبىنى جەرگە تاستاي سالعان. نەگە ەكەنى قايدام، بومبى جارىلماي قالعان. ءبىراق ىزدەۋ سالعاندا تابىلماعان. ەكىنشى ءبىر وقيعا گرەنلانديادا بولعان. تاعى دا سول ب-52 ۇشاعى مۇزدى جارتاسقا سوعىلىپ، قاناتىنا بايلانعان اتوم بومبىسى مۇز استىنا كەتكەن. ال ونى الۋدىڭ ەش مۇمكىندىگى بولماعان. بالكىم، سولتۇستىكتەگى ماڭگىلىك مۇز قاباتى ەرىگە ندە بولماسا؟ ال ول قاشان ەريدى؟ ەرىمەۋى دە مۇمكىن. دەمەك، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت استىندا قاۋىپتى بومبا ءالى جاتىر.

مۇنداي «شاشىلىپ» جاتقان بومبالاردىڭ كوبىن امەريكالىق اسكەريلەر «سىنعان جەبە» دەيدى ەكەن، ويتكەنى قاجەت جاعدايدا بىرەۋلەردىڭ ونى سۋ استىنان شىعارىپ الۋى دا مۇمكىن. بومبانىڭ ءبىرى 1956 -جىلى امەريكالىق ا- ە4 رەاكتيۆتى ۇشاعىنان ءتۇسىپ قالىپ، جاپونيا جاعالاۋىنان 80 ميلدىك قاشىقتىقتا مۇحيت تۇبىنە باتىپ كەتكەن.

تاعى ءبىر ۇقساس وقيعا 1961 - جىلى بولدى. سىناق كەزىندە ب-52 ۇشاعى 24 مەگاتونناعا تەڭ يادرولىق زاريادى بار بومبانى سولتۇستىك كارولينانىڭ سۋىنا تاستاعان. دالىرەك ايتقاندا، كەزىندە اۋىلشارۋاشىلىق القابى بولعان، ءبىراق كەيىن سۋ باسىپ قالعان جەرگە تاستاپتى. سول بومبا سول ۋاقىتتان بەرى ءالى سۋ استىندا جاتىر ەكەن.

ءبىزدىڭ ايتارىمىز - جۇرتتى قورقىتۋ ەمەس. تەك ادامزاتتىڭ جەر استىندا بولسىن، سۋ استىندا بولسىن ءتۇرلى مادەني، تاريحي قۇندىلىقتارىن عانا ەمەس، وسىنداي جويقىن قارۋلاردى دا «قازىنا» رەتىندە ساقتاپ وتىرعانىن جەتكىزۋ.

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن»