ورالحان بوكەي. جەسىرلەر - اڭگىمە

استانا. قازاقپارات - ارىسىن توسىپ ءالى وتىر اق شاشتى ايەلدى كورگەنىڭ بار ما، قايعى جۇتىپ قارتايعان. ماعريپا كۇيەۋىن مايدانعا اتتاندىرعان جىلى نە بارى جيىرماعا تولىپ ەدى.

قايعى- قاسىرەت پەن تاقسىرەت قۇرىعىنىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ، كۇننىڭ كوزىندەي قۇبىلمالى دۇنيەنىڭ كۇيدىرىپ تە، توڭدىرىپ تا جىبەرەتىن قۇدىرەتى بارىن تۇڭعىش رەت مويىنداپ، اعىل- تەگىل جىلاعان - شىن جىلاعان جىلى دا وسى. ول جيىرماعا تولعانىن بىلمەگەن دە، ەل باسىنا كۇن تۋعان زاۋال جىلدىڭ تاڭدايدا قالار تاتتىسىنەن گورى عۇمىر بويى قۇتىلمايتىن زار ارقالاتىپ بەرگەنى عانا ەسىندە. ەگەر بۇل عالامدا پەندەنىڭ: از جاساسىن، كوپ جاساسىن، ايتەۋىر، ءبىر ەڭ قىمباتتى قيماس شاعى بولاتىنى راس بولسا، كەرىسىنشە ماڭگى باقي ۇمىتا المايتىن قان جۇتقان قاسىرەتتى مەزەتى دە بولادى ەكەن. ماعريپا وسىنىڭ ەكەۋىنىڭ دە ءدامىن تاتتى. جەڭسىگى بولماسا دا تاعدىر اتتى تارانتاس مىنگىزىپ اكەتتى ۇستىنە. تاعدىر ارباسى كىمگە جايلى، كىمگە جايسىز. ال ماعريپا ءۇشىن.. . ماعريپا كۇيەۋىن مايدانعا اتتاندىرعان جىلى جيىرمادا ەدى. قازىر قىرىق سەگىزگە تولعالى وتىر. ءبىراق سول ءبىر سور ماڭداي جىلدىڭ ماعريپا ءۇشىن قانشالىق جەڭىل- اۋىرى بۇگىنگى مامىراجاي كۇندە عانا انىقتالىپ، بار سالماعىن ەندى سالعان سەكىلدى. ماعريپانىڭ ەسىندە سول جىلدىڭ كۇزى تىم- تىم سۇرقاي جاڭبىرلى بولىپ، قىستىڭ ەرتە تۇسكەنى عانا قالعانداي. جىلاۋىق كۇزدىڭ ىزعارىنان گورى قايعى- قاسىرەت قاڭتاردىڭ ايازىنان بەتەر جان- جاراسىن جۇلقىلاپ مۇزداتقان، ءتىپتى قارا قوشقىل اسپان دا، قارا جامىلىپ كۇرسىنگەن كۇرەڭ دالا دا، قارقاراداي قاسقايىپ تۇراتىن تاكاپپار تاۋ دا قايعىدان ەزىلىپ، قول- اياعىن باۋىرىنا الىپ ءبۇرىسىپ، قالجىراپ جاتقانداي ەدى عوي.

ماعريپا كۇيەۋىن سوعىسقا اتتاندىرىپ تۇرىپ، العاش رەت كۇز لەبىن سەزىنگەن ءارى وسى سالقىن دا سالداقى لەپتە ساندالعان جۇرتتىڭ كۇڭىرەنىسى، وزىندەي سانداعان جەسىردىڭ قازىرگى نەمەسە بۇدان سانسىز جىلدار سوڭعى ساعىنىش ەسپەسى بارىن كوكىرەگىنە تۇيگەن. ول سوندا عانا شىن جىلاستىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ، شىن قايعىرۋدىڭ، شىن سارعايا ساعىنۋدىڭ ءدامىن تاتقان، تۇڭعىش رەت ءوز- ءوزىنىڭ وكسىگەن ومىردەگى ورنىنىڭ قانداي جانە قاي دارەجەدە ەكەنىن، ءوزى عانا ەمەس، بارشا ايەلدەردىڭ قايعىعا مۇنشاما قارا نارداي بەرىك قۇدىرەتىن تانىعان؛ تۇڭعىش رەت ەركەك قاۋىمىنىڭ بىروڭكەي كۇيەۋى سەكىلدى، ءارى تازا ازامات قانا ەمەس، اش قاسقىرداي ارانى كەڭ، ارسىز ەكەنىن دە باعامداعان. ول وتكەن ءومىرىن استە دە ەسىنە الىپ ەسىركەپ، الدەكىمگە اڭگىمەلەپ كورگەن جوق. شەرلى جىلداردىڭ شەشۋى ايەلدىڭ ءارى نازىك، ءارى بەرىك جۇدىرىقتاي جۇرەگىندە شەمەندەۋلى. اسىل قازىنا بولماسا دا الاساپىران جىلداردىڭ سىر ساندىعى كىلتسىز، يەسىز. جۇرەك سىرىنىڭ كىلتىن ول جوعالتىپ العان جوق، جاستىعىن دا، ماحابباتىن دا، ءومىرىنىڭ بار بازارى مەن ارمانىن دا مايدانعا الا كەتكەن جارىنا سىر ساندىعىنىڭ كىلتىنە قوسا بەرىپ جىبەرگەن ەكەن. سول ماعريپانىڭ جارتى عاسىرلىق عۇمىرىن، بۇگىن كەز كەلگەن جەسىردىڭ تاعدىرىنا بالاپ، ونىڭ باز كەشكەن جىلدارىن جازۋدى باسقالارعا، باتىلدارعا قالدىرىپ، قازىرگى حالىنەن حاباردار ەتەيىك....

قارا سيىر ورىستەن ءالى قايتقان جوق. باعانا تاۋدان مال قۇلاپ، اۋىلدىڭ ءىشى ازان- قازان بولعاندا، انە، كەلەدى، مىنە، كەلەدىمەن وتىرىپ قالعان ەدى ماعريپا. تالاسىپ بايىپ باتىپ بارا جاتقان كۇن استىنداعى قوڭىر توبە كۇيىپ جاتقانداي جالقىن تۇسكە شومىلىپ، جاز ديدارىنىڭ بار اجارىن ءوز بويىنا جيناقتاپ، باۋىرىنا باسىپ الىپتى. قوڭىرتوبەنىڭ قىر ارقاسى التىن شۇعىلانى قيىپ، كۇنباتىس كوكجيەكتەن انتالاعان قاياتتى نۇردى ارعى قاپتالىنا پانالاتىپ، بەرگى بەتىنە قوڭىر سالقىن ىمىرت كەشىن ۇيالاتا باستادى. ماعريپا وسى توبەگە كۇن سالىپ قاراپ كوپ تۇردى. مالدىڭ ءبارى ويعا قۇلاپ سارقىلىپ بىتكەن بە، قىبىر ەتكەن زات بولجانبادى. باعاناعىداي ەمەس، اۋىل ءىشى تىنىشتالىپ، نامازشام الدىنداعى قاربالاسقا كوشكەن. ءار ءۇيدىڭ الدىنداعى ءبىر- ءبىر سيىرىنىڭ بوربايىنا جارماسىپ، ءبىر- ءبىر اق جاۋلىقتى ايەل وتىر. ماسادان قورعانىپ سالعان ءتۇتىن سىزدىقتاي كوتەرىلىپ بارىپ، كوك كۇمبەزىنە موينىن سوزا- سوزا ءىرىپ- ءىرىپ جوعالادى. اۋادا وتقا سالعان جاس ەرمەننىڭ بىقسىعان قوڭىسى، سيىردىڭ ءيىسى بار. تاۋ قويناۋىنىڭ كەربەز كەشى بارا- بارا ىڭىرگە اينالىپ، وزەن جاقتان مايدا عانا سالقىن لەپ ءۇپ ەتىپ قالادى.. . ماعريپا قوڭىرتوبەگە بەتتەدى. اندا- ساندا «اۋ- حاۋ» دەپ تاۋدى جاڭعىرىقتىرا ايعايلاعانى ەستىلىپ، بىرتىندەپ ۇزاپ، قىر اسىپ بارا جاتقانىن سەزدىرگەندەي ۇزىك- سوزىق تالىپ شالىنادى قۇلاققا.. . ماعريپا باتىسقا بەتتەدى. جىلدار بويى كوز مايىن تاۋىسىپ، سارعايعان سانامەن ءۇمىت وتىن ىزدەگەن باتىسقا قارا سيىردى ىزدەپ ەندى ءوزى شىقتى. قارا سيىردىڭ ورىستەن قايتپاي قالاتىن ادەتى جوق ەدى. كۇن ەڭكەيسە بولدى، تابىنداعى سيىردىڭ الدى بولىپ، اڭىراپ جەتەتىن: «بۇگىن نە قارا باستى، الدە سيداعا ءتۇسىپ قالدى ما ەكەن.. . قۇداي ونىڭ بەتىن ارى قىلسىن. اقسىز قالدىرسا، بيىلعى قىس ءبىر قىرعا ءبىزدى دە تاياتىپ تاستار».
ماعريپا جول توسىپ سوعىسقا اتتانعان كۇيەۋىن اڭساسا، وسى قوڭىرتوبەگە تەلمىرەتىن. كەيدە وعان دۇنيەدەگى بار پالە- جالا وسى قاباقتىڭ ارعى بەتىندە بولىپ جاتقانداي سەزىلەتىن. قۇربى قاتىندار سان رەت ماساق تەرىپ قايتايىق دەپ سۇيرەگەندە: «كورمەگەنىم قوڭىرتوبە بولسىن» ، - دەپ، اتتاپ باسپايتىن. وسى ءىشى كەپكەن سيىرداي تەڭكيىپ جاتقان ۇلكەن توبەنى سوناۋ شاتقالاڭ شاقتا بوزتايلاقتىڭ دا اسىپ كەتىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قايتپاي قالۋى، ءتىپتى بۇرناعى جىلى قىستا اينالدىرعان ءۇش ەشكىسىنىڭ ءبىرى اسىپ كەتىپ، قاسقىر جەپ كەتكەنى ويىنا الدەنەندەي سەزىك ۇيالاتىپ، سەكەم الدىرعان. سودان با، الدە بايجۇما مولدانىڭ: «بۇل شاڭىراققا كەلەتىن زاۋال - قوڭىرتوبەنىڭ ار جاعىندا» ، - دەگەن كورىپكەل ءسوزى قامشى بولا ما، كۇنباتىسقا ۇزاقتى جىلدار بويى قۇردان- قۇر كوز ساتا قاراعانى بولماسا، اتتاپ باسقان ەمەس. ءبىر ءۇيدىڭ ءبىر سيىرى جوعالىپ كەتسە، تالشىق ەتەرىنەن ايىرىلىپ، وت پەن سۋعا قاراپ قالعانى عوي. باعانا قارا سيىر ۇشتى- كۇيدى جوعالىپ كەتكەن سوڭ، بار پالە- نالا وسى توبەنىڭ ارعى بەتىندە جاتسا دا، بوزتايلاقتان جانىم اياۋلى ما، نە كورمەگەن قۋ باس، كورىپ الدىم اۋسەلەسىن دەپ، بەلىن بۋىپ، بەكەم شىققان.

شىلبىرداي شۇباتىلعان جالعىز اياق جول قاباقتان اسىپ، ارعى كۇنگەي بەتىنە قۇلاعاندا، ماعريپا، شىنىندا دا، جۇرەكسىنەيىن دەدى. عاجاپ- اۋ، وسى جاڭا ۇلگى اۋىلىنىڭ بەس جاستاعى بالاسىنا دەيىن جاسىرىنباق ويناپ، جيدەك تەرىپ قاڭعىلەستەپ كەتەتىن. قوڭىرتوبە قويناۋى زىڭگىتتەي ايەلدىڭ زارەسىن العانى نەسى. كورەر كوز، ەستىگەن قۇلاققا ۇيات. قايراتى تاس قايناتاتىن ايەل مىناۋ جالپاق جاراتىلىستا تەك وسى قوڭىرتوبەنىڭ ارعى بەتىنەن عانا قورقادى. بۇل قاجىمۇقاننىڭ تىشقاننان قورىققانىنداي ەمەس، مۇلدەم باسقا... باسقا... ونى ماعريپانىڭ وزىنەن ەمەس، سوعىستان ىزدەۋ كەرەك سياقتى. ەگەر قوڭىرتوبە كۇنباتىستا. - بوزتايلاق سوڭعى رەت قاراڭ ەتىپ كورىنىپ، قاراسى وشكەن تۇستا بولماسا، مۇنشاما جانعا جات، تانگە سالقىن ۇرەيلى بولىپ سەزىلمەس پە ەدى. ماعريپانىڭ دەنەسى تىتىركەنىپ، توڭازي باستادى. ىمىرت جابىلىپ، كوز بايلانىپ قالعان. باعاناعىداي ەمەس، قارايعان- قۇرايعان مولايىپ، ءار بۇتا- قاراعان ايۋداي ايبار كورسەتە باستادى. بىرتىندەپ جۇلدىزدار شىعىپ، بەيۋاقتىڭ تىمىرساق دەل- سال كۇيى جايلادى ءوڭىردى. قارا سيىر جوق. «.. .قاسقىر جەگىر- اي، قايدا عانا قاڭعىپ كەتتىڭ ەكەنسىڭ؟ الدىڭنان شىعىپ ايداپ كەلەر بالا- شاعام تۇر ما؟ قۋارعان قۋ باس.. . تىرشىلىك- اي، ءومىر بويى ات ءىزىن سالماعان قويناۋعا جەتەلەپ كەلدىڭ- اۋ. سيىر تۇگىل، بوزتايلاق ءجۇر دەسە دە، باتىلىم بارىپ، اتتاپ باسپاپ ەدىم، كەلتىردىڭ بە، دەگەنىڭە كوندىردىڭ بە، قۋ ءومىر.. . اۋ- حاۋ، اۋ- حاۋ.. . قاسقىر جەگىر- اي.. .»

ماعريپا قارا سيىردى تابا المادى سول ءتۇنى. ەرتەڭىنە باقتاشى شال قوڭىرتوبەنىڭ قويناۋىندا ۋ جاپىراق جەپ، ءىشى كەۋىپ ءولىپ جاتقانىن حابارلادى. وسى حاباردى ەستىگەندە، ماعريپا سازارىپ ءمىز باقپادى. كوزىنە جاس تا العان جوق. بار ايتقانى: «قايتەيىن، قوڭىرتوبە بوزتايلاعىمدى دا الىپ قالعان. «باسقا تۇسسە باسپاقشىل» .. . ءبىراق.. . ءبىراق توقسانعا كەلگەن كارى شەشەمە قيىن بولدى- اۋ. اق بالاسىنان باسقا اۋزىنا ءنار الماۋشى ەدى...» . - ءتايت ءارى!- دەدى قانيپا، - ولسە ولە بەرسىن. مەن دە ولەم. - قۇدايىم- اي، تاڭ نەتكەن ۇزاق ەدىڭ. بوزتايلاق اتتانعان ءتۇنى دە ءدال وسىلاي كىرپىگىم- كىرپىگىمە ايقاسپاي، باقىرايىپ جاتىپ العان ەدىم. مال اشۋى - جان اشۋى دەگەن، تەگى، راس پا ەدىڭ.. . ۋھ! كەمپىر اعاش توسەكتى سىقىر- سىقىر ەتكىزىپ بەرى اۋناپ ءتۇستى. - ءاي، ماعاش، ۇيىقتا، قالقام. قايتەسىڭ جوقتان وزگەگە باسىڭدى اۋىرتىپ. - وي، اپا- اي، ۇيقى قۇرعىرىڭ قاشىپ العالى قاشان... قىرىق بىردەن بەرى... جيىرما سەگىز جىل. وندىق شام ولىمسىرەي جانىپ تۇر. الاشا توسەلگەن الاسا عانا اعاش ءۇيدىڭ ءىشى قارا كولەڭكە. ىرگەدەگى ەكى توسەكتە بۇك ءتۇسىپ جاتقان قوس ايەلدىڭ كورپەدەن دۋدىراي شىعىپ جاتقان شاشى دا اپپاق، ءبىر- بىرىنەن ايىرعىسىز. ءبىرىنىڭ شاشى قارتتىقتان اعاردى، ءبىرىنىڭ شاشى قايعىدان اعاردى...
ءۇي ءىشى الاكوبەڭ تارتىپ تۇر ەدى. شاعىن بولمەنىڭ ءار بۇرىشىندا ورنالاسقان جۇپىنى عانا ول- پۇلدار جارقىلداپ كوز شاعىلىستىرماي، قوڭىرقاي سەميانىڭ قوڭىر تىرلىگىنەن حابار بەرگەندەي ەدى. - اپا، - دەدى ماعريپا جۋاس ۇنمەن، - تورپاق ساتىپ الامىز با؟ - تورپاعىڭ ءوسىپ، اۋزىڭدى اققا تيگىزگەنشە... ءوزىڭ ءبىل. تيىن- سيىنىڭ جەتسە.. .- كەمپىر وسى ءسوزدىڭ ءوزىن اۋىرلاعانداي سىرىلداپ ۇزاق جوتەلىپ بارىپ، دەمىگىپ جاتتى. سوسىن ۇزىلگەن اڭگىمەسىن جالعاپ: - ءوزىڭ ءبىل، ماعاش. ماعان ءتورت- بەس كەز اقيرەت بۇيىرسا دا جارار. ەل بار، جۇرت بار، ارۋاعىمدى قور ەتپەي ارۋلاپ قويار. الگى... ۋھ، اللاي، الگى... ساندىقتاعى سارى مايداي ساقتاعانىڭدى جۇمسا، مەنىڭ ءولىمىمدى توسىپ قايتەسىڭ، - دەدى اسا شارشاسپەن. ماعريپا ۇندەگەن جوق. ەكى قولىن كوكىرەگىنە ايقاستىرا سالىپ، اۋىر دەم الىپ جاتقان كەمپىر ءسال ۇنسىزدىكتەن كەيىن: - قىزىم، ۇيىقتاپ قالدىڭ با؟ - دەدى. - جوق، اپا. - ۇيىقتاساڭشى ەندى، ۇيىقتا، جانىم. - ءوزىڭ دە كوز شىرىمىن الساڭشى، اپا. - ۇيىقتايتىن كۇن دە جاقىن قالدى عوي. قارا شالدىڭ قاسىنا بارىپ... - قويشى، اپا، قورقىتا بەرمەشى! وندىق شام ولىمسىرەي جانىپ تۇر. جانىپ تاۋسىلۋعا دا تاياۋ سەكىلدى.

مىناۋ كارىلىك مەن دەگەن كەمپىردىڭ قازىرگى حالىندەي، ول دا بىرتە- بىرتە ماڭگى تىنىشتىق كۇيگە بوي ۇسىنىپ، ءوشىپ بارا جاتقان. كۇن وتكەن سايىن، ەرتەڭگى سۋ ىشكىلىگىنەن گورى ەندىگى اتتانار ساپارىنىڭ قامىن كوبىرەك ويلاپ، سول ءبىر جۇمىر باستى پەندەنىڭ قاي- قايسىسى دا قۇتىلىپ كەتە المايتىن ءمانزىلدى كوكسەپ، ايتەۋىر، الاتىن جانىڭدى تەزىرەك ال دەپ، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتە كوكسەپ جاتقان. ماعريپا ۇيىقتاپ قالعان سەكىلدى، ءبىر قالىپتى تىنىشتى كۇيدە تىنىستاپ جاتىر. كەمپىر اعاش توسەكتى جىلاتا سىقىرلاتىپ، ءۇش- ءتورت قوزعالىپ بارىپ ىرگەگە اۋناپ ءتۇستى. تاعى دا سىرىلداپ، تىق- تىق جوتەلىپ، الدەنەنى كۇبىرلەپ، الدەنەندەي وكىنىشتى سالقىن كۇيدە جاتتى. «ءاي، ماعاش- اي، سوندا قايساعا تي دەدىم - كونبەدىڭ. ولمەكتىڭ ارتىنان ولمەك بار ما. ەندى، مىنە، قاڭىراعان ۇيدە قارا باسىڭ قالماق. باسقا قاتىندار ءۇش- ءتورت بايعا ءتيىپ جاتقاندا، بوزتايلاقتىڭ سۋرەتىن قۇشاقتاپ شاشىڭ اعاردى» . وندىق شام باعاناعىدان ارى باسىلىپ، بولار- بولماس ساۋلە شاشىلىپ تۇر. قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان بوزتايلاقتىڭ سۋرەتى دە شام سونۋگە اينالعان سايىن، قارا بارقىندانىپ، قۇر نوبايى بولجانادى.
كەمپىر: «ءاي، ماعاش- اي، قايساعا بەكەر- اق تيمەدىڭ» دەپ بارىپ، تىق- تىق جوتەلىپ قالدى. ماعريپا ءبىر قالىپتى تىنىس الىپ جاتىر. تىنىشتىق. مازاق دۇنيەنىڭ ءبارى- ءبارى دە تالىقسىپ، مىزعىپ بارا جاتىر. زار جاق يتتەر عانا وقتا- تەكتە ءشاۋ ەتىپ قالادى. «قايساعا تي دەدىم» . كەمپىر سىرىلداپ جاتىر. ماعريپا شەشەسىنىڭ ولىمىنە جۇمسايمىن دەپ تىرنەكتەپ جيعان اقشاسىنا تورپاق ساتىپ الدى. تامىز باستالىپ، جۇرت بىرەر مالىنا ءشوپ دايىنداۋعا كىرىسكەندە، بۇل دا شالعىسىن سايلاپ، بۇگىن- ەرتەڭ بۇل دۇنيەدەن كوشەم دەپ جاتقان شەشەسىن سۇيەپ وتىرىپ شىڭداتىپ العان. بيىل مامىر، شىلدە ايلارى قۇرعاقشىلىق بولدى دا، ويداعى شابىندىقتىڭ كوبى ساپ- سارى بوپ كۇيىپ قالعان. بۇتا- قاراعاننىڭ ءتۇبىن شاۋىپ الايىق دەگەن مۇشەگە سوۆحوز رۇقسات بەرمەي وتىر. نەگىزگى شابىندىقتى تامامداعان سوڭ، قول تارتپامەن سوۆحوز مالىنا شاۋىپ ۇيەمىز، سەندەر تاۋدان تۇرعىزىڭدار ءبىر- ءبىر شومەلەنى دەسكەن. استارىندا اتى بار ازاماتتار شالعىسىن تاقىمدارىنا قىسىپ، الدەقاشان- اق اتتانىسىپ كەتىپ ەدى. اياق ارتارى بولماعان سوڭ، ماعريپا سەكىلدى ءبىر ۇيدەگى ءبىر جەسىر ايەلدەر عانا لاجسىز ومالىپ وتىر.

قانيپا كەمپىر: «مىنا ءوزىمىزدىڭ شىلىكتە تورپاقتىڭ قىستايعى ازىعى بولارلىق قىرىق بۋىن ارالاس قياق بار. دەنىڭ ساۋ كەزىڭدە، وسى اۋىلدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتىڭ ەمەس پە. ەرتەلى- كەش بارىپ، قىبىرلاي بەر» ، - دەگەن سوڭ، تارتپاسىن ارقالاپ جونەلە بەرىپ ەدى، قورىقشى قايدار جولدان قايتارىپ اكەلدى. ەرتەڭىندە باسقارۋشىعا باردى ماعريپا. ءوتىنىشىن قابىلدامادى. «بولمايدى، اپاي، بولمايدى. سوۆحوز مالىنا شاشىمىزدى جۇلىپ بەرە المايمىز قىستا» ، - دەپ، ماعريپانىڭ كوزىنەن اققان اعىل- تەگىل جاستى شىبىن قۇرلى كورمەي شىعارىپ سالعان. ماعريپا وسى كۇنى تۇندە شالعىسىنىڭ وراعىن بەلىنە قىستىرىپ، سابىن تاياق ەتىپ جولعا شىقتى. باعىتى - شىلىك. اي ءالى تۋعان جوق. ءتۇن جامىلىپ ۇرلانىپ شىققان جالعىز جاياۋدىڭ جاۋلىعى اعاراڭداپ، قوڭىرتوبەنى اسىپ بارا جاتتى. ول بۇل جولى قوڭىرتوبەدەن سەسكەنگەن جوق. ءىشىن ءورت بوپ جالاعان وكىنىش، اشۋ- ىزا، امالدىڭ جوقتىعىنا استاسىپ، ءوز بولمىسىندا بولماعان بوتەن قيمىلعا يتەرمەلەگەن.
ول قارا سيىر ءىشى كەۋىپ ولەتىن شىلىككە كەلىپ، بەل شەشتى. اۋىل ەندى قوڭىرتوبەنىڭ كۇنشىعىس بەتىندە قالعان. ماعريپانى مازالايتىن قورقىنىش سول توبەنىڭ ار جاعىندا، قورىقشى كەلىپ قالا ما دەپ ەلەڭدەپ ءارى- بەرى وتىردى دا، شالعىسىن ساپتاپ، پىشەن شابۋعا كىرىستى. تۇنگى شىققا ءجىپسىپ جاتقان قىرىق بۋىن ارالاس قياق شالعىنىڭ ءجۇزى تيەر- تيمەستەن، سىرىلداپ بارىپ مۇرتتاي ۇشادى. ماعريپا، اي تۋعانشا، ەداۋىر جەردى ەڭسەرىپ تاستادى. قارا سۇمەك بوپ تەرلەپ، ەكى جاۋرىنىنىڭ ورتاسى ۋداي اشىپ كەتكەن سوڭ، بەل جازىپ ءبىراز وتىردى. انانداي جەردە قوڭىرتوبە انەۋگۇنگى قارا سيىرداي تەڭكيىپ جاتىر. ار جاعىنان تارباعاتاي تاۋى قاراۋىتادى. اي تۋىپ كەلەدى. قوڭىرتوبەنىڭ ار جاعى اعارا باستادى. قۇلاققا اتتىڭ ءدۇبىرى شالىنعانداي بولىپ ەدى، ماعريپا زاۋدە ءبىر شوشىنىسپەن سەلك ەتىپ قالىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. تاۋدان قايتقان جىگىتتەر بولۋى كەرەك، شىلىكتى وراعىتا شاۋىپ وتە شىقتى. انە، توبەدەن اسىپ بارادى. «قۇداي- اي، - دەدى ماعريپا جۇرەك توقتاتىپ، - قۇداي- اي، قوڭىرتوبەنىڭ ار جاق، بەر جاعى زارەمدى الىپ ءبىتتى- اۋ» .

ءومىر وزگەرمەلى، ءارى سىناپتاي تولقىمالى. ماعريپا شيرەك عاسىردان استام بار پالە، قايعى- قاسىرەت، مۇڭ- مۇقتاج تەك وسى قوڭىرتوبەنىڭ كۇنباتىسىندا دەپ ويلاپ كەلگەن. باسىنداعى باقىت تاراعىن وسىلاي قاراي الا قاشقان تاعدىر سولاي ويلاتقان دا. ءويتىپ ويلاماس ەدى. بوزتايلاق قوڭىرتوبەدەن اسىپ كەتىپ، قايتپاي قالدى، قىل- اياعى قارا سيىر دا قورقاۋ توبەنىڭ ار جاعىندا ءولىپ قالدى ەمەس پە. ماعريپانىڭ قارا كوزىن سۋالتقان دا وسى كۇن باتار جاق. بوزتايلاق مايدانعا اتتانار كۇنى، جىك- جاپار بولىپ ءجۇرىپ، اعاش تامنىڭ ەسىگىن كۇنباتىسقا شىعارىپ العان. «بۇنىڭ نە» دەگەن ەلگە: «بوزتايلاق قوڭىرتوبەدەن قۇلداپ كەلە جاتسا، كورمەي قالۋىم مۇمكىن» ، - دەيتىن. ءبارى دە الدامشى، بۇرالاڭى كوپ، بۇرالقى ۇمىتتەر، كۇندەردىڭ كۇنى سارسىپ كەتەتىن ساعىنىشتار ەكەن. ءبارى دە ءبىر- بىرىنە سەلبەسكەن جاماۋ- جاماۋ شالا- جانسار تىرشىلىك، قالجاۋلانعان حالدەر ەكەن. بوزتايلاق اتتاناردا ايتىپ ەدى. «ەگەر مەنەن تۇياق قالسا، جەتىم- جەتپەگىر دەپ قارعاپ- سىلەمە، بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلدىرىپ وسىرمەسەڭ دە، بالا- شاعادان قاقپاي كورسەتپەي تاربيەلە. ال.. . ول بولماسا - ەركىڭ ءبىلسىن، ءولىمىمدى ازا تۇتپاي- اق، باقىتىڭدى باسقادان ىزدە».
بوزتايلاقتان بالا قالعان جوق. ماعريپا باقىتىن باسقادان دا ىزدەمەدى. اي تۋىپ، شىلىكتىڭ ءىشى جاپ- جارىق بولىپ كەتتى. اي ساۋلەسىنە شاعىلىسقان شالعىنىڭ ءجۇزى ناركەسكەندەي جارقىراپ جاتىر. ماعريپانىڭ ەكى كوزى قوڭىرتوبەنىڭ كۇنگەي جاعىندا. ەندىگى قورقىنىشى دا، كەلەتىن زاۋال دا بەرگى بەتتەن اۋىسىپ، ارعى بەتكە كەشكەن. تەرەڭ دە تۇنىق اعىستاي سايابىر ومىرىندە ەش الاماننان قورقۋ، ۇركۋ دەگەندى بىلمەيتىن، قايتا سول ادامدارسىز عۇمىر كەشۋ، الدەقايدا باقىتسىز ەكەنىن زەردەلەگەن. ءبىراق جالعىزدىقتان جاپا شەگىپ، الدەكىمدەردەن ءبىرلى- جارىم قاعاجۋ كورگەن سايىن، ادامدارعا دەگەن ءوز سەنىمىنەن قورقاتىن. «ەگەر مەن كەيبىرەۋلەر سەكىلدى ۇستامسىز نەمەسە تاس جۇرەك بولسام، بالكىم، بۇدان الدەقايدا باقىتتى بولار ما ەدىم» ، - دەگەن ىسپەتتى تۇڭىلىسكە يتەرمەلەيتىن دە باز ءبىر قاتىنداردىڭ: «ەگەر مەن ماعريپانىڭ ورنىندا بولسام، ماعريپاداي كەلبەتىم بولسا، الدەقاشان قاراعايداي باي تاۋىپ الار ەدىم» ، - دەپ كوپىرەتىن سوزدەرى. ءيا، ولار ماعريپانىڭ بار باقىتى - جار دەپ قوسىلعان بوزتايلاعىنىڭ رۋحىن ەڭكۋ- ەڭكۋ جىلداردا بوي تۇمارداي ارداقتاپ، ءومىرىنىڭ بار بازارىنداي ءمىناجات تۇتىپ ءوتۋ ەكەنىن سەزگەن ەمەس. «وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم، مۇمكىن، بوزتايلاق مىناۋ تۋعان جەر، تەربەگەن بەسىگىنە اجال بۇركىپ شاپقالى تۇرعان جاۋدى جاستانىپ ولگەن شىعار» دەۋى سودان. ول قوڭىرتوبەگە قادالىپ، اي استىندا اۋىر تىنىستاپ ماڭقيىپ جاتقان دالادان وزىنە تونەر قاتەردى كۇتىپ كوپ وتىردى. اي قارعالاپ، تاڭ قىلاڭ بەرىپ كەلە جاتقاندا، اۋىلىنا قايتتى. ماعريپانىڭ بۇل تۇنگى ۇرلىعىن ەشكىم كورگەن جوق. ءتۇس الەتىندە عانا باسقارۋشى كەڭسەگە شاقىرتىپ اكەتكەن.

- ءسىز - جەسىر ادامسىز، - دەپ باستادى ءسوزىن باسقارۋشى، - جانە جالعىز ءسىز عانا ەمەس، سۇم سوعىس مىڭداعان ايەلدى جەسىر قالدىردى. سول جەسىردىڭ بارلىعى مەنىڭ كۇيەۋىم جوق دەپ، مەملەكەت مۇلكىن تالاپ- تالاپ اكەتسە، نە بولار ەدى.. . ءوزىڭىز وي جۇگىرتىپ كورىڭىزشى، نە بولار ەدى؟ - انە، ۇندەي المايسىز، ۇندەۋگە قاقىڭىز جوق. دەمەك، ماسقارا بولار ەدى دەگەن ءسوز. رۇقساتسىز سوۆحوز جەرىنەن شاپقان ءشوپتى جيىپ الامىز. شاپقان جەرىڭىزدىڭ كولەمىن ولشەپ، اقشاسىن وزىڭىزگە تولەيمىز. - قۇداي- اۋ، مال اقشا جەمەيدى عوي. ماعان پىشەن كەرەك. - كۇز تۇسكەنشە، ەپتەپ جيىپ الارسىز بىرەر شانا ءشوپتى. - ماعريپا تۇتىگىپ كەتتى. الدىندا ءمىز باقپاي سازارىپ وتىرعان باستىققا بۋىرشىنداي شابىنىپ تاپ بەرەردەي، وقتالىپ بارىپ: - قوڭىرسىعان دۇنيە- اي، كوپ كورگەنىڭ جالعىز بۇزاۋ بولسا، ونىڭ باسىن شابارمىن. بۇل اۋىلعا سەنەن گورى مەنىڭ تەرىم كوبىرەك توگىلىپ ەدى، «تۇرىمتاي - تۇسىندا، بالاپان - باسىندا» دەگەن وسى شىعار. ال، بار مۇكامالىم سەنىكى، وتكىزدىم سوۆحوزعا، ال، جارقىنىم، ال ون جىل بويى ولمەلى ەكى قاتىننىڭ تالشىق ەتكەنى - ون ساۋساعىم ەدى - ونى دا كەسىپ بەرەيىن، ال، جارقىنىم، ال، ءما، اقىرعى ون سوم - مۇنى دا ال، تەك ءتۇنى بويى شاپقان ءشوبىمدى قايتار وزىمە. - ماعريپا جاۋلىعىنىڭ شەتىنە تۇيگەن ون سومدىقتى باسقارۋشىنىڭ الدىنا تاستاي بەردى دە، زار ەڭىرەپ شىعا جونەلدى.
- اپاي، - دەدى باسقارۋشى قالبالاقتاپ، - شاپقان ءشوبىڭىزدى جيناتىپ، ۇيىڭىزگە جەتكىزىپ بەرەيىن، تەك مىنا پالەدەن قۇتقارىڭىزشى... اقشاڭىز نە.. .
- ماعان ەندى قوڭىرتوبە قاۋىپتى ەمەس، - دەدى شەشەسىنە ماعريپا. - ءشوپتى جەتكىزىپ الدىم. تەرىس قاراپ بۇك ءتۇسىپ جاتقان شۇيكەدەي كەمپىردىڭ كۇڭكىلى ەستىلدى: - ەندىگى قاۋىپ مەن شىعارمىن. ءبىراق مەنى تاعى ءبىر جىل قىستاتاتىن ءتۇرىڭ بار. - تۇسىمە الگى بايىڭ كىرىپ ءجۇر، - دەدى سونسىن، - ۇستىندە ساپ- سارى الا بادانا ساۋىت- سايمانى بار ەكەن دەيمىن. ماعان قاراپ ىرجيادى. وي، قۇرىپ قالعىر، نەمەنەگە جەتىسەسىڭ، قارا سيىردىڭ ءىشى كەۋىپ ءولىپ قالعان، نە عىپ ساندالىپ، كىمنىڭ بوداۋىمەن ءجۇرسىڭ، قايت ءارى قاڭعىرماي، - دەيمىن. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى ىرجيا بەرەدى. «جاۋدى جەڭگەن سوڭ، قايتام عوي، اپا» ، - دەيدى. قايداعى جاۋ، جيىرما سەگىز جىل بويى قۇرىماي جۇرگەن. وزگەنىڭ جەرىن قورعاپ جىرتىسىن جىرتقانشا، ءوز وشاعىڭنىڭ وتىن سوندىرمەسەڭشى، جەتەسىز نەمە!- دەپ ۇرسىپ تاستاپ ەدىم، وكپەلەپ قالدى ما، قۇلىنىم، ساۋىت- سايمانىن اسىنىپ، قوڭىرتوبەنى اسىپ كەتكەنى. - ارتىنا قارادى ما؟ - دەدى ماعريپا جۇرەگى لۇپىلدەپ. شەشەسىنىڭ سوڭعى كەزدە ساندىراقتاپ، ەسىنەن اۋىق- اۋىق اۋىپ قالاتىنىن ەسكەرمەي.
- قاراعان جوق. ءبىراق وسى جولى، - دەدى كەمپىر سىرىلداپ، - وسى جولى كۇنباتىسقا ەمەس، شىعار كۇندى بەتكە الىپ كەتتى عوي... كەلەتىن شىعار.. . كەلەدى عوي ءتىرى جۇرسە.. . ءالى- اق ماڭدايى جارقىراپ، قوڭىرتوبەدەن ءتۇسىپ كەلە جاتادى قۇلىنىم. - ءاي، اپا- اي، الجيىن دەگەن وسى-ay!- ماعريپا اۋىر كۇرسىندى. - كەت، سالداقى!- دەدى كەمپىر شاڭق ەتىپ. ءۇنى وتە اشى شىقتى. - مەنەن سەن بۇرىن الجيسىڭ. جاتىرى كەپكەن جالماۋىز. سوندا قايساعا تي دەگەندە، ءتىلىمدى الماپ ەدىڭ، اتتى قارعىسىم. ويناستان بولسا دا باقىر باستى بالا تاپساڭ، ءبۇيتىپ تالاق قالماس ەدىڭ. ەرتەڭ كەلەر جاۋىڭا قارسى شابار ەركەگىڭ جوق، قوڭىر بۇزاۋىڭا ءمىنىپ ءوزىڭ اتتان، قۋ قاتىن. ماعريپا ءۇن- ءتۇنسىز جىلاپ، شىعىپ كەتتى.

- و نەسى- اي، قايساعا تي دەدىم.. .- دەگەن كەمپىردىڭ كۇبىرى كوپكە دەيىن باسىلعان جوق. «.. .قايساعا تي دەدىم.. . تيمەدى. بايىنىڭ سوعىستا ولگەنى وتىرىك. قاڭعىلەستەپ ءبىر جەردە جۇرگەن دە. قۇداي بىلەدى، نەمىستەن قاتىن الىپ تۇرىپ قالدى، سول قانسىز نەمە. جاس قاتىنىن پانالاپ، قورعاپ ءجۇر دە سونى.. . توس، ءىز- ءتۇزسىز كەتكەن ىنجىق نەمەڭدى توس.. . مەن دە قۇدايدان توسايىن» .. كەمپىر ءالى كۇبىرلەپ جاتىر. كۇن الا بۇلتتى ەدى. تامىزدىڭ ءولىاراسى بولىپ قالعان. بۇل وڭىرگە قىس ەرتە تۇسەتىن. كۇزدىڭ ىزعارى الدەن بىلىنەدى. ءتورت تۇلىك ورىسكە بۇرىنعىداي ماڭعىستاپ شىقپاي، كەرەناۋ وتتايدى. تويىمدىق بار. داليعان دالا توبىلعى تۇسكە بويالا باستاعان. تىرنالار بالاپاندارىن ۇشۋعا باۋلىپ، ۇزاق ءبىر ساپارعا دايىندىق جاساۋدا. وزەننىڭ بۇرىنعىداي تەنتەكتىگى جوق، مەزگىل ىرقىنا كونىپ، وكپەلەي اعىپ جاتىر. وقتا- تەكتە بۇلت اراسىنان جاسقانا سىعالاعان كۇن نۇرى ماڭدايدى سالقىن عانا سيپالاپ وتەدى. قوڭىرتوبە ءالى سول ورنىندا، بيىكتەگەن دە، الاسارعان دا جوق. كەمپىر دە سول اعاش توسەگىن زار ەڭىرەتە اۋناپ، سارجامباس بوپ ءالى جاتىر. ولگەن جوق. ول سوڭعى كەزدە تەك ءبىر- اق ءسوزدى قايتالاي بەرەتىن: «.. .قايساعا تي دەدىم - تيمەدىڭ. بايىڭ نەمىس قاتىنىن اسىراپ ءالى ءجۇر.. .» - اپا!- ۇيگە ەنتىگە كىرىپ كەلگەن ماعريپا ءوڭى ءورت سوندىرگەندەي.
- قوڭىر بۇزاۋ قورادا جوق قوي. - جوعالعان دا. - قاقباس، ءوزىڭ جوعال!- ماعريپا شەشەسىن تۇڭعىش رەت تىلدەدى. - استىنا سارىپ جاتقان مەن شەشىپ جىبەردى دەپ تۇرمىسىڭ؟ قايتەدى- اي، اپشىسىن قۋىرىپ. ۇرلاپ كەتكەن دە. «.. .قايساعا تي دەگەندە.. .» - قۇداي- اي، كوپ كورگەنىڭ جالعىز تورپاق پا؟ ەندىگى بايىم دا، بالام دا - بار ۋايىمىم دا سول ەدى. اشتان ءولىپ، كوشتەن قالماسسىڭ، بار ەرمەگىم، ىنتىزار كوڭىلدىڭ مەدەت تۇتار ىقتاسىنى ەدى.. . ماعريپا ۇيدەن جىلاپ شىعىپ كەتتى. كەمپىر ءالى كۇبىرلەپ جاتىر. «.. .و نەسى.. . قايساعا تي دەسەم، تيمەي.. .» ماعريپا قوڭىر بۇزاۋدى ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن ىزدەپ تابا المادى. بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى جوق. اركىمدەردەن سۇراستىرىپ ەدى: «كورمەدىك، جۇرگەن شىعار» ، - دەپ، باستارىن شايقاستى. قورىقشى قايدار ەگىنگە تۇسكەن سوڭ مالدى قاماپ قويدى ما دەپ، ودان دا سۇراپ كورىپ ەدى: «كورسەم - كوزىم شىقسىن» ، - دەدى شەكىرەيىپ.
جەر جۇتقانداي جىم- جىلاس بوپ كەتكەن بۇزاۋدى تابانىن توزدىرىپ اداقتاماعان جەرى قالمادى. ايتەۋىر، بار قىرسىق سەنىڭ ار جاعىڭنان باستالماۋشى ما ەدى دەگەندەي، قوڭىرتوبەگە بەتتەگەن. قوڭىرتوبە بۇگىن ماعريپاعا الدەقايدا بيىكتەپ، زاڭعار تارتىپ كەتكەندەي بولدى. الدە ەكى قارا سانى تالىپ شالدىعىپ قالعاندىقتان با، الدە ساندالىپ سارساڭعا سالىنعاندا نە نارسەنىڭ بولسىن بۇلدىراپ ساعىمداي جورتىپ كەتەتىندىگىنەن بە، توبەنىڭ قىر باسىنا ءۇش رەت دەمالىپ ارەڭ شىقتى. شىقتى دا كەۋدەسىن كەرە قاتتى ءبىر كۇرسىنىپ، جۇرەسىنەن وتىرا كەتتى. اۋىل جاققا قارادى. جاڭا ۇلگى ۇستىنەن قاراعاندا، قىزىق پوشىمعا ەنەدى ەكەن. جەتىم بالانىڭ بۇك ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتقانى سەكىلدى. ماعريپانىڭ باسىنان كۇن شىعىستى بەتكە الىپ، ءبىر توپ ۇيرەك ۇشىپ ءوتتى. قانات قاعىسىنىڭ سۋسىلداعان ۇنىنە دەيىن ەستىلىپ، تىم الاسا ۇشتى. «قۇس ەكەش قۇس تا باسىنىپ الدى عوي» ، - دەدى ماعريپا جاۋلىعىن قايتا تارتىپ. جاۋلىعىن كوزىنە تۇسىرە تارتسا دا، ساماي شاشى اپپاق بولىپ، بۇيرالانىپ شىعىپ تۇر. اينامكولدەي سۋالا باستاعان اينامكوزىن ەندى قوڭىرتوبەنىڭ تۇستىك ەتەگىنە جۇگىرتكەن. بۇل تۇستا قالىڭ ەگىن بولۋشى ەدى. ابدەن ءپىسۋى جەتىپ، سىڭسي ىرعالىپ تۇرعان ماساق اراسىندا ومىراۋلاي ءجۇزىپ جۇرگەن مالدىڭ قاراسى شالىندى. اۋەل باستا قوڭىر بۇزاۋ بولار دەپ، سولاي قاراي قۇستاي ۇشتى ماعريپا. جىعىلىپ- ءسۇرىنىپ جەتىپ كەلسە، قورىقشى قايداردىڭ قاسقا بۇزاۋى. - قانداي عانا قازاقتىڭ تاسى ورگە دومالايدى ەكەن وسى، - دەپ، ىڭق ەتكىزىپ ىشىنەن ءبىر تەپتى دە، كەرى بۇرىلىپ كەتتى. ماعريپا ۇيگە جەتكەنشە، بوتاسى ولگەن ارۋاناداي بوزدادى. ول ەڭ سوڭعى ەرمەگىنەن ايرىلعان ەدى...

تەرىس قاراپ يلەنىپ جاتقان كەمپىر: - كەت، الباستى، كوزىڭنىڭ جاسىن كورسەتپە. قايساعا تيسەڭ، قوڭىر بۇزاۋ جوعالار ما ەدى... تۇسىمدە الگى قانى باسقا قاتىن الىپ، قايتپاي قالعان ىنجىق كۇيەۋىڭ كىرىپ ءجۇر... ىرجيادى، - دەدى كەۋدەسى سىرىلداپ. - مەنەن بۇرىن سەن ولەسىڭ... وندىق شامنىڭ جاعار مايى بىتۋگە اينالعان- اۋ، ولىمسىرەپ بولار- بولماس ساۋلە شاشىپ تۇر. قوڭىرتوبە بۇرىنعىدان الدەقايدا الاسارىپ، شاۋ بولىپ شەگىپ كەتكەن سەكىلدى. ماعريپانى كوپ شارشاتقان جوق. بۇگىن ونىڭ ۇشار باسى ساعىمداي بۇلدىراپ الىستان قول بۇلعاعان دا، كوڭىلگە قاياۋ سالىپ، جانىڭدى جارالار قورقىنىشى دا بىلىنگەن جوق. بۇگىن وسىناۋ ال كۇرەڭ تارتا باستاعان توبە ماعريپانىڭ ەڭ ءبىر اتا قونىس ىستىق جەرىندەي، بوزتايلاقپەن بىرگە ءتۇتىن تۇتەتكەن وشاق وتىنداي قىمبات سەزىلدى. ول توبە باسىنا ەتپەتتەي قۇلادى دا، تاس ارالاس قارا توپىراعىن قارش- قارش شايناپ، ەرى سوعىسقا اتتانعان كۇننەن بەرى مۇز بوپ قاتقان كوڭىلى تۇڭعىش رەت ءجىبىپ، تۇڭعىش رەت ەركىن ءارى راقاتتانا كۇلدى. بوزتايلاقپەن عانا قاۋىشقان قاتىگەز ءھام كيەلى قۇشاعىمەن ەكىنشى رەت قوڭىرتوبەنى قۇشتى. اۋزى- باسى توپىراق- توپىراق، اق شاشى قارا جەرگە دۋدىراي شاشىلىپ جاتقان ايەلدىڭ ەس- ءتۇسسىز ەسەڭگىرەگەن كۇلكىسى ۇلكەن ءبىر كۇرسىنىسپەن ءبىتىپ، اسا قاتتى وكسىككە، ەڭىرەي جىلاعان بوزداۋعا ۇلاسقان. ءبىراق قوڭىرتوبە دە، ۇستىندە شاراداي توڭكەرىلىپ تۇرعان الا ءتوس اسپان دا ءمىز باعىپ، ايەل كۇيزەلىسىنە، ايەل كۇلكىسىنە، ايەل كوز جاسىنا ورتاقتاسا العان جوق. نەگە كۇلگەنىن، نەگە جىلاعانىن مىناۋ ماقاۋ دۇنيەنى قويىپ، ماعريپانىڭ ءوزى دە سەزبەگەن. ايتەۋىر، ءبىر دۇلەي تىلسىم كۇش قولىنان جەتەلەپ.
قوڭىرتوبەنىڭ باسىنا دىرىلداتىپ شىقتى دا، بار سەزىم- تۇيسىگىن ءراسۋالاپ، قىتىقتاپ قيناپ ويناعان. ول مىناۋ الىپ توبەنى بوزتايلاقتىڭ قابىرى دەپ ءبىر ويلاسا، ءىشى كەۋىپ تەڭكيىپ جاتقان قارا سيىر دەپ جانە سەزىنگەن. ءبىراق بۇل بوزتايلاق تا، قارا سيىر دا ەمەس، ءوزى ءۇشىن قايعى توبەسى - قوڭىرتوبە ەكەنىن بىلگەن جوق. بىلەتىن اقىل دا جوق ەدى. ماعريپانىڭ كوز جاسىنا توپىراق جابىسىپ، بەت- اۋزى قارا الا- تورى الا. جەلكەسىنە سۋسىپ ءتۇسىپ كەتكەن قاپ- قارا جاۋلىعىن شەشىپ الدى دا، باتىسقا قاراپ.. . «بوزتايلاق- اۋ، بەرى كەل، جانىم، بەرى ك.. .ە.. .ەل» ، - دەپ، قولىن بۇلعاپ ايعاي سالدى. وسى ءسوزدى الدەنەشە رەت قايتالاپ، قىپ- قىزىل بوپ ۇياسىنا كىرىپ بارا جاتقان كۇن شاپاعىن قاپ- قارا ورامالىمەن وڭدى- سولدى كەسكىلەي كوپ شاقىردى بوزتايلاقتى. «كەلمەسەڭ عوي، - دەدى ەرنىن قىز كەزىندەگىدەي بۇرتيتىپ، - كەلمەسەڭ عوي» . تۇستىكتەن سامال ەسىپ ەدى. ماعريپانىڭ اپپاق شاشىن جەلپىپ ويناي باستادى. ماعريپا كويلەگىنىڭ ەتەگىن دار ەتكىزىپ ءبىر ايىرىپ الدى دا، سوپاقتاۋ كەلگەن تاستى جاس بالاشا وراپ، الدىنا وڭگەرىپ ۋاتا باستادى. ءوز باسىندا بۇرىن- سوڭدى بولماعان انالىق سەزىم، انالىق مەكىرەنىسپەن: ءالدي- ءالدي ابايىم، اتقا توقىم جابايىن، سەنىڭ اكەڭ قىدىرماش. قايدان ىزدەپ تابايىن، - دەپ، انگە سالىپ، مۇڭدىق كۇيدە كۇيزەلىپ وتىر. جاس نارەستەنىڭ نە ەكەنىن ءبىلىپ، جورگەك ءيىسىن يىسكەمەگەن ايەل قانشاما قاتتى بولعانىمەن، كۇندەردىڭ كۇنىندە انالىق ارداق سەزىمدى، اق تىلەۋ، اق بەسىكتى اڭساپ، اعىل- تەگىل جىلايتىنى راس. قارا تاستى ءيىتىپ، ىنگەندى يسىندىرگەن كۇيشىنىڭ كۇيى، دومبىرانىڭ سازى ەمەس، انالىق اق جۇرەكتىڭ زاپىراندى اڭسارى مەن سازدى ساعىنىشتارى ەكەن- اۋ. ماعريپا بۇل جولى بوزتايلاقتى دا، قارا سيىر مەن قوڭىر بۇزاۋدى دا جوقتاعان جوق. قارا تاستى سۇپ- سۋىق قىپ اققۋ توسىنە باسىپ، جالاڭاش ومىراۋىنا ۇيكەلەپ وتىر.
قىرىقتان اسقان ايەلدىڭ ەشكىم ۇستاپ، ەمىپ تە كورمەگەن قوس انارى، بار دەمى، ىنتىزار كوڭىلىمەن قوپارىلا، قارا تاستى بالا عىپ الديلەگەن زار- زاپىرانىنا شىداي المادى بىلەم، ءيىپ- اق كەتتى. ەكى ەمشەگىنەن الدىنداعى مۇپ- مۇزداي تاسقا انالىق اق ءسۇتى تىرس- تىرس تامىپ تۇرعانىن سەزگەن جوق ول. «كوكەڭ ەرتەڭ كەلەدى، قۇلىنىم، جىلاما» . «كوكەڭ سەكىلدى سەن دە سوعىسقا بارار ما ەكەنسىڭ.. .» «كوكەڭ باتىسقا كەتكەن.. . سەنى ەندى ول جاققا جىبەرمەيمىن. مۇمكىن، شىعىسقا بارارمىسىڭ.. .» «كوكەڭ سەنى ۇرىپ- سوقپاي ەركەلەتىپ ءوسىر، - دەپ ەدى. - جىلاما جانىم، جىلاما، ەرتەڭ كەلەدى» . «سەن سوعىسقا قوڭىر بۇزاۋعا ءمىنىپ باراسىڭ، كوكەڭ قارا سيىرعا ءمىنىپ كەتكەن... اپاڭ ەكەۋىمىز وسى قوڭىرتوبەنىڭ ۇستىندە كوكەڭ ەكەۋىڭدى توسىپ الامىز. سوندا سەن قوڭىرتوبەنىڭ كۇنشىعىس جاعىنان كەلە جاتاسىڭ، ال بوزتايلاق كۇنباتىس جاعىنان كەلە جاتادى. تۇندە اپاڭ ءتۇس كورىپتى: كوكەڭ ەكەۋىڭنىڭ استىڭدا دا ەسىك پەن توردەي اق بوز ات ەكەن: امان - ەسەن ەلىنە ورالار، - دەيدى» . «اپاڭ ەكەۋمىز سەندەرگە اق قوزىنىڭ جۇنىنەن كيىز باسىپ، ءۇي تىگىپ قارسى الامىز. اق وتاۋدىڭ تۇڭلىگى قارادان بولادى. ودان قىپ- قىزىل ءتۇتىن شىعادى. ءبىز سەندەرگە قاپ- قارا تەگەنەگە قىپ- قىزىل قىمىز قۇيىپ بەرەمىز.. .» كەمپىر ىرگەگە اۋناپ ءتۇستى. كەۋدەسى سىرىلداپ، تىق- تىق جوتەلىپ الدى دا: « ءاي، ماعريپا- اي، قايساعا تي دەدىم - ايتقان ءتىلىمدى المايسىڭ. مۇنداي كۇيگە دۋشار بولماس ەدىڭ. مەنەن بۇرىن الجاسىپ كەتەرمىسىڭ» ، - دەدى. بارىنە دە سەن كىنالى - سور سوعىس!

II

التىباقان اقپاننىڭ التى كۇن قاتارىنان ازىناعان اتتى بورانى يتشە ۇلىپ، سۋىقسايدىڭ اۋزىندا وتىرعان ساۋىق كەتكەن اۋىلىنىڭ كۇيىسىن كەتىرىپ- اق تۇر. - ءومىر وڭعاق قوي، - بۇل كۇبىردەن سوڭ ول ءۇنسىز، وزەگىن ءوزى دە بىلە بەرمەيتىن ومىرلىك وكىنىشتىڭ ءورتى جالاعانداي، جانارى جانسىز قالعان. القىمعا كەپ كەپتەلگەن الگى ساتتەگى لىقسىعان مىڭ- سان ويلار الدىنداعى الپامساداي جىگىتتىڭ قايمىقپاي قاياۋسىز قاراپ وتىرعان جۇزىنەن شايلىقتى ما، جەل ايداعان بۇلتتاي پىشىراپ كەتتى. ول ۇزاق سويلەگىسى، اعىل- تەگىل جىلاعىسى كەلدى. ىشتەگى ىرىمتىكتەلىپ، ءوز- وزىنەن شىعار ارنا ىزدەپ، تىڭداۋشى يەسىن كەڭىنەن قامتىعىسى كەلىپ، تۇلان تۇتقان سىبىزعى سىرى بىتەۋ جاراداي سىزداتىپ قينادى. - ءومىر وڭعاق قوي. - ول بۇل ءسوزدى ەندى ءبىر رەت قايتالاعاندا، ديدارى ادام شوشىنارلىق الاساپىران، الەمتاپىرىق كۇيدە مەڭدۋانا جەگەندەي ابدەن مەڭدەپ العان ار الاۋى القىندىرىپ، القىمىنان الدى. قۇداي- اۋ، مىناۋ نايىپ بولۋعا از- اق قالعان قارشاداي كەمپىر كىناسىز ەمەس پە ەدى؛ قۇداي- اۋ، ەشبىر ءناجىس قىلىعى جوق، ازاندا جاۋعان اقشا قارداي اپپاق ەدى- اۋ وجدانى؛ شىركىن- اي، سول قاتىقتاي ۇيىعان ايلى كەشتەر- اي؛ ماڭدايى كەرە قارىس بوزبالا، ساۋلەمەن سۇيىسكەن تەنتەك وزەننىڭ قىلىعى.. . انە، بوزتورعاي شىرىلدادى عوي، ەستىسەڭشى، حالايىق؛ انە، ارعى اۋىلدىڭ ءيتى ءۇردى عوي.. . ەستىشى، ءتۇرشى قۇلاعىڭدى؛ بويدا جانىڭ بار ما، بويدا قانىڭ بار ما، ءاي، سەزبەيسىڭدەر- اۋ، توڭ مويىنسىڭدار، تومىرىقسىڭدار، شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعىندا دا جىبىمەيتىن توڭ مىنەزسىڭدەر.
وزگەنى قايتەيىن، قايتەيىن وزگەنى - مەنىڭ ادال دا اڭقىلداق جانىمدى تۇسىنبەدىڭدەر. نە قىلايىن كىنالاپ.. . قىرمىزى كەمپىردىڭ اۋزىنا سۋ تامىزدى. التىباقان ءۇن- ءتۇنسىز ىشتەي ەگىلىپ، جانشىلىپ جىلاپ وتىر. الگىندە سىرقات ءتىپتى قاتتى قىسىلىپ، ءال ۇستىندە قالىپ ەدى، بەتى بەرى قاراعان سەكىلدى. تەك اۋىق- اۋىق ساندىراقتاي بەرەدى. التىباقان شەشەسىنىڭ قاۋساپ قالعان قاڭقا ساۋساقتارىن ۇستادى: مۇزداي ەكەن. تامىرى لىپىماي، وقتا- تەكتە جىلبىسقى عانا سوعادى. اپىر- اي، اناسى ءبىر جۇمادا- اق اش ارۋاقتاي ارىپ كەتكەنى- اۋ، قانداي تولىق ەدى. قانداي ءوڭدى ەدى. ءبارىمىز دە تاعدىر، ۋاقىت دەگەننىڭ تاي قازانىندا بۇرق- سارق قايناپ جۇرگەن دەگدار جاندارمىز- اۋ، تەگى. قايناي بەرسەڭ، ەتىڭ سىلىنىپ، قۋارعان سۇيەگىڭ قالادى. كەمىگىڭدى يت ءمۇجيدى... شەشەسى: «الاپەس، الاپەس» ، - دەپ، تاعى ءبىر كۇبىر ەتە تۇسكەندە، التىباقان دا الگى مەزەتتەگى مەڭ- زەڭ ويدان شىققانداي بولدى. ەسىن تەز جيدى. اڭ- تاڭ. اناسىنىڭ سوزىنە اڭ- تاڭ. و، نەسى- اي.. . «الاپەسى نە؟ « - ۇشىندى جابىسقان عوي، - دەدى بۇكىر كەمپىر قۇشىق كەۋدەسىن كەرە كۇرسىنىپ. - جاقيار مولداعا ۇشىقتاتىپ، دەم سالدىرمادىق پا؟ .. - بالام- اي، - سىرقات بۇل ءسوزدى ساۋ كەزىندەگىدەي ساڭق ەتكىزىپ، اشىق ءارى انىق ايتتى. قاۋمالاپ كۇزەتتە وتىرعانداردىڭ ءبارى سەلك ەتىسىپ، ۇرىمتال ۇنگە شوشىنا قاراسىپ قالعان. ءتىپتى ءقايسىبىرىنىڭ كەلبەتىندە كەمپىر اتىپ تۇرىپ تۇرا قاشاتىنداي، اسا ۇركىس بار. - بالام- اي، وسى قاراعايدى بەكەر- اق كەستىڭ- اۋ. ۋ!.. كيەسى تيە مە...

- سىرقات، شىنىندا دا، سەرپىلەيىن دەدى. ءۇنى تارعىلدىقتان ارىلعان. التىباقاننىڭ ەسىنە بۇدان ءبىر اپتا بۇرىن تاۋعا وتىنعا بارعانى ءتۇستى. كۇن بوراندى بولاتىن. سۋسي ۇيتقىعان جەل تاۋ- تاستى بەرىشتەپ تاستاعان. الىستاعى مال وتارىنا جەم- ءشوپ تاسىپ جۇرگەن جەرىنەن ءبىر كۇنگە سۇراپ كەلگەن- ءدى. جۇرەگى ورەكپىپ، ەلەگزي بەرگەن سوڭ: «كۇن بولسا مىناۋ - سۋىتىپ الدى. بالا- شاعانىڭ كۇيى نە بولدى. سۇيەكتەرى جۇقارعان قوس كارى شەشە بار. وتىن- سۋى تاۋسىلىپ، قاڭىراپ قالعان جوق پا قارا شاڭىراق» ، - دەگەن سىقىلدى وي بەيمازالاي جەتەلەپ كەتتى ۇيىنە. ءۇي- ءىشى، شىنىندا دا، جۇدەپ وتىر ەكەن. وتىن تاقا تاۋسىلعان. ءباتيما شەشەسى سۋىق ەتىپ كەتكەن بە، مۇرتتاي ۇشىپ، توسەك تارتىپ قالىپتى. سوسىن بۇل اۋىل اعالارىنان تراكتور الىپ، سۋىقسايعا وتىنعا شىققان. ورمانشى دا ەرە كەلىپ، تاۋدىڭ تەرىسكەيىندەگى ويپاڭدا قالقايىپ قاشاننان تۇرعان قىزىل قاراعايعا بەلگى ساپ بەردى. بۇل اعاشتى التىباقان جىققىسى كەلمەدى. ءبىراق ءلاج جوق.
جىققىسى كەلمەگەنى: جۋان، كەسۋگە قيىن دەپ قاشقالاقتاعانى ەمەس، بالا كەزىندە شەشەسى مۇنى سان رەت ەرتىپ كەپ، وسى قاراعاي جايلى اڭگىمە شەرتىپ بەرەتىن. شەشەسىنىڭ اڭگىمەسى مۇنى پالەندەي قىزىقتىرمايتىنداي. قۇشاعىندا، ىستىق قۇشاعىندا تەربەلىپ، كۇڭگىر- كۇڭگىر داۋىسقا ماس بولعانداي، بويى بالقىپ قالعىپ وتىراتىن. كەيدە كادىمگىدەي بوي الدىرىپ، ماۋجىراپ، تاناۋىن پىسىلداتىپ ۇيىقتاپ قالاتىن. شەشەسى سوندا دا اسەرلى اڭگىمەسىنىڭ جەلىسىن ۇزبەي كۇبىرلەي بەرەتىن، كۇبىرلەي بەرەتىن. كەيدە التىباقاننىڭ بەتىنە الدەقانداي ىستىق تامشى تامىپ، سەلك ەتىپ ويانىپ كەتەر ەدى. «اپا، جاۋىن جاۋىپ تۇر ما؟ « «جوق، قۇلىنىم» . سوندا ول شەشەسىنىڭ اعىل- تەگىل جىلاپ وتىرعانىن كورەر ەدى. التىباقان شەشەسىنەن وسى سازداۋعا بىتكەن قاراعايدىڭ تۇبىنە نەگە ەرتىپ كەلەتىنىن، ال ەرتىپ كەلگەن ەكەن - نە ءۇشىن ءوز- وزىنەن قاپالانىپ، ءوز- وزىنەن جابىرلەنىپ، قورعاسىنداي اۋىر مۇڭعا باتاتىنىن سۇراعان ەمەس، شەشەسى ايتقان دا ەمەس. ءباتيما كۇڭىرەنە كۇرسىنىپ بارىپ، تىق- تىق جوتەلىپ كەتتى. «قۋ جانىم- اي، اللام- اي!» - دەگەن ىڭقىلدى سوزدەر بۇرىنعىداي شىڭىراۋدان شىقپاي، جاقىننان وقشاۋ، قاتقىل ەستىلدى. وتىرعان جۇرت سىرقاتتىڭ ۇزدىكپەي اشىراق شىققان ىڭقىلىنا دا ەلەڭدەي، ءۇمىت ارتا قۇلاق ءتۇرىستى. باسى سالبىراپ، توماعا تۇيىق وتىرعان التىباقان كوزى باقىرايىپ، باۋىرىنا تىعىلعان ۇلىنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ، القىمىنان يىسكەدى.

سوقتالانىپ، تال بويىنان بوي جەتۋدىڭ بەلدى- بەلدى بەدەرلەرى ايقىندالىپ، كوزگە ۇرا باستاعان قىزى دا اكەسىنىڭ ىرگە جاعىندا جۇدەپ- جاداپ ويعا باتىپ تۇرعان- دى. اجەسى ىڭىرانعان سايىن، قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي قاستارى ءيىلىپ، ءدىر ەتە تۇسكەندەي بولادى. الگىندە، اجەسى قاتتى قىسىلىپ، اكەسى جىلاعاندا، بۇل دا ەرنىن تىستەلەپ، كوزىنە جاس الىپ ەدى. ءوز شەشەسى قاباعىن ءتۇيىپ: «قوي، باقىت» دەگەن سوڭ، ىشتەي بۋىققان- دى. ءباتيما ىمداپ شامدى ءوشىر دەگەندەي يشارا جاسادى. كەلىنى: «و، نەسى، قاراڭعى ۇيدە وتىرامىز با؟ « دەگەندەي، دەل- سال قالىپ اڭعارتقان. التىباققان ۇمتىلىپ بارىپ، سوندىرگىشتى تەمەن باسا سالدى. ازىرگى ساتتە كوزدى جەپ شاقىرايتىپ تۇرعان ەلەكتر شامى جەلپ ەتىپ ءسونىپ، ءۇيدى كوردەي قاراڭعىلىق بيلەپ، قورقىنىش قوڭسىلادى. التىباقان تەرەزەلەردىڭ پەردەسىن اشىپ- اشىپ قالعاندا عانا، جۇقالاڭ مايدا ساۋلەلەر بۇرىش- بۇرىشتى تىمىسكىلەپ كەزىپ كەتكەن. ءۇي قارا بارقىن. تەرەزەدەن ون بەس جاڭاسى بولىپ، تولىقسىعان ايدىڭ ساۋلەسى توگىلىپ تۇردى. ادامداردىڭ كوڭىرسىگەن كوڭىلى، مەڭدەپ بارا جاتقان اۋىر قايعىدان ارىلعانداي ءدۇر سىلكىنىپ، نۇرلى دا سيقىرلى دۇنيەنىڭ قۇشاعىنا ەنگەندەي اسەردە بولدى.
بىردە- ءبىرى سەزبەپتى عوي، بايقاماپتى عوي وسىعان دەيىن: تەرەزەدەن جاسقانىپ، جاتسىنباي سىعالاعان اي كەلبەتى نەتكەن عاجاپ ەدى. ىلكىدە عانا عاراسات مايدانىن كەشىپ، ءولىم مەن ءومىردىڭ تەڭ ورتاسىندا قۇلىن دا قۇلىنى شىعىپ، جانتالاسقان اۋرۋ جان دا مىناۋ قوڭىرقاي ءۇيدىڭ اينەگىنەن قۇيىلعان قاياتتى نۇردان شيپالانعانداي، جانىن جايا ۇمتىلدى ساۋلەگە. ءبىر ءۇيلى جان ءومىردىڭ ءدامىن قايتا تاۋساپ، كەرمەك تاتي باستاعان اۋزىن اشا وزگەشە ىنتىعىسپەن قاربىدى اۋانى، وزگەشە تىنىس الدى. جىم- جىرت. قانداي جاقسى. ءتىپتى ءبارى دە قالجىراعان سۇرقاي ءحالدى تالاق تاستاپ، جالقى ءسات تىنىم العان ءتارىزدى. تىنىشتىق راقاتىنىڭ التىن بەسىگىندە قۇنداقتالىپ قالعان سەكىلدى. ءبارى دە وسى كۇيدى - ايلى ءتۇندى بۇرىن- سوڭدى كورمەگەندەي، ءبىراق ەرتەدەن- اق اڭساپ- ساعىنعانداي، كوز تالدىرىپ كۇتكەندەي ما؟.. بۇل نە دەگەن دەل- سال بالبىراعان مامىرستان ءتۇن ەدى. قاراڭىزشى، قاراڭىزشى، قوڭىر سالقىن.. . قوڭىر سالقىن ۇيدە، قوڭىرقاي كۇيدە توبىق جۇتقانداي تومپايىپ، جىم- جىرت، تىم- تىرىس وتىرعان جۇرتتىڭ كىرەۋكەسىز ديدارىنا: سوندا ءسىز مىناۋ جالپاق جاھاننان باز كەشكەن جۇمىر باستى پەندەنىڭ قاي- قايسىسى دا كۇندەردىڭ كۇنى - وسىنداي ءبىر قىسىلتاياڭ ساتتە - ءوز- وزدەرىنەن ەسەپ الىپ، ءوز- وزدەرىنەن سالقىن دا سازدى مۇڭنىڭ اق مامىعىنا ورانىپ، قالجا جەگەندەي ماۋجىراپ وتىراتىنىن مۇعدارلار ما ەدىك. ماقشار ءساتى مە بۇل. سول ىسپەتتى بۇلاڭىتقان بۇلىڭ- بۇلىڭ بۇلا دۇنيە...

- ە- ە، جاساعان! تىرشىلىكتەن - ءتىرى تىشقاننان اينالدىم. - بۇل كەلمەسكە كەتەم بە دەپ جاتقان كەمپىردىڭ ءسوزى. نەگە ەكەنى بەيماعلۇم، وسى ءسوزدى ءۇن- ءتۇنسىز وتىرعانداردىڭ بارلىعى ىشتەي ءمىناجاتتاي قايتالاعىسى كەلدى. مۇبادە اقيرەت ءۇشىن دە ءبىر يگىلىكتى ءىس ىستەپ كەتۋىمەن وزىق قوي بۇل حالىق. التىباقان قۇردى وسىنداي ايلى ءتۇندى تاعى بىردە، باياعىدا شىعار، كورگەن، سەزىنگەن سەكىلدى. شەشەسى مۇنى قالاي تاپتى بىلمەيدى، قالاي وسىرگەنىن بىلەدى تەك. ەل نە كورمەدى - ءبارىن. ءبىراق بۇلار سول ەلدەن ءبىر مىسقال ارتىق تارتقان سياقتى تاۋقىمەت قامىتىن. ال تالكەك قىلعان تاعدىر ەمەس، وسى ەلدىڭ ءوزى عوي. بيىككە دە شىعاردى، كۇيىككە دە قالدىردى. يتسىڭدەر دەدى، ادامسىڭدار دەدى. ەگەر الاپەستەي الاستاپ بەتتەرىنە تۇكىرسە، ءبىر اينالىپ كەپ، سول بەتتەن سۇيەتىن - وسى ەلىڭ عوي، ەل عوي.. . ال ەندى كىنالاپ كور. سەن سوندايسىڭ دەپ كور، ايتا المايسىڭ. ءيا، وندا ايلى ءتۇن ەدى عوي. شەشەسى مۇنى الگى ءداۋ قاراعايدىڭ تۇبىنە ەرتىپ بارعان.
قولىن قاراعايعا تىرەپ تۇرىپ، التىباقاندى بىلەگىنە شىعارعان. سوندا بۇل اناسىنىڭ بىلەگىن باسىپ تۇرىپ، قاراعايدىڭ شايىرىن ارمانسىز الىپ ەدى. سوندا مۇنى جالعىز قولىنا قوندىرىپ، بىلق ەتكىزبەي ۇستاپ تۇرعان اناسىنىڭ قاجىر- قايراتى تاڭ قالدىرعان. سوندا اناسى ءوزى جوق، ءتۇبىرى قالعان بەس قاراعايدىڭ تومارىن نۇسقاپ: «سەن بىلمەيسىڭ عوي. وسى جەردە بۇرىن قاتار وسكەن التى قاراعاي بولۋشى ەدى. بەسەۋىن كەيىن كەلە وتىنعا جىعىپ اكەتىپ، مىناۋ جالعىز قالدى. كىم ءبىلسىن، مۇنى قاشان سۇلاتىپ سالاتىنىن. ءبىزدىڭ اۋىل ول كەزدە وسى سۋىقسايدا وتىراتىن. ايتەۋىر، ۇركەردەي ۇيىرىلگەن شاعىن اۋىلدىڭ ءوز قىزىعى وزىندە، كوڭىلدى ەدى عوي. وسىنداي ايلى كەشتەردە ۋلاپ- شۋلاپ، كارى- قۇرتاڭدارعا مازا بەرمەي، التى قاراعايعا التىباقان قۇراتىنبىز. سەن سول ءبىر قىزىعى مول قىزۋلى شاقتا تۋدىڭ دا، اتىڭدى، ەرسى بولسا دا، التىباقان قويىپ ەدىك. - التىباقان سوندا: «اكەم دە بار ما ەدى؟ « - دەپ سۇراعىتىپ كەلگەن. ءبىراق سۇراعان جوق. سوسىن نە بولىپ ەدى. ە- ە.. . ە.. . اناسى ەكەۋى ەندى قايتۋعا ىڭعايلانا بەرگەندە، الدارىنان كورشىلەس تۇراتىن بۇكىر قاتىننىڭ كۇيەۋى شىققان ەكەن عوي. الپامساداي دەنەسىن ەكى اياعى ارەڭ كوتەرىپ جۇرەتىن ءداۋ قارا ادەيى ىزدەپ كەلگەندەي- اق، بۇلارعا وقىس ۇمتىلا بەرىپ ەدى. ءباتيما التىباقاندى باۋىرىنا جاسىرىپ، سەسكەنە ىعىسقاندا، ءداۋ قارا: - ايالداشى، ءباتيماش، قاسقىر ەمەسپىن عوي جەپ قوياتىن.
مەن ەرتەڭ اتتانايىن دەپ جاتىرمىن، - دەگەن ابدىراپ. سودان كەيىن نە بولىپ ەدى.. . ە- ە.. .ە.. , ءداۋ قارا مەن شەشەسى كۇبىر- كۇبىر ۇزاق سويلەسكەن. ايتقاندايىن، ءداۋ قارا ءباتيمانى قاپسىرا قۇشاقتاپ سۇيمەپ پە ەدى. شەشەسى دە كەت ارىسىز ىنتىعا ۇمتىلىپ، قاۋىشقان. التىباقان ءبىر ءسات ۇمىتىلعانداي بوپ، اناسىنىڭ بۇكىر قاتىننىڭ كۇيەۋىمەن بۇلايشا جوعىن تاپقانداي ايمالاسۋىنىڭ بايىبىنا بارا الماي، اڭتارىلىپ تۇرعان. ءداۋ قارا وجار ەدى- اۋ. ءباتيمانى تاستاي بەرىپ، مۇنى دا شوپىلدەتە سۇيگەن- ءدى. بەت- اۋزىن تىرمالاپ، تىربىڭ- تىربىڭ قارسىلىق كورسەتكەن بوپ ەدى، ەلەڭ ەتەر ءتۇرى جوق. «التاشىم، التىباقانىم» دەي بەرەدى. ماسقارا عوي، ونىڭ قاي ەكى تۋىپ ءبىر قالعانى. مۇرتى قانداي قاتتى ەدى، بەت- اۋزىمدى جىبىرلاتىپ جىبەردى. وندا بۇلاڭىتقان ەرتەك ىسپەتتى: قىزىق ءتۇن ەدى عوي. جەر- كوك اق بوزدانىپ - تالاۋراپ مىزعىپ جاتاتىن. بۇكىر قاتىننىڭ كۇيەۋى بۇلاردان جىرتىلىپ ايىرىلىپ، ايلى تۇندە اعاراڭ قاعىپ، ءمارعاۋ اسىپ بارا جاتقانداي، ۇزاي بەرگەن. مۇڭلى مۇنارعا بوككەن تاۋدىڭ قويناۋىنا ءسىڭىپ بارا جاتقان ءداۋ قارا ەرتەگىنىڭ الىپ باتىرىنا ۇقساپ كەتىپ ەدى. سوعىس دەگەن پالەكەتتى التىباقان تۇسىندە كورگەن. دۇنيە- اۋ ءۇيدى ءورت جالاپ، جايپاپ جاتقان سىقىلدى ەدى عوي. دۇنيە- اۋ ءۇي ۇلار- شۋ، قىم- قۋىت، ازان- قازان: ايتەۋىر، ءبىر قىردىڭ با، قالىڭ جيدەلى توعايدىڭ با، بالكىم، قۇراقتى شالقار اينا كولدىڭ بە، ار جاعىنان جىلاپ- سىقتاعان داۋىس شىعىپ، ۇزدىك- ۇزدىك تالىپ جەتەتىن. كۇن باتىپ بارا جاتقان. كۇن وزگەشە حالدە، توسىنداۋ رايدا ەدى عوي. كۇن التىباقانعا بىردە وتقا قىزدىرعان جەز تاباققا ۇقساسا، بىردە سول سور ماڭداي كۇندى الدەكىم باۋىزداپ جىبەرگەندەي قىزىل- جوسا قان ەدى عوي. ءتىپتى كۇن عانا ما، - تولايىم تابيعات تاڭعاجايىپ قۇبىلىستا.
- ءدىر- ءدىر وتكەن قانعا ۇيىپ، مەڭ- زەڭ ەسەڭگىرەپ جاتپادى ما؟ الگى قان نۇرلى كۇننىڭ شاپاعى تەرىساققاننىڭ جالبىزدى جۇلمالاعان جال- جال تولقىندارىن باس سالىپ ايمالاعاندا، و دا قان قىزىل تۇسكە بويانىپ، التىباقاننىڭ كوزىنە: تاۋدىڭ قۇزار باسىنان الدەقانداي بەيباق مال باۋىزداپ جاتقانداي سارقىراعان قاندى بۇلاقتى ەلەستەتكەن- ءدى. سودان سوڭ قىزىل- جوسا كۇننىڭ بەتىنەن نە كورىپ ەدى؟ ە- ە.. . ۋلاپ- شۋلاعان ۇزىن سونار تۇيەلى كوش، شىلاۋىشى قانعا بويالعان كەمپىرلەر، ساقالدارىنان سوراسى اققان شالدار، قان قىزىل بوپ ورتەنىپ، كۇيىپ، باجىلداپ- بارقىراپ بارا جاتقان وزىندەي بالالار كۇننىڭ بەتىندە كينو كادرىنداي كولەڭدەپ تۇرىپ الماپ پا ەدى... سوندا الەمنىڭ اينەگى بىت- شىت شىققانداي ازا بويىڭدى قازا ەتەتىن جاڭعىرىق ەستىلىپ، سوسىن قۇلاققا ۇرعان تاناداي ءولى تىنىشتىققا بوي ۇسىنعان. ءيا، سويتكەن - ءولىم تىنىشتىعىنداي مىلقاۋ تىنىشتىق باسقان. التىباقان بار داۋسىمەن ايقايلاسا دا، ءۇنى شىقپاي، جاعالاۋدا قالعان بالىقتاي، بەكەردەن- بەكەر اۋزىن اشقان. دۇنيە ەندى قىزىل جالقىنعا بوكپەي، شۇعىلالى، ماڭگى جاسىل نۇرعا شومىپ، بالبىراپ، كەڭ تىنىستاپ، كەربەز كەرىلىپ جاتقان. ءبىراق التىباقاننىڭ ءۇنى سوندا دا شىقپاي قويىپ ەدى. ءيا، بىردە ۇمىتپاسا، كۇز بولار...

اۋىلدىڭ تالقانعا تويىپ العان تامام بالاسى ۇلار- شۋ التىباقاندى قورشاپ الىپ: «شاتا، شاتا» ، - دەپ، حورمەن مازاقتاعان ەكەن- اۋ. كوپكە توپىراق شاشامىسىڭ، ەكى قۇلاعىن تاس قىپ باسىپ، سيىر ساۋىپ جۇرگەن شەشەسىنە تىكە تارتىپ ەدى. ءباتيما «شاتا» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە، ءبىر قۋاردى، ءبىر سازاردى، ءسويتىپ: «تىڭداما، وتتاي بەرسىن. كەرى كەتكەن اۋىلدىڭ جالماۋىز ۇلدارى نە دەمەيدى!» -دەگەن. كوبىسىنىڭ اكەسى سوعىستان قايتپاي قالدى عوي. مۇمكىن، شەشەسى «جالماۋىز» دەپ سوندىقتان ايتقان شىعار، اشىنعاندا نە دەمەۋشى ەدى ايەل زاتى. ۇنسىزدىكتى تاعى دا ءباتيما بۇزدى: - ۇلىم، نە ويلاپ وتىرسىڭ؟ - دەگەن. - جاي عوي، قالاي، ازداپ باسەڭ تارتايىن دەدى مە؟ - ەي، بالام- اي، ءبىزدىڭ جان ءسىرى عوي. جازمىشتان وزۋ قايدا، جاقسىلىق تا، جاماندىق تا ءوز مەزگىلىندە؛ الەمگە جارىق بەرگەن كۇن مەن اي دا ءوز مەزگىلى جەتكەندە تۇتىلادى ەكەن. - ءباتيماش- اي، بىرگە جاساسقان، ىستىق- سۋىقتى بىرگە تارتقان وڭ يىعىم، بار قۋاتىم، سۇرىنگەندە سۇيەگەن سۇيسىنەرىم، كەرىم دەمەيمىن، ەرىم ەدىڭ. شوشىتتىڭ عوي جانىم. ەسىڭدى جيشى ءسويتىپ. بۇكىر كەمپىر جاڭا عانا شىنداپ بوساپ، كوزىنە جاس الدى. - «ارتى قايىرلى بولۋىنا سەنگەن جان، جاۋىن يىعىنا سالىپ ارقالاپ جۇرسە دە اۋىرسىنبايدى» دەيدى عوي بۇرىنعىلار.
قاي- قاي قىسىلتاياڭ شاق تا ماڭگىلىك ەمەس - وتكىنشىلىك قانا. سىرقاتتىڭ باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعا باستاعانى وسى، ءوز- وزىڭە بەرىك بول، - دەپ، تەرىس قاراپ شىلانعان كوزىن ءسۇرتتى بۇكىر كەمپىر. الاكوبەڭ تارتىپ، ماناۋراعان تىنىشتىققا ءپارۋانا بولعان ءۇي- ءىشىنىڭ ىشكى تىرلىگىندە قوزعالىس پايدا بولا باستادى. قۇر سۇلدەرى جاتقان قارا ءۇيدىڭ قارا بايبىشەسى عۇمىر جاسى ءالى دە تاۋسىلمايدى بىلەم، قىزىل ىڭىردەگىدەي ەمەس، ەپتەپ سەرگىگەن. اۋزىنا قارا سۋ تامىزدىرماي، ءوز- وزىنەن اپشىسىن تارىلتىپ، شايپاۋ جاتىر ەدى، سۋسىن سۇراتتى. كەلىنى اكەپ بەرگەن ءسۇتتى سىڭعىتا جۇتىپ ءىشتى. كوزدەرى جاۋدىراپ، جۇدەپ- جاداپ ءۇرپيىسىپ وتىرعان ەكى نەمەرەسىن جانىنا شاقىرىپ، ماڭدايىنان يىسكەدى. - «نەمەرە ەتىن جەپ، سۇيەگىن كوزىڭە لاقتىرادى» دەگەندەردىڭ وزەگىن ءورت جالاسىن، ءباتىر. قوس قوزىسىنان اينالدىم. قىرمىزى، الدىڭعى ۇيگە اپارىپ، بالالاردىڭ تاماعىن بەرسەڭشى. مەن ەندى ولمەيمىن. ازداپ كوز شىرىمىن العانداي بولام با، وڭاشا قالدىرىڭدار. ە- ە.. .ە، جاراتقان جاپپار يەم.

التىباقاننىڭ تاڭ قالعانى - بۇرىن ءدىندارلىعى جوق شەشەسىنىڭ اۋىرعاننان بەرى اللانى اۋزىنا ءجيى الىپ، شاۋ تارتقان شاعىندا قۇدايعا جاعىنۋى- تىن. نەنى بولسىن كۇن ىلگەرى باعامداپ، ەلدەن بۇرىن ەپتەپ وتىراتىن تىم ساق ادامنىڭ وسى - اجال شاۋجايعا جارماسقان شاقتا دا، شاتاسىپ، دەگبىرىنىڭ شاشاۋىن شىعارماۋى ۇلىنا دا زور ومىرلىك مەدەت، ساباق بولعانداي ەدى. سايىپ كەلگەندە، بۇل ءاز انالاردىڭ بويىنا عانا بىتەتىن كيەلى قاسيەت شىعار. ءباتيما جالعىز قالسا دا ۇيىقتاي المادى. كىرپىگى كىرپىگىنە ايقاسپاي، الدەكىم كوزىنە ينە تىرەپ قويعانداي، باقىرايىپ ۇزاق جاتتى. شوشىنىپ قالعان- اۋ، بۇكىر كەمپىر مەن التىباقان الما- كەزەك كەلىپ، دەمالىپ جاتىر ما دەگەندەي، تىڭ- تىڭداپ، بولجاپ قايتادى. ءۇي ءالى دە الاكوبەڭ تارتىپ تۇرعان. اي تەرەزە تۇسىنان بىرتىندەپ اۋناي باستادى. بۇلىڭ- بۇلىڭ بۋالدىر وي مۇنى دا يەكتەپ ءجۇر. ويلامايىن دەپ ەدى - بولمادى....سارشاتامىزدىڭ سارى تاڭى ەمەس پە ەدى. ەل سۋىقسايدىڭ قويناۋىندا وتىرعان. وندا اعاش ءۇي جوق، كىلەڭ جۇمىرتقاداي اق شاڭقان وتاۋلار- تىن. ۇركەردەي ۇيىرىلگەن شاعىن اۋىل قانداي كوڭىلدى، دۋمانى ارىلمايتىن دۋالى ەل ەدى. ءبارىمىز دە بالالىق شاقتان شىقتىق دەگەندەي. ءباتيما دا قىز بولىپ كورگەن. قىز بولعاندا قانداي دەسەڭشى؟ !
سورپا بەتىنە شىعارى. وسى بۇكىر كەمپىر ەكەۋى جۇبى جازىلمايتىن ءتول قوزىلار ەدى. ول كۇيەۋگە ءبىر جارىم جىل بۇرىن شىققان. كىمگە ەدى؟ ءداۋ قارا عوي، جاقىپقا عوي. جىگىتتىڭ سەركەسى ەدىڭ- اۋ... ماڭدايىمىزعا سىيمادىڭ. جاقىپ! سەنى قارا جەر سۋىق قوينىنا الدەقاشان العان. ءبىزدى - قىرمىزى ەكەۋىمىزدى توسا- توسا، تاعاتىڭ تاۋسىلعان شىعار. ءوزى بەرگەن جاندى، قۇداي ءوزى الار دەپ، ءبىر كۇندىك سۋ ىشكىلىككە ءتانتى بولىپ، قىبىرلاپ ءجۇرمىز. شۇبەرەككە تۇيگەن شىبىنداي جاندى مەزگىل- مەكەنسىز شىعىن ەتۋ قيىن ەكەن. سەن ءبىزدى - قوس بەيباقتى اسىقتىرما، جانىم... ەي، اللاۋ، وندا دا وسىنداي مامىراجاي، ماناۋراعان ايلى ءتۇن ەدى- اۋ. اي استىندا التىباقان قۇرىپ، ەركەك- ۇرعاشىمىز ميداي ارالاسىپ، دۇنيەنى باسىمىزعا كوتەرىپ جاتپاۋشى ما ەدىك. داريعا- اي، دەسەڭشى، التىباقان دەسە، ىشكەن اسىمىزدى جەرگە قويىپ، قارا قۇرتتاي قاپتايتىنبىز. جاقىپ، ەسىڭدە مە؟ قوڭىرتوبەنىڭ ۇستىنە شىعىپ، «التىباقان» دەپ ايعاي سالعانىڭدا، بۇتكىل تاۋ- تاس اۋلەتى جاڭعىرىعىپ: «التى.. .با.. .ا.. .قا.. .ا.. .ن.. .اننن» دەپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇزدىك- سوزدىق قايتالاي بەرەتىن، قايتالاي بەرەتىن سەنىڭ داۋسىڭدى. سوندا سۋىقسايدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا وتىرعان اۋىل- ايماقتىڭ تايلى- تاياعى قالماي اندىزدايتىن تۇس- تۇستان. كەرمەدە تىگەرگە تۇياق قالدىرماي التىباقانعا ءمىنىپ كەتەتىن. ورتاعا مازداتىپ وت جاعىپ تاستاپ، «ەلىم ايعا» ، « ءشيلى وزەنگە» سالاتىنبىز اڭىراتىپ. ول دا ءبىر ۋايىم- مۇڭسىز، قايعىسىز قارا سۋعا سەمىرگەن كۇندەر ەكەن- اۋ. ءبىر جولى قىرمىزى ەكەۋىمىز التىباقانعا قاراما- قارسى مىندىك. ءبىزدى جاقىپ تەربەلتىپ تۇرعان. ويپىر- اي، قانداي قارۋلى ەدى. قوس قولداپ اسپانعا اسىقتاي لاقتىرعاندا، توبەمىز كوكتى تەسىپ كەتە جازدايتىن. جارىقتىق، اي قانداي جارىق، جۇلدىزدار قانداي كوپ... ولار باسقا اي، باسقا جۇلدىزدار ەدى عوي. تاۋدىڭ سالقىن سامالى ءوڭىرىمىزدى جۇلقىپ، تاقيامىزدى تارتاتىن، ەتەگىمىزدى تەربەيتىن. تاۋدىڭ ۇڭىرەيىپ- ساڭىرايعان قولتىق- قولتىعىنان ساۋمالداي حوش ءيىس شىعىپ، قولقانى الاتىن. جاقىپ ءبىزدى تەربەي بەرەتىن. ءبىز تەربەلە بەرەتىنبىز.. . قوڭسىلاس اۋىلدىڭ قوتيىن جىگىتتەرى قوي دەيتىن، كەزەك بەر دەيتىن. جاقىپ الىمجەتتىككە باسىپ، بوساتپايتىن التىباقاندى. قوتيىن جىگىتتەردىڭ ءزارى بەتىنە شاپشىپ، تاس- تالقان اشۋلاناتىن. قۇداي- اۋ، سۇمدىق بولىپ ەدى- اۋ، ءبارى دە سول تۇننەن باستالىپ ەدى- اۋ.. قىرمىزى، بىلەمىسىڭ، كۇنىم، ەسىڭدە مە؟ اتتىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى.. .
الدەكىم اعىزىپ كەلىپ، ات ۇستىنەن التىباقاندى قيىپ كەتتى عوي. ەكەۋمىز ەكى جاققا ۇشتىق. سوندا.. . سوندا.. . بىزدەردى تەربەتىپ تۇرعان جاقىپ - جانىنداي جارى سەنى ۇستاماي، قىز- اۋ، قىزىعى بار- اۋ دەدى مە، مەنى قاعىپ الدى عوي. سوندا.. . سوندا سەنىڭ بەلىڭ شىعىپ كەتتى. سەن مايىپ بولىپ قالدىڭ.. . سول تۇننەن باستاپ مەنىڭ سەنىڭ قوساعىڭا - جاقىبىڭا دەگەن كوزقاراسىم مۇلدە وزگەرگەن. ول مەنىڭ بويىما جارىلقاۋشى جاسىرىن ساۋلە بوپ ۇرلانىپ كىرىپ، وزىنە دەگەن ماحابباتتىڭ التىن الاۋىن جاققان. ونىڭ ءبار- ءبارىن جىپتەلەپ قايتەيىن: مەنىڭ ەڭ اۋىر كىناراتىم - جاقىپپەن ەكى- ءۇش رەت قوسىلۋىم شىعار. تاۋەكەل دەپ تاس جۇتقان سول دا. بۇلا بوپ وسكەن بۇلاڭ قىزعا بۇعالىقتى سەنىڭ كۇيەۋىڭ تاستاعان. سەندە بالا جوق ەدى عوي... سەن اسىل جانسىڭ، قىرمىزى. سەنىڭ اسىلدىعىڭ اق جۇرەگىڭدە. «اقپەيىلدىڭ اتى ارىپ، تونى توزبايدى» دەيدى عوي جۇرت. سەنى ءوز تاعدىرىممەن شىرماعان جاقىپ قانا ەمەس، التىباقان دا. ەندەشە، ول - سەنىڭ دە ءتول ۇلىڭ. ەل بەتىنە قارارعا شىدايتىن ءجۇز جوق، قارا بەت بوپ كىرەرگە تەسىك تابا الماي: جارىل، قارا جەر، جارىل دەپ، سۋىقسايداعى التىباقان قۇرعان قاراعايدىڭ تۇبىندە قىزىل جوسام شىعىپ، ويبايلاپ، بوسانا الماي جاتقان جەرىمە سەن ىزدەپ كەلىپ، قول ۇشىن بەرگەنسىڭ. قۇدايشىلىعىمدى ايتايىن، اگاراكىم سەن كەلمەسەڭ، مەن بۇل دۇنيەلىك ەمەس ەدىم. كويلەگىڭنىڭ ەتەگىن دار ايىرىپ، كۇناسىز جاس نارەستەنى ورادىڭ؛ جاۋلىعىڭدى شەشىپ الىپ، بەلىمدى بايلادىڭ. ءداتىڭ نە دەگەن بەرىك ەدى، قىرمىزى، جۇرەگىڭ نە دەگەن كەڭ ەدى، قىرمىزى؛ نە دەگەن بەكزات تۋعان اسىل جان ەدىڭ، قىرمىزى. سۋىقسايدى ازان- قازان ەتىپ شىرىلداعان ءسابيدى باۋىرىڭا جاسىرىپ، قارا تۇندە قارا شاشىن قوبىراتا جايىپ، قالت- قۇلت ەتىپ بارا جاتقان قىزتالاقتىڭ قولتىعىنان دەمەپ، اۋىلعا تارتقانسىڭ. سوندا قارا باسىپ، قاڭعىرىپ قالعان قاتىنعا قايىر جاساعان جەر ەمەس، ەل ەمەس، ايعايىن- تۋعان - ءزاۋزات ەمەس - سەن، وسەكشىلەرشە ايتساق، كۇندەسىم ەدىڭ. سەنىڭ كەشىرىمدىلىگىڭدە شەك جوق ەدى.
ەل مەنى «قىز- قاتىن» دەدى. جاقىپ قىزعالداعىم دەدى. ەل مەنى باقىتسىز جارالعان ءبىر بەيباق دەيدى. سەن مۇڭداسىم دەدىڭ. اۋىل شەتىندەگى قايعىنىڭ قارا ءتۇتىنىن شىعارعان قاراشا ۇيگە سەنەن وزگە جان كىرمەيتىن. سەن كەلەتىنسىڭ ءۇش ۋاق. سورماڭداي بولعاندا جاقىپ سوعىسقا اتتانىپ، داڭعاراداي ءبىر ۇيدە جالعىز قالدىڭ عوي. ەكى جارتى ءبىر ءبۇتىن بوپ، الىسقا اتتانعان ازاماتتىڭ ءتۇتىنىن سوندىرمەيىك دەپ، بىرگە تۇردىق، ءبىر وتاۋ قۇردىق. التىباقانعا مەنەن گورى سەنىڭ الاقانىڭنىڭ شاپاعاتى كوپ ءتيدى. ءيا، ول جاقىپتان قالعان تۇياق ەدى عوي. ءبىز ولگەمىز جوق... ءبىز بايعا دا تيمەدىك. تاعدىر تاۋقىمەتىن قىلشا موينىمىز تالشا بولىپ تارتتىق. مەنىڭ بار بۇلدايتىنىم: ەر ازاماتتىڭ جۇمىسىن ەڭسەرىپ، ەڭبەككۇن تاۋىپ، التىباقان ەكەۋىڭدى اسىراعانىم شىعار. قىرمىزى، ءبىز ەكەۋمىز ولىمنەن، ءومىردىڭ تاس- قياسىنان قايمىعىپ، قورقىپ كوردىك پە، اينام. قايتا بىزدەن قورقاتىن سەكىلدى ەدى. ساپاسىز ومىردەن سالدارلى ءولىم ارتىق دەپ، قيقايىپ قالساق، بۋىنا سالۋعا بۇزاۋدىڭ مويىن جىبىنەن كوپ نەمە جوق قوي. ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، بارىمەن بازار قۇرىپ، باز كەشكەندەردى دە كورىپ ءجۇرمىز. ويلاپ جاتسام، سولاردىڭ ءولىمى بىزدەرگە قاراعاندا الدەقايدا ايانىشتى، ءارى قورقىنىشتى كورىنەدى. زامان وزدى، جان توزدى، قايعى ويلادىق - قارتايدىق.. . اي تەرەزەدەن الدەقاشان اۋناپ كەتكەن ەكەن.. . الدىڭعى ۇيدەن اياق- تاباقتىڭ سىلدىرى، شات كۇلكى ەستىلەدى...

III

قۇرالاي تۋا، كۇن جىلىندى. كەشە عانا سىرەۋ بوپ قاتقان قار جەمتىر- جەمتىرى شىعىپ، وزەنگە، تاۋ باسىنا قاشىپ بارادى. ۇزاق قارعا الدەقاشان كەلىپ قويعان. ماڭ- ماڭ كۇيسەپ، ماناۋراپ كۇرەسىندە جاتقان قارا سيىردىڭ ارقاسىن ساۋىسقان شوقىپ، ساۋىسقاندى الامويناق كۇشىك اڭدىپ ءجۇر. تىرشىلىك وسىلايشا اڭدىسىپ، تولاسسىز ءجۇرىپ جاتىر. تابيعاتتىڭ تاس- تالقانىن شىعارىپ، ءوز قۇدىرەتىنە ءوزى ريزا بولعانداي كۇن جارىقتىق مۇرتىنان كۇلىپ ءتۇر توبەدە. ورىنسىز كەپ قالعان كوكتەمگە وپىنعانداي، پۇلىعىن تىركەگەن تراكتور تىراعايلاپ بارادى. ارتىنان بۇلك- بۇلك جەلە جونەلگەن اناۋ سىباي اتتى جولاۋشى بريگادير بولار. ولمەگەن قۇلعا كەلگەن جازدى ماداقتاعانداي قارعا ۇشادى قارقىلداپ. القام- سالقام دالا سالقام سەرى كۇيىن ەسىنە الىپ، يۋ- قيۋى مول دۇنيەگە ءىنجىلىمدى قايتا بەر دەگەندەي دەگدي باستاپتى اسىعىس. انشەيىندە ايىلىن جيمايتىن ارداق اتالار ارباعا ءمىنىپ، توعايدان جاس شىبىق تارتىپ ءجۇر. ەكپەكشى... «انە، ولەدى، مىنە، ولەدىمەن» قىستاي اڭدىعان كەيبىر قۇلقىندى كەمپىر- شالدىڭ ءۇمىتىن ءباتيما اقتامادى. اقتاماعانى: ولگىسى كەلمەگەنى ەمەس، ىنتىزار كوڭىل تاعى ءبىر جازدى كورۋگە ىنتىققان. سارجامباس بوپ، سارعايا كۇتكەن. انە، ەندى نەمەرەسىنىڭ يىعىنان ۇستاپ، سۇيرەتىلىپ تىسقا شىعىپ تۇر. ءجۇزى اپپاق. كوزى سۋالعان، شۇڭگىل. بۋىندارى ءدىر- ءدىر ەتەدى. باسى اق شاتىرداي. نە كورمەگەن باس. ولمەي قالعان ءباتيما كەمپىر قاراپ جاتپاي، اۋىل- ايماقتا جوق وقىس قىلىق جاسادى. التىباقاننىڭ جان القىمىنان الىپ ءجۇرىپ، ەسىك الدىنا التى دىڭگەك ورناتقىزدى. ءۇش ارقاندى ايقىش- ۇيقىش مىقتاپ كەرگىزدى. سوسىن ەكى نەمەرەسىن ەكى جاعىنا وتىرعىزىپ قويىپ، الديلەي تەربەتەتىندى شىعاردى. ءسويتتى. ءباتيما ەسىگىنىڭ الدىنا التىباقان قۇردى. وسىناۋ قوس نەمەرەم ءبىلسىنشى، كورسىنشى دەگەنى. باسقا وي جوق. مۇمكىن، سوناۋ اي استىنا التىباقان قۇرىپ، اسىر سالعان بويجەتكەن شاعىن سارعايعان سانامەن ساعىنعانى شىعار، مۇمكىن، تىرشىلىكتى، جارىق دۇنيەنى قۇلاي سۇيگەن كوڭىلى كوكتەم تۋا قايتا تۇلەپ قۋانعانىنان جاساعان تاساتتىعى شىعار؛ مۇمكىن، نەمەرەسىن بۇدان بىلاي بەسىككە بولەپ الديلەي المايتىن بولعان سوڭ، تاعى دا الديلەۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقان اڭسارلى التىن بەسىگى دە. ول تەربەپ تۇر.. . تەربەتىلىپ تە تۇر التىباقاندا.. . التىباقاندا.. . ەل ايتتى: «ءباتيما الجىدى» ، - دەدى. ءباتيما ايتتى: «ەل الجىدى» ، - دەدى.

IV . عايني

تاۋدىڭ سالقىن تىمىرسىق كەشى باستالدى. ۇياسىنا قونعان كۇننىڭ التىن نۇرى شوقىلاردىڭ تاز باسىن قىزىل تورعىن ورامالمەن بۇركەپ تۇر. تامىز ايى ورتالاپ قالسا دا، تاۋ قويناۋى جاۋىن- شاشىنسىز جىلى ەدى. تەك كەشكە قاراي تۇستىكتەن قوڭىلتاق سامال ەسىپ، بۇلاق بويى دىمقىل تارتاتىن. شىق تا قالىڭ تۇسپەي، ات تۇياعىن ءبىرىڭعاي جىلتىراتىپ ەمەس، شاشىراندى سۋلايتىن. بيىلعى جازدىڭ جادىراڭقى قاباعى الدەنەندەي ىرىستىڭ ۇشىعىن سەزدىرگەن- دى. بۇلتتان ادا شىمىرقاي كوك اسپان جاقپار تاستان ءتاج كيگەن كوگىلدىر تاۋعا قاياۋسىز تەلمىرىپ، كەسەدەي توڭكەرىلەدى دە تۇرادى... .تاۋدىڭ سالقىن، تىمىرسىق كەشى بىرتە- بىرتە ىمىرتتانىپ، اشىق اسپان مەن كولبەگەن كوگىلدىر تاۋلار قارا- قۇرىقتانا باستادى. جۇمىس كۇنى اياقتالعان. شوپشىلەر قوسى دابىرعا تولى. ءبىرىن- ءبىرى ءىلىپ شالعان دالا جىگىتتەرىنىڭ ءزىلسىز جايداق قالجىڭىنا اياق- تاباقتىڭ سىلدىرى ۇلاسادى. وقتا- تەكتە: - ەندى ءبىردى.. . - دپ بار ما؟ - وي، ءولىپ پە ەدىڭدەر، ىستىق كوجەنى قولىنا قۇيا سالايىن. - ەي، وسى «قۋراي» كوجەدەن قۇتىلار كۇن بار ما، جوق پا؟ - كەت- ەي. كەپيەتى اتقىر. - اتتارىڭدى ۇيىرگە جىبەرىپ، ەر- توقىمدى قوسقا ەنگىزىپ بارىپ ىشسەڭدەر، كۇنا بولا ما؟ ەرتەڭ انا ءىشى بۇراۋداي بوپ شيىرشىق اتىپ تۇرعان اتتار جوعالىپ كەتسە، يتتەي بوپ وزدەرىڭ ىزدەيسىڭدەر، - دەگەن جىلقىشىنىڭ ءسوزى تەنور داۋىستى حورعا باريتون قوسىلىپ كەتكەن سەكىلدى كۇركىرەپ ەستىلدى. «قۋراي» كوجەنى ءىشىپ بولىپ، دوپ ويناپ جۇرگەن بالالارعا بەتتەي بەرگەنىمدە: - وراش، بەرى كەل!- دەگەن داۋىس شىقتى. قادىلباي ەكەن. بۇل - مەنىڭ ءماشينيسىم. جاپالاق كوز، قىزىل شىرايلى نىعىز جىگىت. ۇيىپ قالعان «قۋراي» كوجەگە تۋراپ- تۋراپ نان سالىپ، كۇيسەپ وتىر. قولىنداعى قالايى قاسىقتى جالاپ- جالاپ الدى دا، كوجەگە تىكەسىنەن شانشا سالدى. قاسىق دىرىلدەپ بارىپ، قۇلاماي تۇرىپ قالدى. - ءاي، اتتاردى تۇگەل جىبەردىڭ بە؟ - ءيا. - ءيا، دەمە، جىبەردىم دە. سايتانقۇلانىڭ ارقاسىن شاپالاقتاساڭ ەتتى. قاتتى ءجۇرىپ، تەرلەپ قالدى. قاپتالىنان ىستىق شىعىپ كەتسە، جاۋىرعا اينالادى. ونسىز دا ارقاسى ءشيلى نەمە. - ءيا، شاپالاقتادىم. - ءيا دەمە، شاپالاقتادىم دە. - بۇعاعىن مىجىرايتا قاتتى ءبىر كەكىرىپ الدى دا: - تاماعىڭدى ءىشتىڭ عوي. - ءىشتىم. - دۇرىس. ەندەشە، جىلقىشىدان سالتاق قۇلانى سۇراپ ال دا، ەرتتە. جان مىرزانىكىنە بارامىز. - نەگە؟ - نەگەدە جۇمىسىڭ بولماسىن، وسپادار نەمە، «قۋراي» كوجە ىشپەي، باعىلاننىڭ ەتىن جەسەڭ، ءىشىڭ وتە مە. داباي- داباي، تەزدەت، كۇن كەشكىرىپ كەتتى. نەداۋىر جەر. قادىلباي ءامىرىن بەرىپ بولدى دا، «قۋراي» كوجەنى كەرتىپ- كەرتىپ سىلپىلداتا باستادى.

مەن ويىننان قۇر قالعانىما ءىشىم اشىپ، ءتاڭىر قوسقان يەمنىڭ» ءامىرىن ورىنداۋعا كىرىستىم. مەنى قۇلانىڭ بوكسەسىنە ارتىپ العان قادىلباي جولعا شىقتى. قاس قارايىپ، كوز بايلانعان ۋاقىت. قارا كوك اسپانعا قاعىپ- قاعىپ قويعان كۇمىس شەگە سەكىلدى قۋاقى جۇلدىزدار قىلمىڭ- قىلمىڭ قاعادى. تاۋدىڭ باتىس جاق جيەگى قارا بارقىن تارتىپ، شىعىس جاعى اقجولاقتانىپ تۇر. قويۋ مۇنار شوگىپ العان سىلەمدەرىنە. جالعىز اعاراڭداعان تاۋ جولى قۇر جىپتەي شۇباتىلىپ، ءبىزدى جەتەلەپ بارادى. بايعۇس سالتاق قۇلا كومپىس- اق. ارىستاي قادىلباي مەن مەنىڭ سالماعىم قويا ما، ەكى ءبۇيىرىن دامىلسىز سولىقتاتادى. باعانادان بەرى ءۇنسىز كەلە جاتقان «يەمنىڭ» ءتىلى شىعايىن دەدى. - باياعىدا، - دەپ باستادى ءسوزىن، - باياعىدا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە، وسى تاۋ مۇرىن ماعان عاشىق بولىپ.. . - تاۋ مۇرنىڭىز كىم، اعا؟ - وي، وسپادار نەمە. تاۋ مۇرىندى بىلمەيسىڭ بە؟ جان مىرزانىڭ قارىنداسى - عايني شە.. . - ە، ە، - دەي سالدىم، ەندى بىردەمە دەسەم اتتان ءتۇسىرىپ كەتەر دەپ. «يەمنىڭ» ونداي دا تەنتەكتىگى بار. جول جيەگىندەگى ءشوپتىڭ باسىن شالماق بولىپ، سالتاق قۇلا تۇمسىعىن سوزا بەرىپ ەدى: - وي، مەس! اشقاراعىن! - دەپ، باۋىردى الا سالىپ قالدى. كاپەرسىز وتىرعان مەن ءتۇسىپ قالدىم. قادىلباي قۇلانى بوربايلاپ- بوربايلاپ الىپ، الدىما كولدەنەڭ تارتا بەردى. - وي، وسپادار! ەردىڭ باسىنان ۇستاپ وتىرمايمىسىڭ.. . كەرزى ەتىگىنىڭ باسىن شىرەنە قايقايتىپ قولىن بەردى. «يەمنەن» قورىققانىم بولار، مىسىقشا اتىلدىم. اسپاننىڭ باتىس جاعى اعارىپ قالدى. باعاناداعىداي ەمەس، قاراڭعىلىق بىرتە- بىرتە سەيىلىپ، جەتىم ساۋلەلەر قاڭعىپ ءجۇر ورمان ىشىندە. ءبىز قايقاڭنان اسىپ، مىلتىق- قاراعاي وزەگىنە قۇلداپ بارامىز. - سوندا مازاققا ۇشىراعانىم- اۋ! سوڭىمنان قالساشى. ءبىر- ەكى رەت «كەت!» - دەدىم. ومايىن بولمايدى ءتىپتى. سۇيەمىن دەيدى.
ءوزى بىزدەن ەكى كلاسس تومەن وقيتىن، ۇپ- ۇزىن بوپ ۇندەمەي ءجۇرۋشى ەدى، كىم بىلگەن ونىڭ جۇرەگىندە قانداي قىزىل كوز پالە جاتقانىن. سونداعى بالالاردىڭ قىلجاق ەتكەنى ەسىمە تۇسسە، ازا بويىم قازا تۇرادى. وسى نۇربيكەشكە ۇيلەنگەنىمدە، سىڭسىپ ەكى كۇن جىلاپتى. ماحابباتشىلىن.. . حا.. .حا.. .حا.. . كەيىن ءۇيلى- باراندى بولعاندا، وتكەندى ۇمىتىپ، جان مىرزاعا ەرىپ ۇيىنە بارىپ ءجۇردىم. سىر بىلدىرمەيدى، تاسقاينات عوي. قازىر دە جاقسى ارالاسىپ تۇرامىز. قىزىق قۋايىن دەپ كەلە جاتقانىم جوق. الگىندە جان مىرزا: «مەن ويعا اشىعا ءتۇسىپ بارامىن. عايني قويدا جالعىز قالدى، ەلەگىزيدى عوي. ەە بولىڭدار. ەت تە بار. پوگونشىگىڭدى ەرتە كەت» دەپ ەدى. اۋزىڭا يە بول، تەگىندە. - ءوزى دە تالايعا كەلىپ قالدى عوي. مەنەن ءۇش جاس كىشى، جيىرما سەگىزدە. نە باي المادى، نە قۇداي المادى. نەمەنە، جەتىسىپ ءجۇر دەيسىڭ بە. وبال- اق. قايتەدى ەندى. مۇرىندى كەسىپ تاستايتىن ەمەس. زامان دەگەن سول، شىراق.. . - وسپادار نەمە، - دەدى نەم بۇرىلىپ، - قۇدايدان كورىك تىلە. ايتپەسە.. . - تىلەگەنمەن بولا ما. تۋىپ قويدىم عوي. - راس- اۋ. نەشاۋا، ونشا سۇرىقسىز ەمەسسىڭ. ءيت ءۇردى. وت جىلتىرادى. قۇلا كىسىنەپ جىبەردى. جالپاق جۇرت اتالاتىن الاڭقايدا اسىقتاي يىرىلگەن قوي جاتىر. جالماڭ- جالماڭ كۇيسەيدى. ءبىز قوتاندى سىرتتاي جۇردىك. ءداۋ قارا توبەت اتتىڭ قۇيرىعىنا جابىسىپ، ارسىلدايدى. - جولدىاياق! جات ءارى. و نەسى- ەي. بۇلارى كىم اكاۋ.. . - ءوزىمىز عوي.. . - وي، قادىلبايمىسىڭ، اداسىپ كەلدىڭ بە؟ - جوع- ا. سەن قورقا ما دەپ.. . ەت يەسى؟ - تابىلار سەندىك. اسكەرە اشقاراقسىڭ عوي، اعا، - دەپ، عايني سىڭعىرلاي كۇلىپ، نازدانا تىزگىنگە ورالدى. مەن اتتاردى شىدەرلەپ وتقا قويدىم. عايني مەن قادىلباي قوستا. ۇيگە كىرۋگە زاۋقىم جوق. جايلاۋدىڭ سىلقىم ءتۇنى سيقىرلاپ الدى جانىمدى. اي تۋدى. ۇلكەن ءتىپتى. تاي قازانعا شىپىلدەپ ءسۇت ءپىسىرىپ تۇرعان سەكىلدى. تابيعات تالاۋراپ، تىلسىم كۇيگە ەنگەن. - وراش، ا، وراش! ءجۇر ۇيگە، تاماق ءىش. - بۇل - عايني عوي.
داۋسى ءايبات ءوزىنىڭ. شىنىندا، دا ءوڭى جوندەم ەكەن، بويى تىم ۇزىن- اۋ. ايەل ادامنىڭ تۇرقى سيدام بولسا، ءبىر ءتۇرلى وعاش. شىنتاعىنا جاستىق سالىپ جامباستاي جاتقان قادىلباي ادەتىنشە سىلپىلداتىپ وتىر ءبىر تاباق ەتتى. بەس بارماعىن تاربايتىپ اپارادى دا، قولىنا ىلىنگەنىن بۇركىتشە بۇرە جونەلەدى. عايني سورپا سۋىتىپ وتىر. كوجەگە نىقسىراپ قالىپپىن، ەتكە تابەتىم شاپپادى. عايني ديدارى ءبىر ءتۇرلى كونەتوز سىقىلدى. جالپى، بەت- الپەتى جىلىلىقتى اڭعارتپايتىنداي. وقتا- تەكتە كۇلىمسىرەگەندە، قيىق كوزى بولار- بولماس نۇر شاشادى. سويلەگەندە سۇيكىمدى، ءتىپتى كورىكتى بولىپ كەتەدى. ەگەر شىنداپ ۇڭىلسەڭ، نەندەي ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانىن اڭعارعانداي بولاسىڭ جۇزىنەن. ءبىراق وعان اسا توزىمدىلىك كەرەك- اۋ. ويتكەنى وسىناۋ جۇمباقتى سۇلۋلىق كوز جەتكىسىز قۇدىقتاعى ءمولدىر سۋ سەكىلدى، نەمەسە قول جەتكىسىز قۇزداعى گۇل سەكىلدى، وتە- موتە الىستا، عايني ديدارىنىڭ شىڭىراۋ تەرەڭىندە جاتىر ەدى. ونى ۇعىنۋ ءۇشىن تالماس قانات، قايتپاس باتىلدىق كەرەك ەكەنىن بولجادىم. ەندەشە، ونداي جىگىتتىڭ تابىلماعانى دا... عايني كوڭىلدى وتىر. بايقايمىن، قادىلبايدىڭ شىبىن ءۇيىر بەتىنە سۇيسىنە قارايدى. جولداعى «يەمنىڭ» اڭگىمەسى ەسىمە ءتۇستى. ءدال وسى جولى وتىرىك ايتپاپتى. - وسپادار نەمە، اڭىرماي جەسەڭشى! - دەپ، قادىلباي شىنتاعىمەن نۇقىپ قالدى. ول ماعان بۇرىنعىدان دا دورەكى، سۇرقيا بولىپ كورىندى. - تويدىم. جەگىم جوق. ۇيقىم كەلىپ وتىر. - توسەك سالىپ بەرەيىن. كىشكەنە بالاعا قالاي- قالاي سويلەيسىڭ. عايني سالىپ بەرگەن بوستەككە تاس بۇركەنىپ جاتىپ قالدىم.

ۇيقىم كەلمەسە دە جاتتىم. جاتتىم دا ءوپ- وتىرىك پىسىلدادىم. مەن باسىمدى تۇمشالاپ السام دا ءبارىن كورىپ جاتىرمىن: ءعاينيدىڭ كۇنگە توتىققان ءجۇزىن دە، قادىلبايدىڭ كوبەڭ سەمىرىپ كولك- كولك ەتكەن بەتىن دە؛ مەن ءبارىن ەستىپ جاتىرمىن: عاينيدىڭ الاڭسىز تازا، ءارى باقىتسىز كۇلكىسىن دە، قادىلبايدىڭ سورپانى قورپ- قورپ ۇرتتاعانىن دا.. . كوزىم ءىلىنىپ كەتسە كەرەك، جىلان شاعىپ العانداي سەلك ەتە ءتۇستىم. ءوز- وزىمنەن بۋلىعىپ، بىرشىپ جاتىر ەكەم، باسىمداعى وراۋدى جۇلىپ الدىم. قوستا قىبىر ەتكەن جان جوق. قولامتا اراسىندا جاسىقتانا سىعالاعان شوقتار قاراۋىتىپ سەنۋگە اينالىپتى. بەتىمە قوستىڭ اشىق قالعان ەسىگىنەن اي ساۋلەسى ءتۇسىپ تۇر. تىنىشتىق. سيپالاپ ەدىم، قادىلباي جوق، قوستىڭ قۇبىلا تۇسىنداعى ساڭىلاۋدان كۇڭگىرلەگەن داۋىس ەستىلەدى. عايني مەن قادىلباي- اۋ. - مەن باقىتسىزبىن (بۇل - عاينيدىڭ ءسوزى) . - قويشى، قايداعىنى ايتپاي (بۇل -«يەم» عوي) . - شىن ايتام. مەنەن بەيشارا ادام بار ما. شەشەم بايعۇس نەگە عانا تاپتى ەكەن. وسى كۇندە جۇرتتىڭ ءبارى جىلتىراعانعا اۋەس. ادەمى قىزدى كىم جەك كورسىن. سىرىقتاي دەنەمنىڭ سيىقسىزدىعىن بىرەۋگە مىندەت ەتكىم كەلمەيدى. باسقانىڭ سۇلۋلىعىن قىزعانبايمىن دا. ەتىم ءولىپ كەتىپتى. - نەگە؟ - تۇسىنبەيسىڭ، قادىلباي، تۇسىنبەيسىڭ.
مەن ءبىر قوي سوڭىندا جۇرگەن ءعارىپ كارى قىزبىن. مۇنى ءۇش بالاسى بار ساعان مۇڭىمدى شاعىپ، باي تاۋىپ بەر، نە بولماسا ايەلىڭدى تاستاپ مەنى ال دەپ ايتىپ وتىرعانىم جوق. وزىمە وزگەدەن ءبىر تابان جاقىن سانارىم دا سەن. ساعان ايتپاعاندا قارا تاسقا ايتامىن با. ءبىر كەزدە، تامام بوزبالا مازاق ەتەتىندە، سۇيگەنىم دە راس. ءالى دە جاقسى كورەمىن. نەسىنە بۇگەيىن، نەسىنە شوشىنايىن، نە ىستەسەم دە سىيىمدى، ەشكىم سىنامايدى. سىقپىتى باسقا بولسا دا، جۇرەگى بىردەي عوي ادامداردىڭ. جاقسىعا ىنتىزار. كەيدە، جاپان تۇزدە قوي ورگىزىپ جۇرگەنىمدە، وسىنىڭ ءبارى ەسىمە ءتۇسىپ، ساي- سۇيەگىم سىرقىرايدى. اعىل- تەگىل بوتاداي بوزداپ جىلايمىن.. . - نەگە؟ - قودىلبايدىڭ بۇل سۇراعى جىنىمدى كەلتىردى. «نەگە، نەگە؟ قايران ءسوزىم قور بولعان قادىلبايداي وزىڭە» . عايني اۋىر كۇرسىندى. - سەنى ەشكىمگە تەڭگەرمەيمىن، قادىلباي. ەكەۋمىزدىڭ ارامىز تىم- تىم الىس ەكەنىن بىلەمىن. ءبىراق.. . - نەگە؟ قۇشاقتاپ وتىرمىن عوي.. . - ءيا، قۇشاقتاپ وتىرسىڭ. مەنى قۇشاقتاعان جىگىتتىڭ تۇڭعىشى دا، سوڭعىسى دا ءوزىڭ بولارسىڭ، بالكىم. قايتەيىن، باسقا سالعان سوڭ كونەمىز دە. - ە، سويدەشى، عاينىكەش. ءالى ءبارى دە ۇمىتىلادى. قىزىقتىڭ ءدامىن تاتپاسا، ادام ميلاۋ بولىپ كەتەدى. كۇرسىنىس.. . الدەن ۋاقىتتا قاقىرىنىپ- تۇكىرىنىپ قادىلباي كەلدى. سىرت كيىمىن شەشتى دە: « ءوي، وسپادار، ءارى جات!» - دەپ، بۇيىردەن ءتۇيىپ قالدى مەنى. كوپ ۇزاماي، ادەمى قىر مۇرنى پىسىلداپ، ەسسىز ۇيقىعا كەتتى. عايني قايدا ءجۇر ەكەن؟ .. مىنە، وزگەشە ءبىر قابىرعاڭدى قايىستىرارلىق، سونشالىقتى اۋىر، مۇڭعا تولى ءان ەستىلدى.
بۇل-عاينيدىڭ ءانى. نەتكەن تاماشا، داۋسى قانداي جاقسى ەدى. باسىمدى ەرىكسىز كوتەرىپ، ەسىكتەن قارادىم. ۇزىننان- ۇزاق قۇلاپ جاتقان اپپاق مولاق قاراعايدىڭ ۇستىندە ەكى تىزەسىن قۇشاقتاپ عايني وتىر. سۇتتەي جارىق اي نۇرىنا شاعىلىسىپ اعاراڭداعان كويلەگى، ونى ءتۇن پەرىشتەسىنە ۇقساتادى. ماعان دۇنيەدە عاينيدان ادەمى جان جوق سەكىلدى. ءان تولاستامادى، قايتا مىناۋ اسەم تابيعاتتى ءتاتتى اۋەزىمەن تەربەپ، الديلەپ ۇيىقتاتقانداي سوزىلا بەردى. عاينيدىڭ ءار ءتۇندى وسىلاي وتكىزىپ، پىرداي جۋساپ جاتقان قويدى وسىلاي كۇزەتەتىنىن ءبىلدىم. تەرەڭ تەبىرەنىسكە، قاياۋ مەن وكىنىشكە تولى ءاننىڭ قايىرماسى وكسىكپەن اياقتالادى. مەن عاينيدىڭ جىلاپ وتىرعانىن سەزدىم. ءيا، ول جىلاپ وتىر. مەن عاينيدى كىنالاي المايمىن. تاعدىر تالكەگى مەن قادىلباي كىنالى. وندا دا سەزىم، وندا دا جۇرەك، وندا دا ماحاببات بار عوي! جيىرما سەگىز جاس! بىرەۋدى تۇڭعىش رەت تە، اقتىق رەت تە ءسۇيىپ، بويىنداعى اسىلىن قادىلبايدىڭ قاندى قانجىعاسىنا بايلاپ بەرگەنىن - تۇنشىعىپ جاتقان سەزىمىنىڭ جانارتاۋشا اتىلعانىمەن دالەلدەۋگە بولار ەدى. قايران، عايني!

ەجەلگى كوڭىلىمنىڭ بوستىعى ما، جوق بولماسا عاينيدىڭ مىناۋ ايانىشتى كۇيى شىنىمەن جانىمدى باۋراپ الدى ما، جۇرەگىم ەلجىرەپ، جىلاپ جىبەردىم.. . ءتۇس الەتى. بۇل سول تۇننەن بەرگى ەكىنشى كۇن بولاتىن. جالعىز بەتتىڭ باۋىرىندا ءشوپ شاۋىپ ءجۇرمىز. ماشىنگە جەگىلگەن ءتورت اتتىڭ بىردەي بەلىن بوساتتىق تا، اس ىشۋگە وتىردىق. سوناداي جەردە بۇلكەك- بۇلكەك جەلىپ كەلە جاتقان اق جاۋلىقتى ايەل بىزگە جاقىنداي بەرە: - ويبۋ، ەندى قايتتىم. !- دەپ، باج ەتە ءتۇستى. بۇل - عايني ەدى. باقساق ەكىگە ءبولىپ تەڭدەگەن زىلدەي تۇز بايلاۋى شەشىلىپ، سىپىرىلىپ قالعان. اتقا كوتەرىپ سالايىن دەپ ەدى، شاماسى جەتپەدى بىلەم، سىلق ەتكىزىپ تاستاي بەرىپ، وتىرا كەتتى. - ءاي، جىگىتتەر! اشىنى تەڭدەسىپ جىبەرىڭىزدەرشى. - بار، ەي، قادىلباي. تامىرىڭ عوي، - دەپ، تالكەكتەي باستاپ ەدى، قادىلباي: - قويىڭدارشى!- دەپ، تەرىس اينالىپ كەتتى. ءتىسىمدى قايراپ ارەڭ وتىرمىن. دارمەن جوق. - سەندەردى دە ءبىر ءۇيدىڭ يەسى - ەركەك دەيدى- اۋ. - اشۋ قىسقان عايني تۇزدى جەردەن بورىكتەي ءىلىپ الدى دا، اتتىڭ بەلىن قايقاڭ ەتكىزىپ تاستاي بەردى. لىپ ەتىپ ءوزى ءمىندى. توبىلعى تورى جانە ءبىر مىقشىڭ ەتىپ الدى دا، بۇلكەكتەي جونەلدى. جىگىتتەر قاراعۇستان بىرەۋ سالىپ وتكەندەي سىلەيىپ تۇر. «سول كەرەك، بالەم» دەيمىن ىشىمنەن.
- ەبەدەيسىزدەۋ، ايتپەسە جاقسى ايەل شىعار ەدى. - قادىلباي ءتۇس- تۇرىنە قاراماي- اق قاراقتاتىپ ءجۇر عوي. - كەتەمىسىڭدەر! بارمايىن- اق دەپ ەدىم، جان مىرزا رەنجيدى ەكەن دەپ.. . كوردى عوي مىناۋ.. . ايتسىن قۇدايشىلىعىن، جاماندىعىم بولسا. - نە ىستەپ ەدى، وراش؟ - بىلمەيمىن. ارينە، مەن بۇل ءسوزدى قادىلبايدى قورعايىن دەپ ايتىپپىن. عاينيعا ءسوز ەرتكىم كەلمەدى! جادىراعان جاز ءوتىپ، كۇز تۋدى. بيىل اعاشتاردىڭ باسى تەز سارعايىپ، كۇز ەرتە كەلدى. تاۋدىڭ بوكتەرىندە توقىمداي- توقىمداي قار جاتىر. ماعان عاينيدى بۇدان كەيىن قىز كۇيىندە كورۋگە جازباپتى. تەك ءبىر كۇنى شاي ءىشىپ وتىرعاندا: - بايعۇس عايني ورنىن جاڭا تاپتى، - دەدى شەشەم. - نەعىپ!- ەلدەن بۇرىن داۋسىمنىڭ شىعىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالدىم. - قىزىل قايىڭدا بىلتىر كەمپىرى ولگەن جاقىپ دەگەن شال بار ەدى، سوعان ءتيىپ كەتىپتى. - ە، ءايبات بولعان ەكەن. - ەندى باعى اشىلادى بايعۇستىڭ. - جاقىپ الپىسقا تولعان دا جوق ەمەس پە. جۇرەگىم زۋ ەتە قالدى. ەرنىمدى تىستەگەن بويى تۇرىپ كەتتىم. بەس- التى كۇن وتكەن سوڭ، عاينيدىڭ ءوزىن كوردىم. ساباقتا وتىرعانبىز. پارتالاسىم.. . «عاينيدىڭ شالىن قاراشى» دەپ، ءتۇرتىپ قالدى. مۇعالىمگە بىلدىرمەي تەرەزەگە كوزىمنىڭ استىمەن قارادىم. دوڭگەلەنگەن جيرەن مۇرتى بار مىقىر شالدان ءبىر قارىستاي ۇزىن عايني كەتىپ بارادى ەكەن.. . جۇرەگىم سىزداپ قويا بەردى.. . بۇل كەزدە فيزيكادان ساباق بەرەتىن ءمۇعالىمىمىز ءبيداي ءوڭدى سۇلۋ قىزعا كۇلىمسىرەي قاراپ بەس قويىپ جاتىر ەدى.