التايدىڭ قامشىگەرى وسپاندياردىڭ وقيعاسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - وسپاندياردى بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا جەكپە- جەك ونەرىنىڭ مايتالمانى ءارى مىقتى قامشىگەر بولعان ەكەن. قانشا ادامدى قامشىمەن ءبىر- ءبىر قويىپ سۇلاتادى ەكەن. ءوز زامانىنىڭ سان قىرلى مىقتى ازاماتىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.

مىنا وقيعا ەل التايدان (قىتاي جەرىنەن) قوبدا بەتىنە كەلمەس بۇرىن بولعان ەكەن. دالادا جالعىز جارىم ادامدى شايناپ تاستايتىن جاراعان اساۋ بۋرا پايدا بولادى. بىرەۋلەر ونى جوعالتۋعا مال اتاسىنا وبال دەپ جولاماسا، بىرەۋلەر دە وعان سوقتىعاتىن جۇرەك جوق قورقادى.

ەلدىڭ بۋرادان قورقاتىن ءجونى بار. ول كوزىنە كورىنگەن اتتى ادامدى قۋىپ جەتىپ اتتى كەۋدەسىمەن سوعىپ، سۇرىنگەن سوڭ ۇستىندەگى ادامدى جۇلىپ لاقتىرىپ، ودان قالسا، سول ادامنىڭ ۇستىنە شوگە جاتا قالىپ اۋناپ، مىجىپ ءولتىرىپ، توپىراققا ارالاستىرىپ جىبەرەر دولى مىنەزى اۋىل ادامدارىنىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرىپ، اۋىلدان ەشكىم دالاعا شىعا المايتىن قالگە جەتكىزگەن. بۇل حاباردى اۋىل باسشىلارى ەپتى جىگىتتەر ارقىلى وسپانديارعا «دالاعا شىعا الماي قالدىق ءبىزدى بۋرادان قۇتقارسىن» - دەگەن حابار جىبەرەدى.

ءمان جايدى تولىق سۇراپ بىلگەن وسپانديار ءوزىنىڭ ۇشقىر كوكشەگىرىنە ءمىنىپ قولىنا بۇزاۋ ءتىس قامشىسىن الىپ، بۋرا ويرانداپ جۇرگەن القاپقا بەت الادى. الىستان وزىنە قاراي اتتى ادامنىڭ باعىت الىپ كەلە جاتقانىن كورگەن بۋرا قاراداي دولدانىپ، اۋزىنان اق كوبىك اتىپ، جەلە شوشاڭداپ شاۋىپ وسپانديارعا قارسى ۇمتىلادى. وسەكەڭ جانىنا تاقاپ كەلىپ قالعان بۋرانى كانىگى ادىسىمەن شىرەنىپ تۇرىپ قامشىمەن باستان سالىپ قالىپ، ەكىنشى جاعىنا اۋىپ شىعىپ كەتەدى. قامشىگەردىڭ بۇزاۋ ءتىس قامشىسى وڭدىرسىن با، باس سۇيەكتىڭ ماڭدايىن ويىپ ءتىلىپ وتكەن ەكەن. بۋرا تەبىنىمەن العا ۇمتىلا شوكە ءتۇسىپ، وماقسا قۇلاعان قالپى ولگەن ەكەن. قامشىگەر سول قالپى اۋىلعا كەلىپ بۋرانىڭ ولگەنىن ايتسا دا، قورقىپ قالعان اۋىل ادامدارى ولگەن بۋرانىڭ جانىنا ءبىراز ۋاقىت جولاي الماپتى. بۋرانىڭ ولگەنىنە كوزدەرى جەتىپ بىلگەن ەل جاپىرلا كەلىپ كورىپتى. اۋىل ۇلكەندەرى بۋرانىڭ ەتىن يتكە دە جەگىزبەي جەر قازدىرتىپ كومگىزىپ تاستاعان ەكەن.

كۇنشىلدەرگە سوققى

وسپاندياردىڭ مىقتى جاۋىنگەرلىگىمەن تالاي رەت باسىنا قامشى ءۇيىرىلىپ تالاي ەردى سۇلاتىپ جىعىپ كەتكەندىگىنە كەكتەنگەن اۋىل جىگىتەرى بىرىگىپ، وسپاندياردىڭ قولىندا قامشىسى جوق كەزدە تاپ بەرىپ ءبىر جاۋكەمدەپ الۋدى كەلىسىپ، ۇزاق كۇندەر اڭدىپ جۇرەدى. وسپانديار اتىن اۋىلدان ءسال الىسقا ايداپ اپارىپ تاستاپ اتتى الۋعا جاياۋ كەلۋىن اڭديدى. وسپاندياردىڭ ورىستەگى شىدەرلى اتىن الۋعا بارعان كەزى ناعىز وڭاتتى جەر ەكەنىن بىلگەن جىگىتتەر، قولىنا جۇگەندى قانە ۇستاپ اۋىلدان ۇزاپ كەتكەن وسپاندياردىڭ ارتىنان ءبىر- بىرىنە حابار بەرىپ 12 جىگىت جيىلىپ جەدەلدەتىپ جەلدىرتىپ ارتىنان كەلسە، وسپانديار اتىنىڭ باسىنا جۇگەندى سالىپ ەندى شىدەردى الىپ جاتىر ەكەن، دەيدى. اركىم قولىنداعى قامشىسىن ءيىرىپ جان- جاقتان شۋ ەتىپ ءبىر جاۋعا شابۋىلعا شىققانداي اتويلاپ تاپ بەرەدى. ءبىر قاراپ اۋىل جىگىتتەرى ەكەنىن بىلگەن وسپانديار جايلاق اتقا قارعىپ ءمىنىپ قولىنا شىدەردى الىپ قارسى تاپ بەرەدى.

ناتيجەسى قايىس شىدەرمەن- اق 12 جىگىتتى ءبىر- ءبىر قويىپ ات ۇستىنەن قۇلاتىپ ولار مىنگەن 12 جىلقىنى ايداپ اۋىلعا كەلگەن كورىنەدى. جىگىتتەر اۋىرعان ءبىر- ءبىر جەرىن الاقاندارىمەن باسىپ ىڭقىلداپ شۋلاپ اۋىلعا سۇيرەتىلىپ جەتىپ ەلگە مازاق بولعان ەكەن. كوپتىگىنە قاراماي تاياق جەگەنى ءبارى جابىلىپ ءبىزدى قامشىمەن ۇرىپ جىقتى دەپ ۇلكەندەرگە شاعىم ايتىپ وسپاندياردى جازالاتپاق بولعاندا وسپانديار: «مەن قامشىمەن ەمەس قايىس ءورىمدى شىدەرمەن ءوزىمدى قورعادىم ءارى بۇل ەزدەردىڭ ءبىر جەرىن جاراقاتتاپ المايىن دەپ شىدەردىڭ الدىڭعى قوس تيەگىن الىپ، ارتقى جالعىز اياق ءورىمىن قولعا ۇستادىم» دەپ ايتىپ بەرىپتى.

كورسە شىنىندا شىدەردىڭ الدىنعى قوس اياقتىڭ تيەگى جوق ەكەن. ۇلكەندەر قىسىل تاياڭدا بۇنى دا ويلاپ ۇلگەرگەن سەن ناعىز ازامات ەكەنسىڭ. جىگىتتەر وزدەرىڭدەي ەزدەن ەمەس ناعىز ەردەن تاياق جەگەنگە ماقتانىڭدار دەگەن ەكەن. اۋىل جىگىتتەرى سودان قايتىپ وسپاندياردى ناعىز قامشىگەر دەپ مويىنداپ بەت قارامايتىن بولىپتى.

وسپانديار قامشىنى ءار ءتۇرلى قىپ، جۇگەن- ارقاندى دا ساندەپ ورەتىن جانە بايلاردىڭ كوك الا كەبىسىندە جاساپ تىگىپ بەرەتىن شەبەر بولعان جانە بەرتىندە ۇيگە تەمىردەن پەش جاساپ بەرگەن ۇيلەرى «ىستىق ءۇي» دەپ اتالعان. جىلى ءۇيدىڭ اتاۋىنا قاراي سولاي اتاسا كەرەك. وسپاندياردىڭ سول كەزدە ۇستاعان قۇرال سايماندارىنىڭ بارلىعى ءوزىنىڭ ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسىپ مۇرا بولىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. ول كىسىنىڭ كەرەمەت تاعى ءبىر مىنەزى ەشقاشان سيىر مالىن ۇستاماعان. «نەگە؟»- دەپ سۇراعاندارعا «ماڭايدى بىلعايدى»- دەيتىن كورىنەدى. وسپانديارعا كوكشەگىر جىلقى بىتكەن ادام. ەگەر بيەلەردەن كوكشەگىردەن باسقا قۇلىن تۋسا ول قۇلىندى جاقاماي باۋىزداپ تاستايدى ەكەن.

«قاجىلىق دەگەن وت باسىندا»

وسپانديارعا مول مال بىتكەنى بىرەۋلەردىڭ كۇنشىلدىگىن وياتىپ، وعان «مۇنشا قالىڭ مالدى نە قىلاسىڭ قاجىعا بارىپ قاجى اتانىپ كەلسەڭشى» دەپ كۇڭكىلدەي بەرىپتى. ەلدىڭ ءسوزىنىڭ وتىمدىلىگى مە، الدە ءوزى دە نيەت ەتتى مە ەكەن، مەن الدىمەن قاجىعا بارۋ جولىن سۇراپ كەلەيىن، - دەپ قوبدا بەتىنەن (موڭعول جەرىنەن) قىتايدىڭ التاي بەتىندەگى مولدالاردى ىزدەپ شىعىپتى.

نيەتتەنگەندەي ءبىر ەمەس ەلگە تانىمال ءبىراز مولداعا كەزىگىپ قاجىلىق جايلى كەڭەس سۇراعاندا التاي بەتىنىڭ مولدالارى ءمان- جايدى ۇعىسىپ «ءسىز مالىڭىزدىڭ 30 پايىزىن كەدەي- كەپسىككە تاراتىپ بەرىڭىز، مۇمكىن اللا قالاسا قاجىلىقتىڭ ساۋابىن الارسىز»- دەپ قايتارىپ جىبەرگەن ەكەن. ۇيىنە ورالعانىن سوڭ ەل اعىلىپ كەلىپ، الگى قاجىلىقتىڭ ءجايىن بىلسە. «ەي، دۇنيە- اي، قاجىلىق دەگەن ءوز وت باسىمدا ەكەن عوي»- دەپتى. بۇل ءسوز ولكەگە ءتامسىل بولىپ تاراعان ەكەن.

جاناربەك اقىبي

«نامىس»