تەكەس وڭىرىندەگى قۇسبەگىلىك ءداستۇرى

None
None
استانا. قازاقپارات - ساياتشىلىق - اركىم تۇسىنە بەرمەيتىن، قولىنان كەلە قويمايتىن، ءتىپتى ەكىنىڭ ءبىرى باعالاي المايتىن ونەر.

اكادەميك، عالىم الكەي مارعۇلان: «قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ەجەلگى مادەني ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ىشىندە كەيىنگى كەزدە نازارعا اسا كوپ ىلىنبەي جۇرگەن بىرەۋى بار دەگىم كەلەدى. ول - ساياتشىلدىق ونەر. ونىڭ تاريحي ەسكەرتكىش ەكەنىنە ەشقانداي كۇمان جوق»، - دەپ پايىمداعان. وسى دەڭگەيدەن اتالعان ونەر بيىگىنە كوز تاستاپ، نازار اۋدارساق، كوپتەگەن كۇرمەۋلى ماسەلەگە كەزدەسەمىز.

ەل ءىشى - ونەر كەنىشى. قازاقتىڭ ۇلان-بايتاق دالاسىنداعى قاسيەتتى اۋىلدارى تاريحقا تۇنعان، قازىناعا تولى. سونىڭ ىشىندە جەكەلەگەن ادەبيەت پەن ونەردىڭ وشاعىنا اينالعان ماقتانۋعا لايىق ەلدى مەكەندەر بار.

ماسەلەن، اباي ەلى، باياناۋىل، جاڭاارقا، سىر ەلى، ت. ب. ال قۇسبەگىلىكتىڭ التىن ورداسى رەتىندە الماتى وبلىسىنا قاراستى نۇرا اۋىلىن اتايمىز، ءبىر عانا اۋىلدا جيىرما شاقتى قۇسبەگىنىڭ بولۋى ءسوزىمىزدىڭ زاڭدى دالەلى. ەندەشە شاعىن اۋىلعا ۇلكەن ونەر قايدان، قالاي كەلىپ ورنىقتى؟

بۇگىندە ەلىمىزدەگى ساياتشىلىقتىڭ دامۋىنا بار قايراتىن سارقا جۇمساپ جۇرگەن قازاقتىڭ قايراتكەر قىزى، جۋرناليست باعدات مۇپتەكە قىزىنىڭ ەستەلىگىنە جۇگىنسەك: «ۇلكەن اتامىز زامانىندا ەكى جۇزدەي قىران ۇستاعان، ەلىنە سىيلى، باقۋاتتى كىسى بولعان ەكەن. ول كىسىنىڭ اۋلاسىندا بۇلبۇل دا سايراعان كورىنەدى.

ال اكەم دە جاس كەزىندە قارشىعا ۇستاعانىن ايتىپ وتىراتىن، كىشكەنتايىمنان اكەمنىڭ ءىنىسى بايتەكەنىڭ، سونداي-اق توقتاسىن، مولداجان اتالارىمنىڭ ونى قالاي كۇتىپ، باپتاعانىن كورىپ ءوستىم، سوعان قاراعاندا بۇل مەنىڭ قانىمدا بار، تەكپەن بىرگە سۇيەككە سىڭگەن قاسيەت پە دەپ ويلايمىن.

1961-جىلى بابالارىمىز قىتايدان ەلگە وتكەن كەزدە «بۇركىتىمدى وتكىزبەسە، سابەتىڭە بارمايمىن» دەپ قيعىلىق سالعان توقتاسىن اتامىزدىڭ باستان وتكەرگەن ماشاقاتىن ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى تەگىس بىلەدى. سودان اتامىز جارىقتىق بۇركىتىن نارەستە رەتىندە تىركەتىپ، شەكارادان تاستاماي الىپ وتكەن عوي.

ءبىزدىڭ الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنداعى «نۇرا» دەگەن ءبىر عانا اۋىلدىڭ وزىندە 20 شاقتى قۇسبەگى بار. كەزىندە قىتايدان قىران قۇستارىن بىرگە الىپ كەلگەن تاجييەۆ، مامەتوۆ جانە كودەكوۆتەر اۋلەتى. ولار كەڭەستىك كەزەڭدە ۇمىتىلا باستاعان قۇسبەگىلىك ونەردىڭ 70-80-جىلدان كەيىن ەلىمىزدە قايتا تۇلەۋىنە ىقپال ەتىپ، ءوز ۇلەستەرىن قوسقان، ونىڭ ءارى قاراي دامۋىنا جول سالعان ازاماتتار.

دەمەك قازىنالى قارتتارىمىز، كاسىبي قۇسبەگىلەرىمىز قازاق ونەرىن قيىن-قىستاۋ كەزدىڭ وزىندە جانىن سالا قورعاعان.

تاس تۇلەكتەي تۇلەپ ۇشقان كوكتەگى،

قىراعى ەدى، قاسيەتتى تەكتى ەدى.

سىزدەي اسىل قارتتارىمنىڭ ارقاسى،

بۇل عاسىرعا قۇسبەگىلىك جەتكەنى.

اقىن سەرىك قاليەۆتىڭ قۇسبەگى ابەن توقتاسىن ۇلىنا بەرگەن باعاسى ءبىز زەرتتەۋگە ءتيىستى كوپ ماسەلەنىڭ ءبىرىن وسىلايشا كولدەنەڭ تارتادى، ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

ال قازاق ەلىندەگى قۇسبەگىلىكتىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا تىكەلەي مۇرىندىق بولعان اسىل ازاماتتاردىڭ شەكارانىڭ ارجاعىندا قالعان بۇرىنعى قونىسى - تەكەستەگى قۇسبەگىلىكتىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى قانداي؟ ولار قازاق ەلىندە قۇسبەگىلىك ونەرىنىڭ دامۋىنا اتسالىسسا، ارتتا قالعان اۋىلداستارى قانداي كۇيدە، نە ىستەپ جاتىر؟ زاڭدى ساۋال.

قىتايعا قاراستى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ تەكەس اۋدانىنداعى ساياتشىلىق ونەرىنىڭ قازىرگى جاعدايى مەن ەرەكشەلىكتەرى اتالعان ماقالاعا ارقاۋ بولماق. وسى ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا وتكەن جىلى عانا تەكەس اۋدانىنان اتامەكەنگە ءبىرجولا قونىس اۋدارعان 70 جاستاعى بۇرىمبەت نۇردانحان ۇلىنا امانداسا بارىپ، اڭگىمەلەستىك، سول اۋماقتاعى قۇسبەگىلىك ونەردىڭ جالپى جاعدايى مەن بۇگىنگى دامۋى جايلى كوپتەگەن قىزىقتى دەرەكتەردى جازىپ الدىق.

بۇركىتشى بۇرىمبەت - جەتى اتاسىنان قۇسبەگىلىكتى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان اۋلەتتەن شىققان. ول 16 جاسىنان باستاپ 53 جىل بۇركىت سالعان. قازاق ەلىنە قونىس اۋدارعانعا دەيىن قولىنان قۇسى تۇسپەگەن، سوڭعى جىلدارى قىتايداعى تۋريزمدى دامىتۋعا، ناسيحاتتاۋعا ات سالىسقان، شەكارادان الىپ ءوتۋ قيىن بولعاندىقتان قۇسىن قيماي قالدىرىپ كەتكەن. ءوزى جيناعان تاجىريبەلەرىن كوپتەگەن جاستارعا ۇيرەتكەن قازىنالى قاريا. ەندى قارت قۇسبەگى ايتقان اڭگىمە جەلىسىنە ورالايىق.

بۇركىتتىڭ يەن تاۋدا قۋىپ ءجۇرىپ تۇلكى العانىن ءبىر رەت كورگەن ادامنىڭ قىزىقپايتىنى، اتالعان ونەردى ءوزى ىسكە اسىرۋعا تالپىنبايتىنى كەمدە-كەم. ويتكەنى، قاعۋىلداۋدان تارتىپ، بۇركىتتىڭ شابۋىلداۋىنا دەيىنگى بارىس، اسقار تاۋدىڭ شاتقالدارىندا اتپەن ءورلى-قىرلى شاۋىپ، بۇركىت ۇستاعان ول-جانى قولعا ءتۇسىرۋ -قىزىق ءارى عانيبەت.

بۇرىمبەت قاريانىڭ اكەسى تەكەستىڭ ەشكىلىك تاۋىنان ۇستاعان ءبىر قاناتى اپپاق «اققانات» اتتى قىران قۇستى 16 جىل تىنباي اڭعا سالعان، ول كۇنىنە 7 تۇلكى ۇستاعان، قويان، ەلىكتەن تىس قاسقىر الىپ، ەلدى تاڭداندىرعان.

بۇركىتتىڭ قىراندىعى شىققان تاۋىنا قاراي ەرەكشەلەنەدى. ۇلى تاۋلاردىڭ بۇركىتى قىراعى، قىران بولادى، ۇلكەن اڭدارعا تۇسەدى. مىسالى، التايدىڭ اقيىعى سەكىلدى كۇنەستىڭ كەرالاسى دا وتە قىران بولادى. ودان بولەك قىتاي وڭىرىندەگى بۇركىتتەردىڭ قاستىڭ قاۋسىرماسى، بوعدانىڭ قوڭىرى، ساۋىردىڭ سابالاعى، ەشكىلىكتىڭ قاراشەگىرى، اقايازدىڭ اقشەگىرى، بوزادىردىڭ مۇزبالاعى دەگەن تۇرلەرى بار، ونىڭ ەكەۋى - ەشكىلىكتىڭ قاراشەگىرى مەن بوزادىردىڭ مۇزبالاعى - تەكەستىڭ ءتول تۋمالارى.

بىردە تەكەستەگى نۇردانحان اقساقالدىڭ بۇركىتتى جارقاباقتا تۇرعان ەلىكتى الىپ ۇشىپ قارسى بەتكە امان-ەسەن جەتكەن. قىتايدا جۇرگىزىلگەن «مادەنيەت توڭكەرىسى» كەزىندە (1966-1976) حالىق قولىنداعى جادىگەرلەر «ەسكىلىكتىڭ سارقىتى» رەتىندە جينالىپ، ورتەلىپ، قۇرتىلا باستايدى، ول ناۋبەت بۇركىتشىلەردى دە اينالىپ وتپەيدى، سول ساتتە جەرگىلىكتى شالا بەلسەندىلەر نۇردانحان قاريانىڭ بۇركىتىنىڭ قىراندىعىن ەسكەرىپ، بۇركىتىن وزىندە قالدىرادى، تاپسىرما بەرىپ، اڭعا سالدىرادى، ءسويتىپ ۇلتتىق ونەردىڭ بۇل ءتۇرى مويىندالعان ناعىز قۇندىلىعىنىڭ ارقاسىندا اۋدان كولەمىنەن مۇلدەم جويىلىپ كەتۋدەن امان قالادى.

ۇلتتىق ونەردىڭ حالىق قازىناسى رەتىندەگى ورنى ايرىقشا. سونداي-اق قۇسبەگىلىكتىڭ دەنساۋلىققا تيگىزەر پايداسى ۇشان-تەڭىز، ول سالاماتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر شىنايى كەپىلى. قۇسبەگىلىكتىڭ تاعى ءبىر باستى پايداسى، ەتنوتۋريزمدى دامىتۋ ارقىلى الەۋمەتتىك جاعدايدى جاقسارتۋعا، ەكونوميكالىق دامۋعا قول جەتكىزۋگە بولادى.

بۇعان تەكەس وڭىرىندەگى قۇسبەگىلىكتىڭ بۇگىنگى كەلبەتى ناقتى مىسال بولا الادى.

تەكەس اۋدانىنا قاراستى ءتاڭىرتاۋ باۋرايىندا تابيعاتى تاڭعاجايىپ قاراجون اتتى جايلاۋ بار. قۇسبەگى قارتتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە كوركەم جايلاۋدى قىتايدىڭ ءىرى تۋريستىك ورتالىعىنا اينالدىرۋدىڭ قام-قارەكەتى جاسالۋدا. وندا ۇكىمەت قازاق حالقىنىڭ قالپى بۇزىلماعان ۇلتتىق ونەرى مەن ءداستۇرلى بۇيىمدارىن ەل ءىشى سىرتىنان كەلگەن قوناقتارعا كورسەتۋدە، ونىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە جەرگىلىكتى قۇسبەگىلەردى دە تارتىپ وتىر.

اتاپ ايتقاندا ءار جىلى جازدا تامىز ايىنان قىركۇيەككە دەيىن بۇركىتشىلەر ءساندى ساحارادا تىگىلگەن قازاق ءۇي الدىندا قىران قۇستارىن قىزىقتاۋشىلارعا كورسەتىپ كەلەدى. بۇركىتتى كورىپ، قۇسبەگىلەردەن ونىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى سۇراپ-ءبىلۋىڭىز ءۇشىن اقشا تولەيسىز. سونىڭ ەسەبىنەن قۇسبەگىلەرگە ايلىق تولەنىپ وتىرادى.

اۋدان كولەمىندە وتكىزىلەتىن مادەنيەت اپتالىعى مەن اقىندار ايتىسىندا مىندەتتى تۇردە قۇسبەگىلىك، ساياتشىلىق ونەردىڭ كورسەتىلىمى بولادى، بۇل ءۇردىس جىل سايىن كەڭ قانات جايىپ كەلەدى. ماسەلەن، 2012-جىلعى وبلىسقا توتە قاراستى اۋدانداردىڭ اقىندار ايتىسىندا اۋدان بويىنشا 14 قۇسبەگى قاتىسىپ، كورەرمەن نازارىنا سايات ونەرىنىڭ قىر-سىرىن پاش ەتكەن. ساحارالىقتارعا ونشا تاڭسىق ەمەس سەرى ونەرگە ارىسى شەتەلدەن، بەيجىڭ مەن ىشكى ولكەلەردەن كەلگەن ساياحاتشىلاردىڭ تاڭدانىسىندا شەك جوق.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قازاق قۇسبەگى ونەرىنىڭ بيىك بولمىسىن تاڭداي قاعىپ، تامسانا وتىرىپ جازىپ تا، كورسەتىپ تە جاتىر، ونى ەكران مەن باسپا سوزدەن كوزى شالىپ، راديودان ەستىگەندەردىڭ ءوز كوزىمەن كورگىسى كەلەتىندەرى قانشاما؟ ساياتشىلىق تاقىرىبىندا ارنايى دەرەكتى فيلمدەر دە تۇسىرىلۋدە. دەمەك، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز قىتاي مەملەكەتىنىڭ تۋريزمىن دامىتۋعا، سول ارقىلى ەل بيۋدجەتىن ەسەلەۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىر. ەسەسىنە قازاق اتتى ۇلى حالىق پەن ونىڭ قۇندىلىقتارىن بىلەتىندەردىڭ سانى كۇن ساناپ كوبەيۋدە.

موڭعوليادا جىل سايىن ءداستۇرلى «بۇركىتشىلەر تويى» وتەدى. ال ءبىزدىڭ ەلدە قولدا بار وسى ونەردىڭ اسپەتتەلۋى كوڭىل كونشىتپەيدى. ءبىز دە ءوز تاراپىمىزدان قۇسبەگىلىك ونەرىنىڭ قازاق مادەنيەتىنىڭ ايشىقتى ايناسى رەتىندە ناسيحاتتالۋىن، دامۋىن بارىنشا قولداعانىمىز ابزال.

ءبىزدىڭ ەلدە دە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىن جانداندىرۋ ارقىلى ەتنوتۋريزمنىڭ دامۋىنا جول اشۋعا مول مۇمكىندىك بار. ول ءۇشىن الماتى مەن استانادان، قالا ماڭىنان ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتۋ مەن ناسيحاتتاۋ ورتالىعى اشىلسا دەيمىز، جىل بويى جۇيەلى جۇمىس جاساپ، ەل-ءىشى سىرتىنان كەلگەندەرگە ءوز ۇلتىمىزدىڭ ءتول قۇندىلىقتارىن كورسەتە بىلسەك نۇر ۇستىنە نۇر ەمەس پە؟ بۇل باعىتتى بەلگىلى دەڭگەيدە تابىس كوزىنە اينالدىرۋعا بولادى. «XPOE-2017» كورمەسىنە دەيىن ۇلتتىق سپورت جانە ۇلتتىق قولونەردىڭ سان الۋان تۇرلەرى كوز الدىمىزدا ءبىر ورتالىقتا كورسەتىلىپ تۇرسا دەپ ارماندايمىز، وعان مەملەكەتىمىزدىڭ قۋاتى مەن قاراجاتى جەتەدى، تەك جۇيەلى تۇردە ءمان بەرىپ ۇيىمداستىرا الساق بولعانى. سوندا عانا ەگەمەن ەل رەتىندە جەڭىپ العان حالىقارالىق كورمەدەن الار باستى جەتىستىگىمىزگە قول جەتكىزە الامىز.

 سالەن جارقىن،

  ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح،

ارحەولوگيا، ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى، جۋرناليست

سوڭعى جاڭالىقتار