ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ قوعامدىق-ساياسي، فيلوسوفيالىق كوزقاراسى
ءال- فارابي ءبىلىمنىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىن قامتيتىن 160 تان استام تراكتاتتار جازىپ قالدىردى. ونىڭ ەڭبەكتەرىندە الەۋمەتتانۋ، ەتيكا، ەستەتيكا، فيلوسوفيا، لوگيكا جانە باسقا دا سالالاردىڭ سول كەزدەگى وزەكتى ماسەلەلەرى ماڭىزدى ورىن الدى.
ونىڭ فيلوسوفياسىنىڭ، الەۋمەتتىك- ەتيكالىق جانە ەستەتيكالىق زەرتتەۋلەرىنىڭ باستاۋى ەجەلگى گرەكتىك ويشىلداردىڭ گۋمانيستىك، وزىق ويلارى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ەڭبەكتەرى ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ، وزىندىك مادەنيەتتىڭ، تاياۋ جانە قيىر شىعىس حالىقتارىنىڭ اۋىزەكى حالىقتىق شىعارماشىلىعىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتتى.
ءال- ءفارابيدىڭ ويلارى مەن ساياسي فيلوسوفياسى كوپشىلىك جاعدايدا ءوزىنىڭ قۇندىلىعىن ساقتادى جانە قازىرگى قوعام ءۇشىن دە ماڭىزدى. فارابيدىڭ ءبىرقاتار تراكتاتتارى قوعامدىق ومىرگە ارنالعان («ازاماتتىق ساياسات»، «مەملەكەتتىك قايراتكەردىڭ افوريزمدەرى»، «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى»، «باقىتقا جەتۋ جونىندەگى كىتاپ»، «باقىت جولدارىن كورسەتۋ» جانە باسقا شاعىن تراكتاتتارى).
«قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى جونىندەگى تراكتات» - ءال- فارابيدىڭ ەڭ كەمەل تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى. بۇل ەڭبەك 948 -جىلى مىسىردا دۇنيەگە كەلدى.
ول تراكتاتتا باسىندا فيلوسوف تۇرعان «قايىرىمدى قالا» تۋرالى وقۋدى باياندايدى. ءال- فارابي ادام ىسكەرلىگىنىڭ ماقساتى - تەك دۇرىس تانۋدىڭ كومەگى ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولاتىن باقىت دەپ ەسەپتەيدى.
ويشىل قوعامدى مەملەكەتپەن تەڭەستىردى. قوعام - ادامدىق مۇشە. «قايىرىمدى قالا ءتىرى اعزانىڭ ءومىرىن ساقتاۋ ءۇشىن بارلىق مۇشەلەرى ءبىر-بىرىنە كومەكتەسەتىن ساۋ ءتان تارىزدەس». فارابي قايىرىمدى قالانى وقۋدى پلاتوندىق پرينتسيپتەر نەگىزىندە قۇرادى، دەگەنمەن ونىڭ وقۋ قۇرىلىمىنىڭ نەوپلاتوندىق جانە اريستوتەلدىك ەلەمەنتتەرىن باعالاماۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇل تۇرعىدا ءبىر ەرەكشەلىكتى اتاپ وتكەن ءجون - فارابيدىڭ «ازاماتتىق ساياساتى» يسلامدىق دۇنيەنى سەزىنۋ تۇرعىسىنداعى راقىمشىلدىق جونىندەگى پلاتوندىق ويلاردى تۇسىندىرەدى جانە دامىتادى، ءبىراق قوعامدىق قۇرىلىستىڭ ادىلەتتىلىگىن ازاماتتاردى تاربيەلەۋمەن بايلانىستىرادى.
فارابي بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى: «ءار ادام ءوزىنىڭ تابيعاتى بويىنشا بىلاي ورنالاسقان، ادام ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى جانە جوعارى دامۋعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن جانە جالعىز ءوزى قول جەتكىزە المايتىن كوپتەگەن زاتتارعا جانە ونىڭ مۇقتاجدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ قانداي دا ءبىر زاتتى بەرە الاتىن ادامدار توبىنان كەيبىر زاتتارعا قاجەتسىنەدى».
فارابي ساياسي ويلارىنىڭ باسقا ەرەكشەلىگى - گەوساياسي كىشى ءماتىن (گەوساياسات- اۋماقتاردى باقىلاۋ، ءار ءتۇرلى ەلدەر مەن مەملەكەتارالىق وداقتاردىڭ اسەر ەتۋ ايماعىن (كۇش ورتالىقتارىن) ءبولۋ جانە قايتا ءبولۋ زاڭدىلىقتارى جونىندەگى عىلىم. ساياسي گەوگرافيانىڭ بولىگى رەتىندە قوعامدىق- گەوگرافيالىق عىلىم تۇرىنە جاتقىزىلادى).
ول دا اريستوتەل سەكىلدى ساياساتتى گەوگرافيامەن بايلانىستىرادى، ءبىراق وعان قۇرامىندا جاي عانا تابيعي- گەوگرافيالىق كومپونەنتتى ەمەس، سونداي-اق ودان وزگە اۋماقتىق- تەرريتوريالدى فاكتوردى قامتيتىن تەرريتوريالدى اسپەكتتى تولىقتىرادى. مىسالى، ءفارابيدىڭ ادامزات قوعامى - ول تەك وسى فاكتورلاردىڭ بىرلەسكەن ىقپالى ناتيجەسىندە عانا بولا الاتىن ء«بىر ءومىر ءسۇرۋ ورنىندا كوپتەگەن ادامداردىڭ بىرىگۋى» [6].
فارابي ادامزات قوعامىن ءبىر- بىرىنەن كەلەسىدەي ايىرماشىلىقتارمەن ەرەكشەلەنەتىن جەكە حالىقتارعا بولەدى: تابيعي ادەت- عۇرىپ، تابيعي ەرەكشەلىكتەر (مىنەز) جانە ءتىل، ياعني ءسوز. وسىلايشا، فارابي ەتنوگەنەز نەگىزىنە - تابيعي- جاراتىلىستانۋ شارتتارىنىڭ (ادەت- عۇرىپ، مىنەز جانە حالىقتاردىڭ ءتىلى) ءتۇرلى ەتنيكالىق كومپونەنتتەر نەگىزىندەگى ەتنيكالىق قاۋىمداستىقتىڭ بىرىگۋ ءۇردىسىن قويدى، ولار ونىڭ پىكىرىنشە گەوگرافيالىق فاكتورلارمەن قالىپتاسادى.
ونىڭ ۇلى، ورتا جانە كىشى قوعامدارىندا پوليستەر مەن كوپۇلتتى ەلدەردىڭ، يمپەريالاردىڭ قازىرگى ۇيلەسىمدىلىگى كورىنەدى. سونىمەن بىرگە، ۇلى، ورتا، كىشى قوعامدار ويشىلدىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان تولىقتاي تۇردە دەربەس، ءىس- ارەكەتتەر جانە وي ويلاۋ كەزىندە («جەتىلگەن قوعامدار») ادامداردىڭ دامۋى ءۇشىن جوعارى مولشەرلى مۇمكىندىكتەر بەرە وتىرىپ، ساياسي تاۋەلسىز بولا الادى جانە دە ەڭ كوپ «جەتىستىككە» فارابي بويىنشا، قالالىق قوعام يە بولدى.
سوندىقتان دا فارابي ويلارى بارلىعىنان بۇرىن - ادام تۋرالى جانە ونىڭ ماسەلەلەرىنە قاتىستى باستى سۇراقتاردى پايىمداۋلارعا نەگىزدەلدى. فارابي وسى انىقتاماعا سۇيەنە وتىرىپ، ساپالى جانە ساندىق بەلگىلەرى بويىنشا قوعامدى بىلايشا بولەدى: تولىق - كىشى- قالا قوعامى، حالىق - ورتا قوعام جانە ادامزات - ۇلكەن قوعام؛ جانە تولىق ەمەس - وتباسى، اۋىل، قالالىق كۆارتال. ادام قوعامىنداعى كەمەلدىككە ادامداردىڭ ءبىر- بىرىمەن بىرلەستىك سانىنىڭ ءوسۋى ارقىلى قول جەتكىزىلەدى.
فارابيدىڭ ساياسي مۇراتتارى «قايىرىمدى» جانە «قايىرىمسىز» قالالاردى كەلەسىدەي تۇردە سالىستىرىپ قاراستىرعاندا انىق بايقالادى: 1) قايىرىمدى قالا؛ 2) قايىرىمسىز قالا؛ 3) ۇنامسىز قالا؛ 4) اداسقان قالا (سوڭعى ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا «قۇبىلمالى قالا»). قايىرىمدى قالا - مۇرات. قايىرىمسىز قالا - شىندىق، ءبىراق ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە، دانا باسقارۋشىنى تابۋ، بىلىممەن، اعارتۋشىلىقپەن اينالىسسا عانا جاقسارۋعا قاندايدا ءبىر ءۇمىت بەرەدى.
ءبىراق قايىرىمسىز قالالاردىڭ ىشىندە فارابي قۇپتايتىندارى دا بار، سەبەبى، ولاردى ادامگەرشىلىك جولىنا قاراتۋ مۇمكىندىگى جوعالماعان: «... ۇجىمدىق قالالاردا جانە قاجەتتىلىك قالالارىندا قايىرىمدى قالالار مەن قايىرىمدى باسشىلىقتاردىڭ ءبىلىم الۋى الدەقايدا مۇمكىن جانە وڭاي».
فارابي مۇعالىم مەن وتباسى باسشىسىن باسقارۋشىمەن سالىستىرادى، ءبىراق ول ازاماتتاردى تاربيەلەۋ وزىنە الەۋمەتتىك، ساياسي، ياعني الەۋمەتتىك قاعيدالاردى زورلىق، قارۋلى كۇشتەر، سوت، ت. ب. ارقىلى ورىنداۋعا ماجبۇرلەۋ سەكىلدى ساتتەردى قوساتىنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى تۇردە شىندىققا نەگىزدەلگەن. فارابي پىكىرىنشە، سەندىرۋ ادىسىنەن بولەك «ءوز قالاۋلارى بويىنشا ەمەس جانە سوزدەر [تىڭدامايتىن]، ەرىكتى تۇردە جاندانبايتىن باس يمەيتىن جانە بۇلىك شىعارۋشى ازاماتتار مەن حالىقتارعا قاتىستى قولدانىلاتىن، [سونداي- اق]، [بۇل ءادىس] ولار الا باستاعان تەوريالىق ءبىلىمدى يگەرۋگە قارسى تۇراتىندارعا قاتىستى قابىلداناتىن ماجبۇرلەۋ ادىستەرىنە» جۇگىنۋگە بولادى.
حالىقتىڭ بىلىمنەن، مادەنيەتتەن بەزىنىپ، تاريحتىڭ سۋبەكت ءرولىن ەمەس، وبەكت ءرولىن ويناعان كەزەڭىندە تاريحي دامۋدىڭ شىنايى شارتتارى XVIII عاسىردا ەۋروپالىق الەۋمەتتىك فيلوسوفيادا ەرەكشە ەلەۋلى بولعان « ء بىلىم مەن مادەنيەتى جوعارى بولعان ابسوليۋتيزم» ۋتوپيالىق تۇجىرىمداماسىنىڭ ومىرشەڭدىگىن شارتتاستىردى. ءار ءتۇرلى ءداۋىر ويشىلدارى وسى ورتاق جاعداي كۇشىنە، ءبىراق ساياسي قايراتكەر تۇلعاسىنا، ادامگەرشىلىك جانە باسقا دا ونىڭ سيپاتتامالارىنا وزەكتى قىزىعۋشىلىقتارىن ءار ءتۇرلى ءسىڭىردى. مەملەكەتتىك قايراتكەر ءۇشىن قاجەتتى ولارعا كورسەتىلگەن ادامگەرشىلىك سيپاتتامالارى - اقيقاتقا سۇيىسپەنشىلىك، يگىلىك، مىنەزدىڭ ايبىندىلىعى - ءمىنسىز نورما بولىپ سانالادى.
ءال- فارابي فيلوسوفيا جۇيەسىنىڭ ورتالىعىندا، ءبىز اتاپ وتكەندەي، ادام ماسەلەسى، ونىڭ ينتەللەكتۋالدى- ادامگەرشىلىك جەتىلۋى، ونىڭ بوستاندىققا، جەكە جانە قوعامدىق باقىتقا جەتۋ ۇمتىلىسى، ادامنىڭ ۇزدىك بولاشاققا ىزدەنىسى ورنالاسقان. ادامزات قوعامى، مەملەكەت پەن ونىڭ تۇرلەرى، باسقارۋ فورمالارى، زاڭنىڭ ورنى مەن ءرولى، ىزگىلىكتى مەملەكەت ۇيىمدارى ۇستانىمدارىنىڭ شىعۋ تەگى جانە قىزمەت ەتۋ ماسەلەسى قازىرگى شارتتا كوكەيتەستى جاي.
ءال- فارابي ويلارى ورتاعاسىر ءداۋىرى تاجىريبەسىندە جۇزەگە اسپاسا دا، ساياسي سۇراقتار مەن ادامگەرشىلىك ماسەلەسىن لوگيكالىق جالپىلاما دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرەدى جانە وسى سالانىڭ تەوريالىق- ادىستەمەلىك زەرتتەۋ نەگىزدەرىن قالىپتاستىرادى.
فيلوسوفتان نەگىز العان ماسەلەلەر وزدەرىنىڭ تەوريالىق ۇعىمدارىن نەگىزدەۋ ءۇشىن ونى وقۋعا كەڭىنەن جۇگىنگەن ونىڭ پىكىرلەستەرى مەن سوڭىنان ەرگەن ويشىلداردىڭ فيلوسوفيالىق جانە ساياسي جۇيەلەرىندە وتە ماڭىزدى رول اتقاردى جانە زور اسەرگە يە بولدى.
عالىمنىڭ شاكىرتتەرى ونىڭ ويلارىن جاڭا تاريحي شارتتاردا شىعارماشىلىق تۇردە دامىتتى. عۇلاما شاكىرتتەرىنىڭ ساياسي تۇجىرىمدامالارى وزىمەن بىرگە جاڭا كوتەرىلۋشى باعىتتاعى ۇدەمەلى جانە وزىق قوزعالىستىڭ ساياسي فيلوسوفياسىن كورسەتەتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.
ءال- فارابي ساياسي فيلوسوفياسىن زەرتتەۋ قازاقستانداعى بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋدى ناقتىلاۋدىڭ، قۇقىقتىق، زايىرلى مەملەكەتتى قۇرۋدىڭ، دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋلاردى كۇشەيتۋدىڭ قازىرگى شارتتارىندا اۋقىمدى ءقازىر دە وزەكتىلىگىن جويعان جوق.
كوشباسشى قانداي بولۋى ءتيىس؟ سوناۋ زاماننان بەرى بۇل سۇراق كوپتەگەن بەلگىلى فيلوسوفتاردى تولعاندىرىپ كەلدى. پلاتون ونى وتىرىكتى جاقتىرمايتىن جانە شىندىقتى سۇيەتىن، ءادىل، بىلىمگە ۇمتىلاتىن فيلوسوف بولۋى كەرەك دەپ سانادى، سەبەبى، ادىلەتسىزدىككە ورىن جوق جانە قوعامدىق بولمىسقا ەنگىزە المايتىن ءمىنسىز پاراساتتى بولمىستى تەك سول عانا كورۋگە قابىلەتتى دەپ ءبىلدى. كونە ويشىل تەك وسىنداي باسقارۋشى تاريح تولقىنىن وزگەرتە الادى جانە قوعامدا بۇنداي ادامنىڭ بولۋى ءالى ورىندالماعان ويلارعا قول جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتەتىندىگىن دە ۇمىتپايدى.
پلاتوننىڭ پىكىرىنشە، بۇنداي باسقارۋشى تانىمعا قابىلەتتى جاقسى ەستە ساقتاۋ قابىلەتىنە يە جانە اقيقاتپەن، ادىلدىكپەن، باتىلدىقپەن جانە دانالىقپەن ءتىل تابىسادى.
پلاتوننىڭ ىزىنشە ءال- فارابي ۇستازدىڭ، يمام- ۇستازدىڭ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ون ەكى تۋما قادىر-قاسيەتىن اتاپ وتەدى. ولاردى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ جەكە قادىر- قاسيەتتەر ءمان ماتىنىنەن قاراستىرىپ كورەيىك.
2010 -جىلعى قىركۇيەك ايىنداعى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتتەرى الدىنداعى ءوز سوزىندە نازاربايەۆ ءال- فارابي ارمانداعان قايىرىمدى قالا قۇرىپ جاتقاندىعىن اتاپ وتكەن بولاتىن. ءال- فارابي پىكىرىنشە، قايىرىمدى قالا باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى جانە ماڭىزدى قاسيەتى - ولار ورىنداۋعا ءتيىستى ارەكەتتەردى جاساۋعا جاقسى قابىلەتتى كۇشتەردىڭ «مۇلدە جەتىلگەن مۇشەلەر» (ءال- فارابي. قايىرىمدى قالانىڭ قاسيەتتەرى جونىندە /م. ت. ستەپانيانتس. ۆوستوچنايا فيلوسوفيا. م. ,1997).
باسقا سوزبەن ايتكاندا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ دەنساۋلىعى مىقتى بولۋى كەرەك نەمەسە قازاقتىڭ ماقال- ماتەلىندە ايتىلاتىن «ءبىرىنشى بايلىق - دەنساۋلىق». ءبىز پرەزيدەنتىمىزدىڭ بەلسەندى تۇردە تەننيس، گولف، جەڭىل اتلەتيكا، شاڭعى تەبۋ سياقتى سپورت تۇرلەرىمەن اينالىسىپ، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانىپ، اسىرەسە، ونىڭ جاستار اراسىندا كەڭ ەتەك الۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولەتىنىن جاقسى بىلەمىز. مۇنداي ءۇردىس قازىرگى كەزدە بارلىق مەملەكەت باسشىلارىنا ءتان ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
ءال- فارابي بيلەۋشى مانەرلى سويلەۋى كەرەك جانە ءوزى ويلاعان ويدى ناقتى جەتكىزە ءبىلۋ كەرەك، ءبىلىم مەن تانىمعا دەگەن ماحابباتقا يە بولىپ، وعان ەش قيىندىقسىز جانە وقۋدان شارشاماي جەتۋ كەرەك دەپ بەلگىلەيدى. ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ شەشەندىك ونەرى بارىنە جاقسى ءمالىم، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە بىردەي ءوز ويلارىن ەركىن جانە تۇسىنىكتى جەتكىزە الادى. ءاردايىم تانىمعا ۇمتىلادى، اسىرەسە فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەردى وقۋعا ەرەكشە نازار اۋدارادى. پرەزيدەنت «تاريح تولقىنىندا»، «الەم ەپيسەنترى»، «ءجۇز جىلعا تەڭ ون جىل»، «ەۋرازيا جۇرەگىندە»، «قازاقستان جولى» جانە باسقا دا ىرگەلى ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى بولىپ تابىلادى.
ءال- فارابي بەلگىلەگەن ۇستازدىڭ تاعى ءبىر قاسيەتىنە توقتالىپ وتسەك: قاجەتتى دەپ تاپقان ءىستى اتقارۋدا تاباندى بولۋ جانە سونىمەن قاتار، باتىل، ەرجۇرەك بولىپ، قورقىنىش پەن رۋحسىزدىقتى بىلمەۋ.
قازاقستان استاناسىن الماتى قالاسىنان استانا قالاسىنا كوشىرۋ وڭاي شەشىم بولماعانىن ءبىز بىلەمىز. بۇل وڭاي ەمەس شەشىمدى قابىلداۋدا ن. ءا. نازاربايەۆ باتىلدىق پەن كورەگەندىك كورسەتتى جانە بۇل قادامنىڭ دۇرىستىعىن ۋاقىت دالەلدەدى.
ءال- ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق ءىلىمى بارلىق ۋاقىتتا ادامدىق قوعامنىڭ دامۋىندا ءاردايىم وزەكتى بولىپ كەلدى جانە سولاي بولىپ قالا بەرەدى جانە كەز كەلگەن زاماناۋي ادام ودان قوعام مەن جەكە ادام دامۋىنداعى ءوزىن الاڭداتقان سۇراقتارعا جاۋاپ تابا الادى دەپ قورىتىندىلاۋعا بولادى.
بۇگىنگى تاڭداعى «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەيالار تۇرىندەگى ساياسي باستامالار ءسوزسىز ۇلى ويشىلدىڭ يدەيالارىمەن ۇشتاساتىنى انىق. «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى پلاتوننىڭ ىزگىلىكتى مەملەكەت جانە ءال- ءفارابيدىڭ قايىرىمدى قالا جونىندەگى وقۋ جايىنداعى ويلاردىڭ قيسىندى جالعاسى بولىپ تابىلاتىنىن سەنىمدىلىكپەن ايتساق بولادى.
پىرىمبەك سۇلەيمەنوۆ، ساياسي عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى.
«قازاق ادەبيەتى»