مۇحتار ماعاۋين. قۇمىرسقا- قىرعىن

استانا. قازاقپارات - جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ سوڭعى حيكاياتتارىنىڭ ءبىرى.

باۋدىڭ قاق ءتورى - شىعىس بەتتەگى سۇرعىلت تاس دۋالدىڭ تۇبىندە ۇلكەن يلەۋ بار ەكەن.

ورماننىڭ قوڭىر قۇمىرسقاسى. جىلقىشىلار قوسىنىڭ شوشاق شاڭىراعى كەيىپتى، ءدوپ- دوڭگەلەك، تىزەدەن جوعارى، سىنىق ءشي، توزعان جاڭقا، قابىق پا، جاپىراق پا، شىرىگەن، كونەرگەن ءارقيلى ۇساق قيىندىلاردان قۇرالعان يلەۋ ادەمى ەدى.

جوعارعى بولىگى - قورعانىش، شاتىر ءتارىزدى، ورتالىق، تومەنگى تۇستار - كىشكەنە بالانىڭ شىناشاعى سيار- سيماستاي قاپتاعان قۋىس - ءبىر كىرگەن، ءبىر شىققان، بىجىناعان قۇمىرسقا.

بۇكىل يلەۋ - توبەسىنەن تابانىنا دەيىن قۇج- قۇج. ءبىز جاڭادان ساتىپ الىپ جاتىر ەدىك - ەكى قاناتىندا قاتار- قاتار قاراقات، ورتا تۇسىندا الما، المۇرت، شىعا بەرىستە شيە - قانشاما جەمىس اعاشى مەن ماۋەلى بۇتالار توگىلىپ تۇرعان بايتاق باۋ مەن جالعىز قابات، ءبىراق شاتىرى بيىك، قابىرعالارى نىق، ۇلكەندى- كىشىلى بەس بولمەلى داڭعىراعان ءۇي عانا ەمەس، ارينە، مىناۋ، وزگەشە ءبىتىمدى، باي يلەۋدى دە. بۇرىنعى قوجايىن - قىزىمەتكەر كەيىپتى موسقال قازاقتان ەڭ الدىمەن وسى قۇمىرسقالار جايىن سۇراپ ەدىم.

مىناۋ يلەۋ قاشاننان بەرى تۇر؟ "مەن كورگەلى قىرىق جىل، - دەدى. - اكەمىز مايدانگەر ءارى اۋىلدىڭ بايىرعى مۇشەسى رەتىندە وسى جەردى العان كەزدە، ءدال وسى ارادا بولدى. توعاي ارالاس جايىلىم جەر ەدى. سول قالپىندا قورشادىق. تام سالدىق، جەمىس اعاشتارىن وتىرعىزدىق. يلەۋ وسى باق، وسى ۇيمەن بىرگە جاساپ كەلەدى. ودان بۇرىن، كىم ءبىلسىن، مۇمكىن.. . ءجۇز جىل تۇرعان شىعار. " مەن ەشقانداي كۇمان كەلتىرمەدىم. ارنايى جازباسام دا، قۇمىرسقالاردىڭ ءار ءتۇرى، وزگەشە ۇجىم- تىرشىلىگى تۋراسىندا وقىعانىم بار ەدى. "راقات، - دەدى بۇرىنعى قوجايىن. - ول كەزدە مەن مەكتەپتى جاڭا بىتىرگەن ءجاسوسپىرىم جىگىت ەدىم. ۇيلەندىك، بالالى- شاعالى بولدىق، ەسەيدىك، قارتايدىق، اكەي كەتتى، شەشەي كەتتى، ال قۇمىرسقالار سول باياعى قالپى. راقات. مىنا كورشىلەردىڭ ءبارىنىڭ الماسى قۇرتتاپ جاتادى، ءدارى سەبەدى، باسقاداي امالدارىن جاسايدى، - سوندا دا ءبىزدىڭ الماعا جەتپەيدى. تاپ- تازا.

وسى قۇمىرسقالاردىڭ ارقاسى!.. " "تەك وسى قۇمىرسقا ءۇشىن عانا مىنا ءۇيىڭىزدىڭ باعاسىن تاعى بىرەر مىڭعا كوتەرۋگە بولادى ەكەن..." - دەدىم مەن قالجىڭداپ. "ە- ە، بۇيىرعانى، - دەدى موسقال قازاق شىنىمەن. - قۇمىرسقا ساتىپتى دەگەندى ەستىگەم جوق. قايىرىمەن بولسىن سىزگە. كورىپ تۇرسىز، ءۇيىمىز جاقسى، كەيىننەن جاڭارتىپ، قايتا سالعامىز. ال باق.. . شارۋادان قول تيمەي، اكەي كەتكەننەن بەرى جۇدەتىپ الدىق. ءوزىڭىز جاسسىز، ءارى جۇمىس ىستەمەيدى ەكەنسىز، ۋاقىتىڭىز مول، قۇلپىرتىپ جىبەرەسىز عوي..."

مەنىڭ جۇمىسسىزدىعىم - جۇمىستىڭ ەڭ ۇلكەنى. جۇرتقا ءمالىم جازۋ عوي باياعى. قايدان قول ءتيسىن. ارتى مەكتەپتە شۇباتىلىپ جاتقان، الدى ۋنيۆەرسيتەتكە جاڭا ىلىنگەن بالالار قارايدى باققا. اعاش اتاۋلىنىڭ ارتىق بۇتاعىن قيىپ، ءتۇبىن قوپسىتىپ، تاعى باسقا تيەسىلى شارۋالارىن جاساپ. ارينە، دەمالىس كۇندەرى، قالاداعى ۇيدەن ارنايى كەلگەندە. كوكتەم ەدى. وسىنداي جۇمىستاردىڭ دەر كەزى.

جاز شىقتى. بالالاردىڭ ءورىسى كەڭەيدى. دەمالىسى دا جىلداعىدان ءتاۋىر. باۋدىڭ ۇيگە تاقاۋ، باقشالىق، اشىق جەرىنە ەگىلگەن جەمىس- جيدەكتەرىن قاداعالاپ، الما، المۇرت اعاشتارىن سۋارىپ، كولەڭكەدە كىتاپ وقىپ، اۋناپ- قۋناپ جاتىر. ال مەن المالاردىڭ ءپىسۋىن عانا كۇتىپ ءجۇرمىن. ءوز يەلىگىڭدە وسكەن، تۇيىنشەگىنەن باستاپ كوز الدىڭدا تۇرعان جەمىس تاتتىرەك بولۋعا ءتيىس. ارينە، جاي عانا قاراپ وتىرعام جوق. كوكتەمنەن بەرى قونىس اۋدارىپ العان قوسىمشا كابينەتىمە ءبىراز كىتاپ اكەلگەم. ءبىراق بۇرىنعى ۇزدىكسىز وقۋ قوجىرادى. جازۋدان بوس ۋاقىتتا، ياعني تۇستەن كەشكە دەيىن باۋ ىشىندە، اعاش باسىنداعى ءار تۇينەككە، جاڭادان ءبۇر جارعان جاس بۇتاقتارعا قاراپ، تازا اۋامەن تىنىستاپ جۇرەم دە قويام. نەمەسە، ءتىپتى، كوبىنە- كوپ، قۇمىرسقا يلەۋىن تاماشالاپ تۇرام. شىنىندا دا عاجايىپ جاندىكتەر. مىنا ءبىر يلەۋ - تۇتاس ءبىر اۋلەت. نەمەسە، مەملەكەت. ەرەكشە تىرشىلىك جۇيەسى، باعزىدان بەكىگەن، بۇلجىماس زاڭ- جارعىلارى، باسقارۋ راسىمدەرى بار. ارينە، وزىندىك ۇلگى، بوتەن ءبىر ولشەمدەگى قوعامدىق قۇرىلىم.

2

كوكتەمنىڭ سىزى قايتىپ، كۇن قىزعان كەز ەدى. انادايدان كوردىم - يلەۋ ءۇستى بۇرقىراعان بۋ. ءدال قاسىنا كەلگەندە عانا اڭدادىم، بۋ ەمەس - قانات بىتكەن قالىڭ قۇمىرسقا. دۋلاي كوتەرىلىپ، ۇشىپ جاتىر. ءيا. مالعا قاتىستى تىلگە كوشىرسەك، كۇيەك كەزى. اتالىق، انالىق قۇمىرسقا اتاۋلىعا قانات بىتەدى. كوتەرىلە ۇشىپ، جۇپتاسا سەيىلدەپ، تابيعي تىلەكتەرى قاناعات تاپقان سوڭ، ۇيالى جۇرتىنا قايتىپ كەلەدى. ۇرىقتانعان انالىق جۇمىرتقا سالادى، بولاشاق ۇرپاعىن باعىپ- قاعىپ، اۋزىنان اس بەرىپ، ەندى مۇلدە قاجەتسىز بولىپ قالعان قاناتىنىڭ ءوزىن ۇنتاپ تاماققا اينالدىرىپ، يلەۋ- قاۋىمداعى تىرشىلىكتىڭ ودان ارى ورىستەۋى جولىنداعى مىندەت- پارىزىن اتقارىپ جاتادى. تيەسىلى بار قىزىمەتىن وتەگەننەن سوڭ ولار دا قاناتىنان ايرىلعان اتالىق قۇمىرسقالار كەلەسى سەيىلگە دەيىن تىنىش قانا جان باعۋعا كوشەدى. ۇرپاق جالعاستىعى جولىنداعى بار سالماقتى كوتەرىپ العان، بۇدان باسقا شارۋاسى جوق بۇل ەكى تاپتىڭ قاجەتتى تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن ءۇشىنشى ءبىر قۋاتتى ءناسىل بار. ول - ءاماندا قاناتسىز، ءبىراق قايراتتى جۇمىسكەر- جاۋىنگەر قۇمىرسقالار اۋلەتى. كوزگە كوبىرەك شالىناتىن جانە ءبىز بىلەتىن بار قۇمىرسقا - وسى ەڭبەكشىل جانە ەرجۇرەك قاۋىمنىڭ وكىلدەرى.

مىناۋ، اۋەل باستا، ءسىرا، شوق شي، نەمەسە شىرىگەن اعاش ءتۇبىرىنىڭ ۇستىنە ورنىققان يلەۋدىڭ ىشكى قاتپارلارىن ويشا ەلەستەتتىم. نەشە قابات كەڭ ساراي، ءجۇز تارام قۋىس جول. تەرەڭگە تارتقان قىم- قيعاش ۇڭگىر، ۇلكەندى- كىشىلى ۇيشىكتەر مەن تۇراقتار. جوعارعى ءبىر قاباتتا بيىلعى جىلعى بار شارۋاسىن اتقارىپ بىتكەن اتالىق قۇمىرسقالار تىنىعىپ جاتىر. بۇدان تومەنگى بارلىق تارام، جىلۋى مول كۇركە- پانادا - جۇمىرتقالاۋعا دايىندىق ۇستىندەگى، نەمەسە، دۇنيەگە كەلگەن ۇرقىن كۇتىپ- باعۋ، جاڭادان جارىپ شىققان اق ۇرپەك اۋلەتىن تاماقتاندىرۋ قامىنداعى انالىقتار. ودان ارعى جىقپىل قامبالاردا ءارتۇرلى سىپاتتاعى ازىق- تۇلىك. ايتپاقشى، ازىق- تۇلىك قورىنىڭ تازارتىلعان، بار ءنارى جيناقتالعان ەڭ ءدامدى قويماسى - ماناعى جۇمىسكەر قۇمىرسقالاردىڭ تاماق قۋىسى - جەمساۋىندا. ءارقايسىنىڭ ءبىر پارا قازىناسى - وزىمەن تەكتەس اتالىق، انالىق ءجۇز قۇمىرسقانى اي بويى اسىراۋعا جەتەدى ەكەن. ياعني، ءبىر جاندىك - بار جاندىك ءۇشىن. جيناقتاپ كەلگەندە، بارلىعى دا ورتاق وردا، ورتاق اۋلەت ءۇشىن. اداقتاپ ايتا بەرسە، قۇمىرسقالار مەملەكەتىنىڭ، قۇمىرسقالار قاۋىمىنىڭ باسقا دا تاڭ قالارلىق قاسيەتى مول. عاجايىپ ءبىر الەم.

قۇمىرسقا يلەۋىنىڭ ءدال توبەسىنەن ءتونىپ، باجايلاي قاراپ تۇرمىن. قۇج- بىج. ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ، قاپتاپ جاتىر. البەتتە، بىرىنەن- ءبىرى ايىرعىسىز. جانە بار قوزعالىس - ءمانسىز، بەي- بەرەكەت ءتارىزدى. مەن تۇتاس بولماسا دا، كەيبىرىن تۇستەپ تانۋعا تىرىسام. ءبىراق جەكەلەگەن جاندىكتەردىڭ ءجۇرىسىن قاداعالاپ جارىتپادىم. اقىرى، ىزدەگەنىمدى يلەۋدىڭ ۇياسى سيرەك ۇستىڭگى بەتىنەن تاپقانداي ەدىم. شىنىندا دا، ءمانسىز سابىلىپ جۇرگەندەر بار سياقتى. بەلگىلى ءبىر باعىت- باعدار جوق. كەيدە ارى، كەيدە بەرى جورعالايدى. ىلگەرى جۇرەدى، سول ىزىنە قايتىپ ورالادى. نەمەسە، جۇرە بەرە تۇرىپ، قيعاش جول سالىپ، ۇيا اۋزىنا بارىپ، الدەنەگە داعدارعانداي، تاعى دا بوگەلىپ، تاعى دا كەيىن تارتادى. تۇسىنىكتى. بۇل - جۇمىسى جوق، تاماعى توق، ەرىككەن اتالىقتار، نەمەسە، بار سالماعىنان ارىلعان، ءبىر ءسات كۇن قىزۋىنا شىققان انالىقتار. ال قۇمىرسقا مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى جانە كوپشىلىك بولىگى - جۇمىسكەر قاۋىمدا تىنىشتىق جوق. كەلىپ جاتقاندار - جەمساۋىنا قور جيناعان، نەمەسە، بولاشاقتا ءدامدى ازىق بولۋعا ءتيىس ءشىرىندى، شىركەي، قۇرت سۇيرەتكەن. القىمىنداعى اسا توگىلگەن نارىمەن ىشتەگى اعايىنداردى تاماقتاندىرىپ، نەمەسە، تاپقان قازىناسىن تيەسىلى قويماعا ورنالاستىرىپ بولىسىمەن، قايتادان جورىققا اتتانادى. تاڭ اتقاننان كەش باتقانشا، التى اي جاز بويى وسىنداي ەڭبەك ۇستىندە.

يلەۋ - قۇمىرسقالار مەملەكەتىنىڭ باس ورداسى، بەرىك ۇيتقىسى عانا ەمەس، نەگىزگى مەكەن- تۇراعى. الايدا، بۇكىل قاۋىمنىڭ تىرشىلىك ءورىسى بۇدان الدەقايدا ۇزاق - كەڭ كولەمدى باۋ. العاشقى كۇندەردىڭ وزىندە مەن ءبىزدىڭ اۋماقتى، ماۋەلى باۋدىڭ ەڭ نەگىزگى قوجايىنى - وسى قۇمىرسقالار اۋلەتى ەكەنىن اڭدادىم. قاي تارابىنا بارساڭ دا اياق استى، ءشوپ اراسى - شۇبىرعان قۇمىرسقا. قاي اعاشتىڭ دىڭىنە قاراساڭ دا ورمەلەپ بارا جاتقان، ءتۇسىپ كەلە جاتقان قۇمىرسقا. ەڭ اۋقىمدى بۇتاقتاردىڭ ءوزىنىڭ ەڭ ۇشتىق جاپىراقتارىندا - الدەنە ىزدەپ جۇرگەن، بوكسەسى توق، بەلى ۇزىلگەن، ادەمى قوڭىر قۇمىرسقانى كورەر ەدىڭىز. جاندىك ولشەمىمەن الساق، يلەۋدەن الدەنەشە ونداعان، بالكىم، بىرنەشە ءجۇز شاقىرىم جەر. كوككە تالاسقان بيىك ءشوپ، اسپانعا تىرەلگەن اعاشتار. قالىڭ جىنىس، شىم- شىتىرىق دۇنيە. شارشامايدى، اداسپايدى. اقىرى ىزدەگەنىن تاۋىپ، وزىنەن ون ەسە ارتىق سالماق ارقالاپ، تۇپا- تۋرا ۇيرەنشىكتى يلەۋىنە قاراي كەتىپ بارا جاتادى. باعدار تانۋىندا قاپى جوق؛ قاجىر- قايراتى تۇرىپتى، ءبىز بىلمەيتىن تاعى قانشاما قاسيەتى بولسا كەرەك. ايتەۋىر ىزشىلدىگى وزگەشە. بالكىم، كوزگە شالىنبايتىن ۇساق سوقپاق، سوراپتارى بار. انىق كورىنەتىنى - ءۇش تارام ۇلكەن جول. جاي عانا جول ەمەس، وزىق ەلدەردەگى اۆتوبان كەيىپتى كەڭ داڭعىل. البەتتە، يلەۋدەن باستاۋ الادى. ءبىرى - تۋرا تارتقان، باتىس داڭعىل دەپ اتادىم. ەكىنشىسى - قيالاي تارتقان - تۇستىك- باتىس. ءۇشىنشىسى - تەرىستىك- باتىس داڭعىلى. ءارقايسىسى تاقىرشاق بەتىمەن، ءشوپ استىنان، بۇتا تۇبىنەن ەركىن جازىلا كەلە، جيىرما بەس- وتىز قادامنان سوڭ كومەسكىلەنىپ بارىپ جوعالادى. داڭعىلدىڭ باسى - قوزعالىستىڭ ەڭ جيىن جەرى. ىشكى ايماققا قاراي ۇزاعان سايىن قۇمىرسقالار كەرۋەنى دە سيرەي بەرەدى. ياعني، وڭعا، سولعا، تاياۋ توڭىرەككە تاراپ جاتىر دەگەن ءسوز. داڭعىلدىڭ بەرگى ۇشتىعى، ياعني، تىقىر شوپكە ءسىڭىپ جوعالعان تۇسى دا قۇمىرسقالار ءورىسىنىڭ شەگى ەمەس. بۇدان سوڭ سونشاما جانە سونشاما جەر ەركىن يگەرىلگەن. ءتىپتى، ءبىز تۇرعان ءۇيدىڭ ءدال ىرگەسىنە دەيىن جايىلاتىن. ياعني، بۇكىل باقتى كەۋلەگەن قۇمىرسقا. ساياجايدىڭ شىن يەسى سولار ەكەندىگىنىڭ ناقتى دالەلى. ءوستىپ، ادامزاتپەن، بۇل رەتتە ناقتى ءبىزدىڭ شاڭىراقپەن قاتارلاس، ءبىر مەزگىل، ءبىر مەكەندە، ءبىراق وزىنشە عۇمىر كەشىپ جاتقان قۇمىرسقالاردىڭ باقىتتى اۋلەتىنە قىزىعا قاراپ وتىرىپ، جانىما قانشاما تىنىس تابام. بۇلار دا ءبىزدىڭ شاڭىراقتىڭ اتاۋسىز ءبىر مۇشەلەرى سياقتى. بالالاردىڭ الدى - وقۋشى، ستۋدەنت، ارتى ەس بىلگەن، ءوزىمىزدىڭ قۇمىرسقالارعا ەشكىم تيمەيدى، كەرىسىنشە، كىشكەنتايلاردىڭ شىبىن قاعىپ، نەمەسە، قۇرت، قوڭىز ۇستاپ، يلەۋگە اپارىپ تاستايتىن ويىنى بار. ءتىپتى، ۇلكەنىمىز دە، كىشىمىز دە باۋ ىشىندە، باقشا توڭىرەگىندە جۇرگەندە اڭداۋسىزدا الدەبىر قاڭعىباس قۇمىرسقانى باسىپ كەتپەۋگە تىرىساتىن ەدىك.

مەن ساياجايداعى قۇمىرسقالاردىڭ باقىتتى قاۋىمى ءبىزدىڭ اۋلەتپەن بىرگە جاسايتىن شىعار دەپ ويلاعام. شىنىندا دا. ءتورت تارابى بىردەي بىتەۋ دۋال. باۋ ءىشى - كەڭ دۇنيە. ازىق- تۇلىك - باستان اسادى. يلەۋ - ۇلكەن. ءبىزدىڭ بالا- شاعاعا دەيىن قامقورشى. بۇدان ەلۋ جىل، بالكىم ءجۇز جىل بۇرىن ورنىققان حالىق ەندى سونشاما، ءتىپتى، ودان دا ۇزاق عۇمىر كەشپەس ءجونى جوق. ءبىراق ءبارى باسقاشا شەشىلدى.

3

مەنىڭ ساياجاي دەپ وتىرعانىم - شيرەك گەكتار باعى بار، ورنىقتى، الدەنەشە بولمەلى تۇرعىن ءۇيى بار، كەڭ قونىس. الماتىدان قوزىكوش قانا جەردە، ويپاڭ، قۇتتى ۇيىقتا تۇرعان، اۋەل باستان تەك قازاق قانا شوعىرلانعان ۇلكەن اۋىلدىڭ قاق ورتاسىنداعى بايسالدى مەكەن. ءۇيدى تۇرعىزىپ، باۋدى باپتاپ، باقشانى جايلاپ كەتكەن بىزدەن بۇرىنعى اعايىن ازعانا مال ۇستاپتى. ءسىرا، ەكى سيىر، جيىرما شاقتى تۇياق. نەگىزگى كۇنكورىسى بولماسا دا، قاجەتتى ءناپاقا. كەلگەن بەتتە قىزىق كورىپ، ءبىز دە توبىمەن، ارزانعا بەس- التى توقتى ساتىپ الدىق. بۇدان بۇرىن مال كورسە دە جۇعىسپاعان ءبىزدىڭ بالالار ءماز بولدى، ءشوپ جۇلىپ، سۋ بەرىپ، وزدەرى باعىپ- قاقتى. ەكى- ۇشەۋى ارنايى قوناققا، تاعى ەكى- ۇشەۋى كۇندەلىكتى قاجەتكە - كوپ ۇزاماي ورنىنا كەلتىردىك. قولداعى مالدى سويعان - قالا بالاسىنا اۋىر تيەتىن كورىندى. قيمايدى. ايايدى. ەندىگى ۋاقىتتا سىرتتان، ءبىر- بىرلەپ اكەلۋ كەرەك ەكەن. قويشىلىق ءومىر وسىمەن ءبىتتى. سيىر جايىن دە ويلادىق. شىركىن، ءوز قولىڭنان ساۋىپ ءىشىپ وتىرساڭ. ءبىزدىڭ بايبىشە ساۋا الادى. ءبىراق ساۋعاننان باسقا تاعى قانشا شارۋا - باعىم، كۇتىم كەرەك ەمەس پە. ونى كىم جاسايدى. ءسويتىپ، سيىر ماسەلەسى دە توقىراۋعا ۇشىرادى. ەندى كەزەكتى كىلتيپان - قوي ۇستاماساق، سيىر ساۋماساق، قوي قورا مەن سيىر قورانىڭ نە قاجەتى بار؟ قانشاما جەر بوسقا تۇر. ونىڭ ۇستىنە، ءبىز اجەپتاۋىر جاڭارتىپ، اق شاتىرمەن قاپتاعان اناۋ ەڭسەلى ۇيىمىزگە سايكەسپەيدى. الىپ تاستاۋ كەرەك ەدى. الىپ تاستادىق. توبەسىن جۇلعىزىپ، قابىرعاسىن قۇلاتىپ، بار قوقىستى سىرتقا شىعارىپ، تۇرعان ورنىن تەگىستەپ، تىپ- تىيپىل قىلدىق. بوساعان جەرگە تىڭ توپىراق توككىزىپ، الدەبىر ولەڭ شوپتەردىڭ ۇرقىن سەپتىك. دۇنيە كەڭىپ، باقتىڭ شىعا بەرىس اۋزى مۇلدە باسقاشا تۇرگە ەندى. بۇل - ءبىز قونىستانعان جىلدىڭ كۇزى بولاتىن.

قىس ءوتىپ، كوكتەم كەلدى. جاڭادان اشىلعان جەرگە ەككەن ءشوبىمىز شىقپاي قالدى. شىقتى - ءار جەردە ءبىر قىلتاناق. ساپاسىز تۇقىمعا ۇشىراپپىز. ەندى بازاردان كوگال ءشوپتىڭ ءتاۋىرىن تاۋىپ، جاڭادان سەبۋ قاجەت ەكەن. وعان ۋاقىت قايدا. بالالاردىڭ ساباعى بار. مەن اۋەل باستان ەكى قولىم بايلاۋلى كىسى. انە- مىنە دەپ جۇرگەندە جاز شىقتى، كۇن قىزدى. ءسال تاقىرشاق دەمەسەڭ، ەشقانداي كەمشىلىگى جوق، قايتا، كىشكەنتايلاردىڭ بەلەسەبەت تەپكەن، ۇلكەندەرىنىڭ بادمينتون قاققان ويىنىنا جاقسى. ايتكەنمەن، كوگەرە قۇلپىرىپ جاتقانعا نە جەتسىن. ەگەمىز، وسىرەمىز، كىلەم جايعانداي تۇرلەنەدى دەپ قويام. ءدال وسى كەزدە، ياعني ماۋسىمنىڭ باسىندا كوردىم. بۇرىنعى قورالاردىڭ قاق ورتاسىنان ەمەس، دۋالمەن جاپسارلاس شەتىنەن.

تۇستىك قابىرعا - سيىر قوراعا، تەرىستىك قابىرعا - قوي قوراعا جالعاساتىن. ەندى وسى ەكى قيىردا جاڭا ەكى يلەۋ پايدا بولىپتى. يلەۋ بولعاندا، ءۇيىندى ەمەس، تاقىر، جايداق ۇيا. ءبىر جاعى دۋال تۇبىمەن شەكتەسكەن. قاپتاعان تەسىك، قۇجىناعان قۇمىرسقا. قۇمىرسقا بولعاندا، قيقىم، مايدا، قارا قۇمىرسقالار. شىمال. شىمالدىڭ وزگەشە ءبىر شيراق تۇقىمى سياقتى، جورعالاعاندا كوز ىلەسپەيدى. ءۇي ماڭىنان، دۋال قابىرعاسى، اعاش بۇتاعىنان بۇرىن دا ۇساق قۇمىرسقالار ۇشىراساتىن. قيمىلدارى سىلبىر، جۇرىستەرى بەرەكەسىز، قوڭىرقاي ءتۇستى، ءارى تىم ۇساق. مىنالاردىڭ دا بويى اسىپ كەتكەنى شامالى، ءبىراق تىم جىگەرلى ەكەنى بىردەن بايقالدى جانە تۇگەل قاپ- قارا. ازىرشە ەڭ قاجەت شارۋالارى - ءىن تازارتۋ، ۇيانى تەرەڭدەتۋ سياقتى، سىرتقا شىعىپ جاتقاندار تۇگەل قيىرشىق توزاڭ تىستەگەن، ءىن اۋزىنان قارىس سۇيەم جەرگە اپارىپ تاستايدى دا، قايتادان ىشكە كىرەدى. جاڭا ورنىعىپ جاتقان بولدى. كۇيەك كەزىندە قانات بىتكەن اتالىق پەن انالىق قاپتاي ۇشىپ كەلىپ، وسىنداي ءبىر جايلى قونىس تاپقان. ە- ە، مەيلى دەپ ويلادىم. ورنىعا بەرسىن. باقتىڭ بەرگى شەتىن زياندى جاندىكتەردەن ساقتايتىن بولدى. سودان سوڭ وزىمە- ءوزىم كۇلدىم. مىنانداي، قارماساڭ قولعا دا ىلىنبەيتىن ۇساق شىركىننەن نە قايىر. مەيلى. پايداسى بولماسا دا، زيانى جوق قوي ايتەۋىر. قايتكەندە دە، اتاسى قۇمىرسقا. راس، ءبىزدىڭ ۇيرەنشىكتى قوڭىردان باسقا ءناسىل. وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولسا كەرەك. تىم قاتتى ۇڭىلمەسەم دە، كوزىم تۇسكەندە قاداعالاپ ءجۇردىم. ءبىراق جىبىر- جىبىردان بوتەن قىزعىلىقتى ەشتەڭەسىن تاپپاپ ەدىم.

4

ارادا اي وتكەن جوق، قارا شىمال ولشەۋسىز كوبەيدى. ەكى قاناتتا دا. ءدال اۋزىنا قيىرشىق توزاڭدار دوڭگەلەتە ۇيىلگەن، جىڭىشكە شي ارەڭ سيارداي قاپتاعان ءىن. جاپىرلاي شۇبىرعان، الدەقايدان ازىق- تۇلىك تاسىعان قارا قۇرىم قۇمىرسقا. بايقاپ قاراسام، ۇلكەن قوڭىر قۇمىرسقاداي بولماعانمەن، بۇلار دا پايدالى قىزىمەت اتقارىپ جاتقان سياقتى. ايتەۋىر باۋ- باقشاعا سەپ.

ءبىر كۇنى ەكى شىمال قاۋمالاپ، وزدەرىنەن ءتورت- بەس ەسە ۇلكەن قوڭىر قۇمىرسقانى سۇيرەپ كەلە جاتقانىن كوردىم. ارينە، ولگەن. بىرەۋ باسىپ كەتتى مە، الدە باسقاداي اجال تاپتى ما، ءولىپ جاتقان ۇستىنەن شىققان دا، تەگىن ازىقتى ءوز ۇيلەرىنە قاراي كوتەرە جونەلگەن.

تاعى بىرەر كۇن وتكەندە تاعى دا ولگەن قوڭىر قۇمىرسقا. بىرەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ. قارا شىمالدار ەكەۋلەپ، ۇشەۋلەپ ارقالاپ اكەلە جاتىر. سوندا عانا سەكەم الدىم. قوڭىر قۇمىرسقالاردىڭ داڭعىل جولىنىڭ ۇشىنا بارىپ ەدىم. ءبارى بۇرىنعىشا. ەندى بەرگى بەتتەگى اعاشتاردىڭ ءدىڭى مەن جاپىراعىن قاداعالاپ قارادىم. بىردەن بايقادىم. شەتكى المۇرتتىڭ جۋان ءدىڭىنىڭ كۇنەس جاعىندا قوڭىر قۇمىرسقالار جوعارى- تومەن، ىلگەرىندى- كەيىن جورعالاپ ءجۇر، ءبىراق قيمىلى مەن بىتىمىندە الدەنەندەي دەگبىرسىزدىك اڭدالادى. اعاشتىڭ ەكىنشى، كولەڭكە جاعىنا قارادىم. ءداپ سولاي. بۇل جاق - قارا قۇمىرسقاعا تيەسىلى ەكەن. ءارى كوپ، ءارى ەركىن. قوڭىر قۇمىرسقالارداي تىزىلە ەمەس، جايىلا جوسىلادى. كەنەت كولەڭكە بەتتەگى توپتان ەكى شىمال ءبولىنىپ شىقتى دا، بەيبىت شەرۋگە تۋرا بەل ورتادان ءتيدى. ءاي- ءشاي جوق، كەلە سالا شەتكەرى ءبىر قوڭىر قۇمىرسقاعا، ءبىرى كەۋدەدەن، ءبىرى بوكسەدەن باس سالعان. قوڭىر جيىرىلا تىپىرلادى. سول، جاعالاسا بۇكتەلگەن بەتى ۇشەۋى بىردەي جەرگە قۇلاپ تۇسكەن. مەن قاداعالاي قاراپ، ءار تۇستا، المۇرتتىڭ ۇشكىل جاپىراقتارىنىڭ كەيبىرىندە ءدال وسىعان ۇقساس ايقاس ءجۇرىپ جاتقانىن اڭدادىم. ءبىر قوڭىرعا ءۇش- ءتورت قارا قاتارىنان جابىلادى ەكەن. قوڭىر، ارينە، ءىرى عانا ەمەس، قايراتتى، قارانىڭ اۋەلگىسىن بەل ورتاسىنان قارجىپ تاستايدى، كەلەسىسىن كەۋدەدەن نە بوكسەدەن اياۋسىز سىعىمداپ جاتادى. بۇل ەكى ارادا تۋىسىنا كومەككە تاعى بىرنەشە جاڭا شىمال جەتەدى. ءبىزدىڭ قوڭىر قۇمىرسقا دا از ەمەس. تاقاۋ توڭىرەك، ءتىپتى، ءدال وسى بۇتاق، جالپاق جاپىراقتا تاعى بىرەۋى ءجۇر. نەمەسە، ەكى- ۇشەۋى. الايدا، بىرىنە- ءبىرى كومەك بەرۋدى بىلمەيدى ەكەن. ءارقايسىسى ءوز باسىمەن. ارناپ تيىسپەسە، بەيبىت. وزدەرىنە تيىسە قالسا، ارينە، تايماي سوعىسادى. قارا شىمالدىڭ ەكەۋىن، ۇشەۋىن شايناپ تاستايدى، اقىر تۇبىندە ەرلىكپەن قازا تابادى.

مەن قۇمىرسقالار ءناسىلىنىڭ ەكى اۋلەتىنىڭ تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسىنە قىزىقتاي قاراپ، تاڭىرقادىم دا قويدىم. قوڭىرلار كوپ ەدى. ءارى زور، ءارى قايراتتى. تۇپتەپ كەلگەندە جەڭىلمەۋگە ءتيىس. مىنا شەتكى، شىمالدار يلەۋىنە جاقىن اعاشتاردان عانا ىعىسىپ شىعۋى مۇمكىن. ال باۋ ۇلكەن. قوڭىردىڭ ءدال وسىنداي ەكى يلەۋىنە، قارانىڭ بۇدان دا جيىن ون يلەۋىنە ەركىن جەتەدى. دەسە دە، بار ىستە ۇيىمشىل قوڭىر قۇمىرسقالاردىڭ مىنا، نەگىزى بوتەن سىرت جاۋعا قارسى كۇرەستەگى بەرەكەسىزدىگىن كورىپ، از- ماز تۇيتكىل العام.

كەلەسى اپتادا الىپ قوڭىرلار مەن شارقى قارالاردىڭ اراسىنداعى جەر داۋى داڭعىل جولدىڭ شەتكى ۇشتىعىنا جەتكەنىن كوردىم. بۇل - بايتاق باۋدىڭ قاق ورتاسى. جانە شىمالداردىڭ ەكى يلەۋى ءوزارا وداقتاس سياقتى. مەن اۋەل كورگەن، بۇرىنعى سيىر قورانىڭ ءبىر بۇرىشىنان وربىگەن تۇستىك شىمالدار - قوڭىر قۇمىرسقالاردىڭ ءۇش تارام داڭعىلىنىڭ تۇستىك- شىعىس تارابىنان شابۋىلعا كوشىپتى. ال بۇرىنعى قوي قورادان ورىستەگەن تەرىستىك شىمالدار تەرىستىك- شىعىس باعداردا جىلجي باستاعانداي. ورتاڭعى - باتىس داڭعىل عانا تىنىش ەدى. مۇندا ءبارى بۇرىنعىشا. قوڭىر قۇمىرسقالار يلەۋدەن ەركىن ۇزاپ، داڭعىلدىڭ ۇشتىعىنا دەيىن كەلەدى، سودان سوڭ ءارقيلى قاجەتىن ىزدەپ، تاياۋ توڭىرەككە بىتىرايدى. ءدال وسى كەزدە قالعان ەكى تارماق بويىندا شاشىراڭقى، ءبىراق ۇزدىكسىز، قاتاڭ سوعىس ءجۇرىپ جاتقان.

ارادا تاعى ءتورت- بەس كۇن وتكەندە قيعاش ەكى داڭعىل دا بەل ورتادان قيىلىپ ەدى. ياعني، شىمالدار بۇكىل باۋدىڭ ۇشتەن ەكى، ءبىراق شەتكەرى ايماعىن تۇگەل الدى دەگەن ءسوز. بۇدان سوڭ ازعانا توقىراعان. بالكىم، نەگىزگى ستراتەگيالىق ماقساتتارىنا جەتتى، بالكىم، جاڭا كۇش توپتاپ جاتىر. سولاي بولدى. سوڭعىسى. ءبىر ساتتىك تولاستان سوڭ ەكى قاناتتاعى ۇرىستار قايتا جالعاستى. اۋەلگىدەن قاتتى. داراشىل قوڭىر قۇمىرسقالار جەكەلەي، ۇيىمشىل قارا قۇمىرسقالار توبىمەن - اپتا بويعى تابانداسقان ۇرىستان سوڭ ءبىر كۇنى ەكى مايدان دا تىنشىدى. ءسىرا، الدەنەندەي كەلىسىم بولعان سياقتى. نەمەسە، ءار ءناسىل وزىنە تيەسىلى جەرىن جاڭادان ءبولىسىپ، بەكىتكەن. ناتيجەسىندە، قوڭىرلاردىڭ ەكى قاناتى دا ءۇش ەسە قىسقاردى. تەك ورتاڭعى - باتىس داڭعىل عانا تۇتاسىمەن ءوز يەلىگىندە. قالعان ەكى تاراپتىڭ نەگىزگى بولىگى، المالى، المۇرتتى، قاراقاتتى جيدەلى- بايسىن - تۇتاسىمەن شىمالدارعا كوشىپتى. دەربەس يەلىكتەردىڭ ارالىعىندا ەكى- ءۇش قادام بەيتاراپ مەجە بار سياقتى. ەكى ءناسىل ءوزارا جۇعىسپايدى، ءبىراق ءارقايسىسى وزىنە بەكىتىلگەن ايماقتا ەركىن.

مەن ءارقيلى ويعا قالدىم. مىنا كەيىنگى وزبىرلاردى - شىمال اۋلەتىنىڭ ەكى ورداسىن بىردەي ۋ سەۋىپ قىرىپ تاستاسام قايتەدى. ءبىراق ادىلەتكە جاتا ما سول. وسى جەردىڭ ەجەلگى يەسى، بايىرعى تۇرعىنى قوڭىرلار نەگە وسىنشاما بەرەكەسىز. ءبىرى ءۇش- ءتورت قاراقشىمەن قاتارىنان، جانتالاسا ايقاسىپ جاتىر. ەكىنشىسى قاراپ تۇر، ياعني، تاياۋ توڭىرەكتە قامسىز جورعالاپ ءجۇر. انا اتالاس تۋىسىنان سوڭ وزىنە كەزەك كەلەرىن ويلامايدى. ەندەشە، بۇلارعا وبال جوق. وسى، سوڭعى كەسىم دە از جەر ەمەس. بار تىرشىلىگىنە جەتەدى. ءجۇرسىن وسىلاي. بالكىم، بۇدان بىلاي اقىلدارى كىرىپ، وزدەرىنەن سانى دا از، قايرات- كۇشى دە كەم وتارشىلداردى ايداپ تاستار.

ولاي بولمادى. قوڭىرلار شىمال اۋلەتى وسىمەن توياتتادى، ەندى توقتايدى، باسىمىزداعى بارىمىز بۇيىرسا جەتەدى دەپ بايىپتاعان ءتارىزدى. جەبىر قارالارعا وسى العان جەرى جەتپەيتىنى اڭدالدى. ارادا اپتا وتپەي، ورتالىق - باتىس داڭعىلدا دا جەكەلەگەن ۇرىس كورىنىستەرى بايقالعان. قوڭىر قۇمىرسقالار بۇل تاراپتا دا كەيىن شەگىنە باستادى. اقىرى نەمەن تىنارى انىق بولدى. ءبىراق مەن كۇتە تۇرۋعا بەكىندىم. ۇرىس قيمىلدارى تۋرا باس وردا - يلەۋ تۇبىنە جەتكەندە نە بولار ەكەن. ەگەر بىزدىكىلەر، ياعني بايىرعى جۇرت جەڭىلىپ بارا جاتسا، كومەككە كەلەمىن. بەس- ون مينۋت ىشىندە بىجىلداتىپ توگەم دە، باسقىنشىلاردىڭ ەكى ورداسىن قاتارىنان ويران قىلامىن. وزىمە- ءوزىم ريزا بولىپ، راقاتتانىپ كۇلىپ الدىم. جەتى قات كوكتىڭ تورىندەگى اقساقال جەردەگى مىنا بىزگە قاراپ، ءدال وسىلاي ماساتتانىپ وتىرعان شىعار. كەيبىر كەزدەردە ول كىسى.. . كىسى ەمەس، ءتاڭىرى تاعالام دا ءوزى ارالاسىپ كەتەتىن ءتارىزدى عوي. ماسەلەن، مەيماناسى تاسىعان، ەندى بۇكىل جەر- جيھاندى جالماپ جەۋدى ويلاي باستاعان تۇرىك- مۇسىلمان اۋلەتىنە قارسى اقساق تەمىردى شىعارعانى سياقتى. ەندى انالار كۇش الىپ تۇر. ارينە، بۇلاي جىبەرمەيدى. كەزەگى تاقاۋ.. . مىنە، مىنا مىڭ سان قۇمىرسقانىڭ مەنىڭ ەركىمدە تۇرعانى سياقتى.

ولاي بولمادى. مەنىڭ ەركىمدە ەمەس ەكەن.

5

سام جامىراپ، ەل ورىنعا وتىرعان كەز ەدى. كەشكى استان سوڭ تازا اۋا - دالاعا شىققان بالالاردىڭ ءبىرى ۇيگە جۇگىرىپ كىردى. "كوكە، كوكە! قۇمىرسقالار كوشىپ جاتىر!" - دەيدى. قاي قۇمىرسقا ەكەنىن بىردەن اڭدادىم. اسىعىس سىرتقا شىقتىم.

ءۇيدىڭ الدى جارىق ەدى. اسفالت توسەلگەن، تەپ- تەگىس. سول تەگىس، سول جارىقتا شيراتىلا شۇبالعان، ۇزىن، قوڭىر ارقانعا كوزىم ءتۇستى. قوڭىر قۇمىرسقالار شەرۋى ەكەن.

جەتى، سەگىز، ون قاتار. ورتادا - ءارقايسىسى اۋىزدارىنا كولەمى بيداي دانىنە تاقاۋ، ءبىر- ءبىر اقسۇر جۇمىرتقا تىستەگەن، كەيبىرى كەۋدەسى قۋشىق، قارنى سۇيرەتىلگەن، كەيبىرى سىپتاي جىڭىشكە، قاپتاي ورگەن قۇمىرسقا. بۇلار - بولاشاق ۇرپاعىن وزىمەن بىرگە اكەتىپ بارا جاتقان انالىق پەن اتالىق. ەكى شەتتە - دەنەلەرى ءىرى، باستارى شىقشىتتى، جۇكسىز قۇمىرسقا. بۇلار - جۇمىسكەر، جاۋىنگەر قاۋىم.

ءجۇرىس - بايسالدى، ءبىر قالىپتى، ادەپكىدەن باياۋ، ءبىراق سەرپىمدى، توقتاۋسىز. قوزعالىس باسى، ارينە، ۇلكەن يلەۋ، ودان بەرگى جولى - ورتالىق داڭعىل. باعىت- باعدار - بەلگىسىز باتىس تاراپ. تۋعان يلەۋ، اتا- مەكەن قونىستان ءبىرجولا اۋعان، قايىرىلماس، قاتال كوش. ءتىرى ارقان تىنىمسىز جىبىرلاپ، كەيدە وڭدى- سولدى از- ماز تولقىپ، ءبىراق نە جىڭىشكەرمەي، نە جۋانداماي، ءبىرقالىپتى سوزىلعان قالپى، سىرتقى قاقپانىڭ استىنان ءوتىپ، قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ جاتىر. ابدىراعان، قايران قالعان بالالار قول- پانار اكەپ، كوش شەرۋىن جاعالاي ءجۇرىپ، سىرتقا شىعىستى. مەن دە سوڭدارىنان ەردىم.

ەسىك الدى - كوشەنى قاق جارعان تاس جول ەدى. ماشينا اتاۋلى كۇندىز دە سيرەك جۇرەدى، ال تۇندە جوققا ءتان بولاتىن. ءبىراق ەرەگەسكەندەي، ءدال سول كۇنى تۇندە الدەبىر اسكەري كولوننا ءوتتى. تىزىلە جارقىراپ، ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر. ءبىز جول جيەگىندە توسىپ تۇرمىز. ال قۇمىرسقالار شەرۋى توقتامادى. تاس جولدى تىكەلەي كەسىپ، ارعى بەتكە تارتا بەردى. ۇستىنە، ءسىرا، سالداتتار تيەلگەن، جابىق، قوسار- قوسار، جۋان دوڭعالاقتى، قابىرعالى، بيىك ماشينالار، الدە زەڭبىرەك، الدە دالالىق كۋحنيا، تاعى بىردەڭەلەر تىركەلگەن جانە ءبىر جاۋىز قۇبىجىقتار تاس جولدى سىرىلداتا ءتىلىپ، ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر. اقىرى، الدە جيىرما، الدە وتىز ماشينادان سوڭ ءجۇرىس تولاستادى. ارعى بەتكە - نىسانالى ايماققا توقتاۋسىز شەرۋ تارتقان قۇمىرسقالار ماشينا جولىنىڭ ەكى تابانىندا تىنىمسىز تاپالىپ، ۇزىندىعى ۇزىك- ۇزىك بىرنەشە قۇلاش، ەنى بىرەر قارىس قوڭىرقاي شەلپەك بولىپ قالىپتى. قايتپاس قۇمىرسقالار سونشاما قازاعا قاراعان جوق، ءدال سول تۇستا بىرەر قادام اينالما جول اشىپ، سالقار كوشىن جالعاستىرا بەردى.

ارعى، قارسى بەت تاعى دا دۋال ەدى، قۇمىرسقالار شەرۋى جولدان وتە سالا قيالاي تارتىپ، دۋالدىڭ تۋرا ىرگەسىن جاعالاپ، اۋلاققا بەتتەپ بارادى. الدا، اۋىل شەتىنە دەيىن تاعى ەكى- ءۇش كوشە، ءسىرا، سىرتقا جەتپەي توقتاماق ەمەس. "كوشىپ جاتىر، - دەيدى بالالار، قامىعا قۇلازىپ. - وبال بولدى، - دەيدى. - اناۋ جاۋىز قۇمىرسقالاردى جويىپ جىبەرۋ كەرەك ەدى.. ." "ولارعا وبال ەمەس پە، - دەدىم مەن. - ءبارى دە اللا تاعالانىڭ جاراتقان جاندىگى. نەشە مىڭ جىل بويى وسىلاي تايتالاسىپ كەلە جاتىر. قايتكەندە دە ءبىزدىڭ ارالاسۋىمىز ورىنسىز.. ." ايتكەنمەن، ءوزىمنىڭ دە كوڭىل كۇيىم ونشا ەمەس ەدى. "تۇگەل كوشپەس، - دەدىم بالالاردى جۇباتىپ، ءوزىمدى الدارقاتىپ. - بۇل تۇرپاتتى جاندىكتەردىڭ ءبىر ورىندا كوبەيىپ كەتكەندە جارقالاي ءبولىنىپ، جاڭا ءبىر قاۋىم قۇراتىنى بولادى. " "جوق، تۇگەل كەتەدى، - دەستى بالالار. - ولار ءوز جەرى ءۇشىن سوعىستا جەڭىلدى. ەندى جان ساقتاپ، اۋىپ بارا جاتىر!" "وزدەرىنە دە وبال جوق، - دەدىم مەن بالالاردى بەكىتۋ ءۇشىن. - كۇشى جەتەدى، سانى كوپ. تەك بەرەكە- بىرلىگى جوق. سوندىقتان دا وسىنداي زوبالاڭعا ۇشىرادى!.. "

تاڭ اتا قاراساق، قۇمىرسقالار شەرۋى توقتالعان ەكەن. كوشىپ ءبىتتى دەپ ويلاعانبىز. ولاي بولماي شىقتى. يلەۋ ءۇستى جىپىرلاپ تۇر. بۇرىنعىدان نەشە ەسە كوبەيىپ كەتكەندەي. ونىڭ ەسەسىنە قارا شىمالدار بارلىق جەردى الىپ بولىپ، ءدال وسى، باس وردانىڭ ىرگەسىندە وشارىلعان ەكەن. شەشۋشى، ەڭ سوڭعى شابۋىل باستالار دەپ ەدىك. باستالمادى. جەكەلەگەن، شەتكەرى ۇرىستار عانا وتكەن. قانىپەزەر قارا شىمالدار قوڭىر قۇمىرسقا قۇجىناعان يلەۋگە تۋرا شابۋعا باتپادى. كەرىسىنشە، الدەنەگە كەلىسپەدى مە، ارا- تۇرا ءوزارا قاقتىعىس بايقالادى. مەن ەكى باعىتتان شابۋىلداپ كەلىپ، ءدال وسى باس وردا تۇسىندا توعىسقان تۇستىك پەن تەرىستىك - شىمال قاۋىمىنىڭ ەكى اۋلەتىنىڭ ءوزارا كەلىسپەۋشىلىگى ەكەنىن اڭدادىم.

كەش باتتى. قارا شىمال تەگىس ءوز قوسىندارىنا قايتتى. تۇگەلىمەن ىنگە كىردى. وسى كەزدە قوڭىر قۇمىرسقالار كوشىنىڭ تيەگى تاعى دا اعىتىلىپ ەدى. كەشەگى رەتپەن ءتۇنى بويى سالقار شەرۋ ۇستىندە بولدى. تاڭعى توقتام، تاعى دا باس وردا ۇستىندەگى كۇنى بويعى اڭىستان سوڭ كوش شەرۋى ءۇشىنشى كۇنگە جالعاستى.

ءتورتىنشى كۇنى ءبارى دە تىنعان ەكەن. ءبىراق يلەۋ مۇلدە بوس ەمەس ءتارىزدى. كوشكە ەرگىسى كەلمەگەن، تۋعان ۇياسىن قيماعان، نەمەسە، بار تۇيسىگىنەن الجاسىپ، وڭ- سولىن تانىماعان ءبىرلى- جارىم بەيباق. الدەنەسىن جوعالتقانداي، نە ىستەرگە بىلمەي، يلەۋ ۇستىندە جوسىپ ءجۇر. مەن ءبىر- بىرلەپ سانادىم. جيىنى وننان اسپادى. ەندى ءقازىر قارا شىمالدىڭ ەكى قوسىنى قاتارىنان قاپتاپ، الىپ جەۋگە ءتيىس. ءبىراق شىمال اتاۋلى كوزگە تۇسپەدى. ءسىرا، جەڭىستى، ۇزاق ۇرىستان سوڭعى تىنىس. نەمەسە.. . ءيا، جاڭا سوعىسقا دايىندىق. ءوزارا. ەكى قاۋىم دا ۇرىس قيمىلدارىن ءوز وردالارىنان اۋلاقتا، بەيتانىس مايداندا باستاعىسى كەلمەگەن. سولاي دەپ دولبارلادىم.

ارادا تاعى بىرەر كۇن وتكەندە يلەۋ مۇلدە يەسىز قالدى. الدە ماناعى ازعانا بەيباق اسىعىس اتتانىپ، ءوز جۇرتىنىڭ سوڭىنان كەتتى. الدە ءار تاراپتا باسى قاڭعىرىپ ءجۇرىپ، اتا جاۋىنان اجال تاپتى.

ءسويتىپ، ءبىز وزىمىزگە ەجەلدەن تيەسىلى، الدە جيىرما- وتىز مىڭ، الدە ەلۋ، الدە ءجۇز مىڭ ەڭبەكشىل، كومەكشى قۇمىرسقالارىمىزدان ايرىلدىق.

نەمەسە، انىعى - قوڭىر قۇمىرسقالار ءناسىلىنىڭ پالەنباي دەگەن تۇتاس ءبىر حالقى سىرتقى زۇلىم جاۋ، كۇشتى، راقىمسىز وتارشىلدىڭ تەپكىنىمەن، وزدەرى قىرىق، سەكسەن، ءجۇز.. . بىرنەشە ءجۇز، بالكىم، مىڭ جىل بويى مەكەن ەتكەن قۇتتى قونىسىنان ءبىرجولا ىعىپ، جاڭا وتان تابۋ ارەكەتىندە جاپپاي جەر اۋىپ كەتتى.

6

ءبىزدىڭ بالالار ءبىرجولا قۇرىپ كەتۋ قاتەرىمەن اتا جۇرتىن تاستاي قاشقان تۋىسقان قاۋىمنىڭ بۇدان سوڭعى تاعدىرىن انىقتاماق بولدى. اۋەلگى بارلاۋ العاشقى كۇنى جاسالعان. سورابىن تابا الماي قايتتى. تۋرا تارتقاندا، ءۇش- ءتورت ءجۇز قادام، اۋىل شەتىندە وراتىلا اققان جىلعا بار. ەكى ارالىقتا، ءار تۇستا جەكەلەگەن قوڭىر قۇمىرسقالار كورىنەدى. اداسقان، كوپكە ەرە الماي قالعان مۇسكىندەر مە، الدە اۋەلدەن- اق سول جەردىڭ تيەسىلى تۇرعىندارى ما - انىقتاپ ءبىلۋ مۇمكىن بولماپتى. ءسىرا، سالقار كوش سول اعىندى جىراعا جەتە بەرە توقتاعان. تۇيەتايلى جارقاباقتان بەرىرەك، اۋىلدىڭ توقتى- تورىمنان قالعان تىقىر تەپسەڭدە قۇمىرسقالار كوبىرەك ءتارىزدى. ەكىنشى كۇنى كوبەيە ءتۇسىپتى، ءۇشىنشى كۇنى تاعى دا ەسەلەنگەن سياقتى. ءبىراق قاپتاعان قاۋىم جوق. ەندى يلەۋ سالادى دەسكەن.

شىنىندا دا، ارادا ونشاقتى كۇن وتكەندە كادىمگى يلەۋدىڭ سۇلباسى بايقالعان. الدەبىر قۋراعان، شىرىگەن اعاش ءتۇبىرىنىڭ ۇستىنە ءشوپ- شالام قيقىمى، قورىس ءشىرىندى ۇيىلە باستاعان. ءبىزدىڭ قۇمىرسقالار ەكەنى انىق بولدى.

جاڭا قۇرىلىس شىلدە ءوتىپ، تامىز بىتكەنشە، قىركۇيەك اۋعانشا سوزىلعان. كۇن وزعان سايىن ۇلكەيىپ، اۋماقتانا تۇسكەن. ءبىراق ءبارىن جيىپ كەلگەندە بۇرىنعى ۇلكەن يلەۋدىڭ ۇشتەن بىرىنە جەتپەيدى. ال مىناۋ، جاڭا ءبىر تىرشىلىك قامىنداعى قۇمىرسقالاردىڭ سانى ودان دا از سياقتى. بالكىم، ءبىر بولىگى، ءتىپتى، باسىم كوپشىلىگى باسقا ءبىر تاراپقا اۋىستى. بالكىم، انىعى دا سول بولار، جاڭا قونىستى يگەرۋ، قيىن تۇرمىس ۇستىندە كوبى قىرىلىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇرىنعىداي جىلى ۇيادا جاتقان جوق، جات جەرگە مەزگىلسىز جەتكەن جۇمىرتقالار تۇگەلگە جۋىق شايقالماي قالدى. بەيساۋات جايىلعان مال تۇياعى، ءتاتتى جەم ىزدەگەن تورعاي.. . قايتكەندە دە ءبىزدىڭ تۋىسقان قوڭىر قۇمىرسقالار قاۋىمى كولدەنەڭ وبا تيگەندەي، ولشەۋسىز اپاتقا ۇشىراعانى انىق ەدى. ايتەۋىر اۋلەت تىرشىلىگى مۇلدە توقتاماعان. ۇرپاققا- ۇرپاق جالعاسپاق. ۋاقىت وتە كەلە، قايتادان وردالانۋعا ءتيىس.. . ءبىراق ءدال وسىعان كۇمان بار ەدى. جاڭا قونىس - بۇرىنعى جەرۇيىق ەمەس. جانە قورعانسىز جاداعاي، اعاش، بۇتاسىز جايداق جەر. ونىڭ ۇستىنە، اۋىلدىڭ ارتىق- اۋىس مالى سۋعا كەلەتىن، كۇن- ۇزاق وشارىلىپ تۇراتىن تاپتاۋرىن. بۇرىنعى مول ازىق، كەڭ دۇنيە جوق. ءبىراق تىنىمسىز ەڭبەك بار مۇراتقا جەتكىزبەسە دە، ادەپكى تىرشىلىككە نەگىز قالايتىن سياقتى. مەن جاۋىنگەر بولماسا دا، ەڭبەكشىل، اق- ادال قۇمىرسقالار قاۋىمىنىڭ تىرشىلىك- بولاشاعىنا سەندىم.

بۇل كەزدە ارتتا قالعان جيدەلى- بايسىن - ءبىزدىڭ ماۋەلى باق، بەرىك دۋال ىشىندە باسقاشا ءبىر وقيعالار - قۇمىرسقالار الەمىندەگى جاڭا ءبىر قاقتىعىس - ولىسپەي بىتىسپەس قىرعىن سوعىس قاتەرى ەلەس بەرە باستاعان.

7

باۋدان شىعا بەرىس تاقىردا، ءبىرى تۇستىك دۋال، ءبىرى تەرىستىك دۋال تۇبىنەن ىرگە تەپكەن ەكى جەر يلەۋ - ءبىر ءناسىل ىشىندەگى ەكى اۋلەت ەكەن. ءوز تىلىمىزگە كوشىرسەك، سلاۆياندار مەن گەرماندار، نەمەسە، تۇرىكتەر مەن شۇرشىتتەر دەگەن سياقتى. اۋەلدەن قاراما- قايشى. قوڭىر قۇمىرسقالارعا قارسى سوعىس - ۇيىمداسقان وداق ەمەس، ءارقايسىسى ءوز تارابىنان جاساعان، ومىرلىك كەڭىستىك ءۇشىن كۇرەس ناتيجەسى. ەكەۋلەمەسە، بىرمە- ءبىردىڭ وزىندە جەڭىپ شىعار ەدى. تەك ۇزدىكسىز مايدان ۇزاعىراق ۋاقىتقا سوزىلار ەدى. كەلىسپەسە دە، ەكى جاقتاپ كىرىسكەن سوڭ تەزىنەن ءبىتتى. ەندى ەكى اۋلەت - ەكى يلەۋ بىرمە- ءبىر قالعان. ارالىق - وتىز قادامداي. قۇمىرسقالار ولشەمىمەن العاندا، اجەپتاۋىر جەر. ونىڭ ۇستىنە، باقتىڭ بۇكىل شىعىس بەتى بوس جاتىر. ەكى يلەۋدىڭ دە ءورىسى شەكسىز كەڭەيگەن. سوندىقتان دا، العاشقى كۇندەرى ەشقانداي باقاستىق بايقالمادى. تۇستىك شىمالدار - تۇستىك- شىعىس داڭعىلدى، تەرىستىك شىمالدار - تەرىستىك- شىعىس داڭعىلدى يەلەندى. وسى ەكى توراپ جول ارقىلى بايتاق باۋ تۇگەلدەي شىمالدار ءناسىلىنىڭ تولىق يەلىگىنە كوشكەن. دەسە دە، ەكى اۋلەتتىڭ ارالىعىندا اتاۋلى قورعان جوق. جەكەلەگەن توپتار مەن تۇلعالاردىڭ اڭداۋسىزدا، نەمەسە قاساقانا قارسى بەتكە ءوتىپ تۇرۋى - ادەپكى جاعدايعا اينالا باستاعانداي. مەن اۋەلدە ورتالىق - باتىس- شىعىس داڭعىلىندا، سودان سوڭ شەكتەس ايماقتاعى جەكەلەگەن الما، المۇرت اعاشتارىنىڭ ءدىڭى مەن جاپىراعىندا، ءوزارا شايقاسىپ جاتقان قارا قۇمىرسقالاردى بايقادىم. كۇشى بويىنا سىيماعان دەلىلەر مەن تەنتەكتەر. ءبىر تاڭ قالارلىعى، باس وردا - ەكى جەر يلەۋ ارالىعى - بوس ءارى بەيبىت ەدى. ۇنەمى بوس. ەكى اۋلەت تە ءوزىنىڭ ازىق ىزدەگەن ساپار، جورتۋىلدارىن شىعىس تاراپقا باعىتتاعان. ارالىق تاقىر - تالعاجاۋسىز جۇتاڭ ايماق، يەن جاتقانى سودان دەپ ويلادىم. سويتسەم، ولاي ەمەس. ەكى جۇرت اراسىندا از ۋاقىتقا ءۇنسىز كەلىسىم ورناعان ءتارىزدى. ەكى جاق تا ءوز كورشىسىنە نىق سەنبەيدى، ەكى جاق تا جەتكىلىكتى اسكەر جيناپ جاتىر. وسى تۇسپال راسقا شىقتى. كۇن ابدەن قىزعان، جەمىس- جيدەك تولىسا باستاعان تامىز ايىندا ەكى اۋلەتتىڭ دە ەسەلەي ءوسىپ، قيساپسىز كوبەيگەنى اڭدالدى. باۋدىڭ قاي تارابىنا بارساڭ دا، كەز كەلگەن اعاشتىڭ دىڭىنەن بۇتاق، جاپىراعىنا دەيىن، بارلىق جەردە جىپىرلاپ ءجۇر. البەتتە، قايسىسى قاي اۋلەت ەكەنىن تۇستەپ تاني المايسىڭ، تەك ورگەن ىڭعايىمەن عانا بايىپتاۋعا مۇمكىن. مەنىڭ شامالاۋىمشا، تەرىستىك يلەۋ - كوبىرەك سياقتى. تامىزدىڭ ورتا شەنىندە تەرىستىك- شىعىس داڭعىلدىڭ بەرگى، باستاۋ ۇشتىعىندا شاعىن دا بولسا دەربەس، جاڭا ءبىر يلەۋ پايدا بولدى. كوپ ۇزاماي- اق قارا شىمال ءناسىلى باۋدىڭ بۇكىل شىعىس اتىرابىن دا ناقتى مەكەن- جايعا اينالدىرۋى انىق ەدى. ءبىراق ءدال وسى كەزدە ەكى اۋلەت اراسىنداعى تەپە- تەڭ، بەيبىت قاتىناستار ءبىرجولا بۇزىلدى.

بۇرىن جەكەلەگەن قاقتىعىستار الىس ايماق، نۋلى تۇكپىرلەردە، كوبىنە كەزدەيسوق تۋىنداپ جاتسا، ەندى ەكى جاق تا تاياۋ توڭىرەككە ەمىنگەن ءتارىزدى. ارالىق قۋ تاقىر جورتۋىلدى، جانجالدى شەكاراعا اينالا باستادى. ەكى جاقتىڭ دا جەكەلەگەن ەسەرلەرى ەركىن جۇرەدى. قارسى اۋلەت وكىلى كەزدەسە قالسا، تارپا توبەلەس باستالادى. توبەلەس ەمەس، جەكپە- جەك، ەكەۋگە ۇشەۋ، ۇشەۋگە تورتەۋ، نەمەسە، جالعىزعا بەسەۋى بىردەي جابىلعان قاندى مايدان. سانىنىڭ كوپتىگىنە قاراي كەيدە انا جاق، كەيدە مىنا جاق باسىم تۇسەر ەدى. البەتتە ايقاسقان ەكى- ۇشەۋ، بەس- التاۋ تۇگەلىمەن قازاعا ۇشىرايدى. كەيدە بىرەۋ، ەكەۋى ءتىرى شىعادى. ەكەۋى دە ءبىر تاراپتان بولسا. ەكى تاراپ - جاۋىققان اۋلەتتەر وكىلى ەندى بولدى، بۇگىنگە جەتەر دەپ امان- ەسەن تارامايدى. سەرىكتەرىنىڭ ولىگى ۇستىندە جەكپە- جەكتى قايتا باستايدى. بىرەۋى عانا ءتىرى شىعادى. ادەتتە، ەكەۋى بىردەي ولەدى. سونداي قايتپاس جاۋىنگەر.

كۇن وزعان سايىن قاقتىعىس جيىلەي بەردى. ازىرشە، بارلاۋ، بايقاستاپ، كۇش سىناسۋ عانا ءتارىزدى. بۇل قالپىندا ۇزاققا بارماۋعا ءتيىس ەدى. اقىرى، اسپان اشىق، اۋا تىمىق ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ەكى اۋلەت اراسىندا ۇلكەن مايدان باستالعانىن كوردىم.

8

البەتتە، اۋەلگى، بىرەر اپتا، ونشاقتى كۇنگە سوزىلعان جەكەلەگەن قاقتىعىستاردا ءوز يلەۋىنە ءتىرى قايتقاندار بار. تيەسىلى حابارىن جەتكىزەدى. ولگەندەردىڭ ءوزىنىڭ دەنەسىن ەرتەڭىنە، ارعى كۇنى تۋىستاس اعايىندارى كورەدى، يىسكەپ، تۇستەپ تانيدى، جەر جاستانعان جاۋلارىن جانە ايعاقتايدى. ءسويتىپ، ەكى يلەۋ دە اشۋ، ىزاسى قابىنداي كەلە، زور مايدانعا بەل بۋادى. مەن ارالىق تاقىرشاقتىڭ قاق ورتاسىندا باستالعان، ءۇش، بەس ەمەس، بالكىم، بىرەر ءجۇز، توپ شىمال قاتىسقان جاڭا سوعىستى زور مايداننىڭ اۋەلگى، تۇتقاۋىل ۇرىسى رەتىندە باعالادىم. ەكى جاقتا دا، يلەۋمەن ارالىقتا قوزعالىس بار. ەكى جاقتا دا مايدان دالاسىنان جىلىستاپ، اسىعا شاپقىلاپ بارا جاتقان شىمالدار كورىنەدى. قورقاقتار مەن قاشقىندار ەمەس. حابارشىلار. ارادا ءتورت- بەس مينۋت وتپەي، ەكى تاراپتان دا قاپتاي باستادى. ءسۇت ءپىسىرىم مەزگىلدە ورتالىق تاقىرشاق ءنوپىر مايدانعا اينالدى. ءتىرى جان شوشىرلىق قىرعىن سوعىس باستالعان.

قايسىسىنىڭ قاي جاق ەكەنىن، ارينە، وزدەرى ايىرادى. مەن ءۇشىن تولقىعان، جاپىرلاعان قارا قۇرىم. ءبارى بىرەۋگە قارسى، بىرەۋ بارىنە قارسى. ءبارى بارىنە قارسى. شىن مانىسىندە، بەرىك ۇيىمداسقان، اركىم ءوز ورنىن، ءوز مىندەتىن بىلگەن، جانە ەشكىم دە جان اياپ تارتىنباعان كەنەۋسىز قىرعىن. ءبىر شىمالدى ەكى شىمال شايناپ جاتىر. ءبىرى - بوكسەدەن، ءبىرى - بەلدەن قۋسىرا تىستەگەن. ال الگى - ءۇشىنشى ءبىر شىمالدى تۋرا كەۋدەدەن قارپىعان. جاڭاعى، ەكى تاراپتان جابىلعان ەكەۋدىڭ ارتىندا، ولاردى اياماي قايشىلاپ، تاعى ءۇش- ءتورت شىمال جانداسىپ جاتىر. ولاردىڭ ءوزىن تاعى بىرەۋلەرى تارس تىستەگەن. تۇپا- تۋرا، قارسى كەلىسىپ، جاعى مەن جاعى ايقاسىپ، بىرىنە- ءبىرى مىنبەلەپ، اۋدارىسىپ، توڭكەرىسىپ، جان تالاسا شيىرشىق اتقان، ولاردىڭ ارتىنان، بۇيىرىنەن جابىسقان، ول جابىسقانداردى تاعى دا كولدەنەڭنەن قىسقان، قىسقاندارعا تاستاي قاتقان، قاتقاندارعا شۇباتىلا ىلىنگەن.. . تولاسسىز مايدان. ۇرىس دالاسىن تاستاي قاشقان ءبىر شىمال كورمەدىم. ءبارى دە جانكەشتى ەرلىك جولىندا. جانە ەكى جاقتىڭ دا اسكەرى جەتكىلىكتى سياقتى. قاپتاي جورعالاپ، ورتالىق نوپىرگە قۇيىلىپ جاتىر. ارادا جارىم ساعات وتەر- وتپەستە ۇرىس الاڭى قارا قوقىم بولىپ قالدى. ءوز اۋلەتىنىڭ بولاشاق ءورىسى ءۇشىن جان قيعان مىڭ سان قۇمىرسقا ولىگى. ال مايدان بۇرىنعىدان دا قالىڭداپ، بۇرىنعىدان دا قىزا تۇسكەن. ەكى جاقتان بىردەي ۇزدىكسىز قۇيىلعان اسكەردىڭ كوپتىگى سونداي، اۋەلگى، ورتالىق الاڭعا سىيماي، سوعىس اۋقىمى كەڭەيە باستادى. ەكى قاناتتا دا، ءار تۇستا ويدىم- ويدىم جاڭا ءبىر ۇرىس وشاقتارى پايدا بولدى. بۇل شەكتەۋلى مايداندا كوپ ۇزاماي- اق ەكى جاقتىڭ ءبىرىنىڭ باسىمدىعى اڭدالادى. سول ساتىندە اسكەردىڭ جاڭا ءبىر لەگى توگىلەدى. جەڭىلىپ بارا جاتقان جاققا كەلگەن كومەك. مايدان قايتادان قىزادى، ۇلعايىپ، ەندىگى ۇرىستىڭ سالماعى وسىلاي قاراي اۋا باستايدى. مەن ەت ءپىسىرىم ۋاقىت تىنىمسىز باقىلاپ، ەكى جاقتىڭ تەپە- تەڭ جاعدايىن اڭدادىم. بۇگىنگى جازۋ جايىنا قالدى. تۇسكى اس ۋاقىتى بولدى.

بىرەر ساعاتتان سوڭ قايتا شىعىپ ەدىم. جوق، تەپە- تەڭ ەمەس. تەرىستىك شىمالدار دەندەي باستاپتى. ماناعى، قارا- قوقىم توپىراققا اينالعان ورتالىق مايداندا جەكەلەگەن، ويدىم ۇرىستار عانا بايقالادى، سوعىستىڭ نەگىزگى سالماعى تۇستىك يلەۋمەن ارالىققا اۋىسىپتى. تۇستىك شىمالدار قايتپاي ۇرىسىپ جاتىر، ءبىراق ابىرجۋ دا جوق ەمەس سياقتى. مايدان دالاسىنان شايلىعىپ، يلەۋگە قاراي قاشقانداردىڭ سانى دا اجەپتاۋىر كورىندى. جوق، قاشپاپتى. ماناعى، سوعىس جاڭا باستالعان كەزدەگىدەي، قاتەر حابارشىسى ەكەن. ەندى تۇستىك دۋال تۇبىندەگى شۇرىق- شۇرىق ىندەردەن قارا شىمالداردىڭ جاڭا ءبىر لەگى قاپتاي شىقتى. قارجىسا شەگىنگەن ءوز اعايىندارىن باسا- كوكتەي ءوتىپ، قىرعىننىڭ قاق ورتاسىنا ءتۇستى. بۇرىنعىدان دا اياۋسىز، تولقىندى قارا نور. ەندى تۇستىك شىمالداردىڭ سانى كوبىرەك كورىندى. ءبىراق ەنتەلەي كەلگەن تەرىستىك شىمالدار شەگىنبەدى. ەكى جاقتىڭ دا، ءسىرا، قارنى جارىلعان، كەۋدەسى قاقىراعان، بەل ورتاسىنان بولىنگەن، بۇكتەلە قۇرىسقان قانشاما جاۋىنگەرى باۋداي ءتۇسىپ جاتىر. ازدان سوڭ تەرىستىك تاراپتا دا يلەۋگە قاراي شاپقىلاپ بارا جاتقان قاشقىندار، قاشقىندار ەمەس، حابارشىلار پايدا بولدى. ەندى بۇل تاراپتان دا شۇبىرا، جايىلا جۇگىرگەن اسكەردىڭ جاڭا لەكتەرى كورىنگەن. ءبارى ءبىر جەرگە ءۇيىلدى. بىرەر ساعاتتا بۇل جاڭا مايدان الاڭى دا قارا- قوقىم ولىككە تولدى. ءبىراق تەرىستىك شىمالدار باسىمدىققا جەتە المادى. تۇستىك شىمالدار قاپتاعان جاۋدىڭ تەگەۋرىندى شابۋىلىن توقتاتتى. سونىمەن كەش باتتى. ەكى جاق تا ەرىنە اياڭداپ، ءوز يلەۋلەرىنە قاراي قايتتى. ايتكەنمەن، الا كولەڭكە تۇسكەنشە ۇرىس دابىلى مۇلدە توقتاماعان ەدى. ادامزات تىلىنە كوشىرسەك، قانى قارايعان قايتپاس ەرلەردىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە توبى اقىرىنا دەيىن ايقاسىپ، ءبارى بىردەي قازا تاپقان.

9

ەرتەڭىنە قان مايدان تاڭ اتار- اتپاستا باستالسا كەرەك. مەن تۇرعاندا كۇن كوتەرىلىپ كەتكەن ەكەن. قانشا قىرىلسا دا سانى ازايماعان مىڭ سان قۇمىرسقا. ولىسپەي بىتىسپەس جانكەشتى ۇرىس. كەشەگى، سوڭعى مايدان الاڭىنان ورتالىققا جاقىنداۋ تۇستا تاعى دا قاراقۇرىم قىرعىن. ەكى جاقتىڭ دا ارتقى لەگى شەكتەۋسىز ءتارىزدى. كەشەگىدەي قاپتاي قۇيىلماسا دا، ۇزدىكسىز كەلىپ جاتىر. جوعارىدان، بەيساۋات، ويى دا، بويى دا بيىك ەكى اياقتى ادام رەتىندە قاراۋ، بالكىم، قىزىق. ءوزىڭدى دە وسى جانتالاس كوپتىڭ ءبىرى رەتىندە سەزىنە الساڭ، انىق، قورقىنىشتى. ادىلىنە كوشىپ، تىرشىلىك زاڭى، ءفاني دۇنيە تۇرعىسىنان بايىپتاساڭ - ايانىشتى. قايتكەندە دە عالامات سۇمدىق. مىڭداعان جىلدىق ادامزات تاريحىندا ءبىزدىڭ، سانالى دەپ اتالاتىن ەكى اياقتى قاۋىم ءارى قورقىنىشتى، ءارى ايانىشتى، ءدال وسىنداي عالامات سوعىستىڭ تالايىن باستان وتكەردى. جوعارىدا وتىرعان جاراتۋشىم قىزىقتاي قويدى دەگەنگە سەنبەيمىن. ءبىراق نەگە جول بەردى؟ ءيا. بۇل دا ورىنسىز سۇراق. قۇداي بولماسام دا، ءدال مىنا قۇمىرسقالار ءۇشىن قۇدىرەتتى كۇش يەسى مىنا مەن جول بەردىم عوي. ويتكەنى بۇل قۇمىرسقالاردى مەن جاراتقام جوق. اكبار اللا جاراتقان جاندىكتەردىڭ ىسىنە ارالاسۋدى ورىنسىز سانادىم. ءتاڭىرى تاعالام دا سولاي بايىپتاعان شىعار. ءبىراق مىنا ءبىزدى جاراتقان ءوزى ەدى عوي. ەندەشە نەگە.. . ادام اقىلى جەتپەيتىن ءىس ەدى. ءوز تاعدىرىڭ، ءوز تاريحىڭ تۇرىپتى. جەردە جورعالاعان جاندىكتىڭ جايىن ۇعىپ- بىلە المايسىڭ. مەن الىمشە ۇعۋعا تىرىستىم. جاندىك ەمەس، ءوز جايىمدى. كوز الدىمدا ءجۇرىپ جاتقان قۇمىرسقا قىرعىنىن ءوز باسىمنان وتكەن قان مايداندارمەن شەندەستىردىم. قالقا مەن لەگنيتسا.. . قۇندىزشى مەن تەرەك.. . ۆورسكلا مەن تاشكەنت.. . جوق. قيراتىپ جەڭدىك. ويسىراپ جەڭىلدىك. تاعى دا ۇستەم شىقتىق. قايتكەندە دە ناقتى ءبىر ناتيجە بولدى. ال مىناۋ.. . كاتالاۋن قىرعىنى ەكەن. كىم جەڭگەنى بەلگىسىز. اقىر ءتۇبى ەكى جاق تا وڭباعان. قانعا باتقان. ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابىلعان. ارادا بەس جىل وتپەي ريم قۇلادى. ون جىل ىشىندە عۇن ورداسى ىدىرادى. ءسىرا، جاراتۋشى يەم ەكەۋىنىڭ دە كۇنىن باتىرعىسى كەلگەن. ال مىنا.. . جاۋىنگەر قۇمىرسقالار اراسىنداعى اياۋسىز مايدان، اينالاسى قىرىق- ەلۋ شارشى مەتر جەردەگى قۇمىرسقا- قىرعىندى ادامزات تاريحىنداعى بەتبۇرىس كاتالاۋن سوعىسىمەن سالعاستىرۋ ءتىپتى دە ورىنسىز ەمەس ەدى. جەتى قات كوكتەن قاراعاندا، ءبىزدىڭ ادام بالاسىنىڭ قۇرت- قۇمىرسقادان ايىرىمى قانشا. قايتكەندە دە ارتىق ەمەسسىڭ. مۇمكىن، كەم شىعارسىڭ. قۇرت- قۇمىرسقا مىنا سەن سياقتى، جەر الەمدى ءبۇلدىرىپ جاتقان جوق قوي. بار كۇرەسى - تابيعي تىرشىلىك توڭىرەگىندە. دەسە دە... وبال.

كۇن اۋعان كەزدە قاراسام.. . كەشەدەن بەرى باسىمدىق تانىتقان تەرىستىك شىمال قىرىلىپ، قيراي شەگىنىپ، ءبىرجولا جەڭىلۋگە اينالعان سياقتى. ەكى وردا ارالىعىنداعى ەكى كۇندىك قارا- قوقىم مايدان الاڭى يەن قالىپ، جىلجي كوشكەن ۇرىستىڭ ءبىر شەتى تۇپا- تۋرا يلەۋ اۋزىنا ءىلىنىپتى. ءالى دە توپىر، ءالى دە الما- كەزەك قىرعىن، وعان كۋا - شايناسىپ، تىستەسىپ، قيدالاسىپ جاتقان مىڭ سان قۇمىرسقا، ءبىراق تۇستىك شىمالداردىڭ ايقىن باسىمدىققا جەتكەنى انىق ەدى. تەرىستىك يلەۋ ۇستىندە ۇلكەن قاربالاس بارى بايقالادى. جەكەلەگەن قۇمىرسقالار ىشكە كىرىپ، تارى دانىنەن ءسال عانا ۇلكەن، سوپاقشا جۇمىرتقالاردى تىستەپ الىپ شىعا باستادى. مەن اۋەلدە بۇل - تەرىستىك شىمالداردىڭ بولاشاق ۇرپاعىن ءقاۋىپسىز جەرگە كوشىرمەك ارەكەتى دەپ ويلاپ ەدىم. كەرىسىنشە بولىپ شىقتى. جۇمىرتقا تىستەگەن قۇمىرسقالار اسىعا جۇگىرىپ، مايدان الاڭىن اينالا قاشىپ، تۋرا تۇستىك يلەۋگە قاراي كەتىپ بارادى. كولدەنەڭنەن قۋا شىققاندار بايقالدى. مۇندايدا، اۋەلگى، جۇمىرتقا الىپ قاشقان قۇمىرسقا تىستەگەن جۇگىن تاستاي سالىپ، قۋعىنشىمەن جەكپە- جەككە كىرىسىپ كەتەدى. ەندى ءبارى دە تۇسىنىكتى بولدى. تۇستىك شىمالداردىڭ العى، ارنايى بولىنگەن ماڭداي لەگى شۇعىل شابۋىلمەن، قورعاۋشىسى كەم تەرىستىك يلەۋگە باسىپ كىرگەن. يلەۋ تۇبىندە وتىرعان، سوعىسقا دارمەنسىز اتالىق، انالىق قۇمىرسقالاردى بەلىنەن الىپ، ءبىر- اق شاينايدى. ەندى جاۋلانعان يلەۋ، جاڭا يەلىك - ءوز ەركىندە. مۇنداعى ەڭ ۇلكەن ولجا - بولاشاق ۇرپاق وندىمەك پاناسىز جۇمىرتقالار. ءوز يلەۋىنە اپارادى. شايقاپ شىعارادى. سودان سوڭ.. . اتا- تەگىن بىلمەيتىن جەتىمدەردى تۇگەل جۇمىسكەر - مۇنداعى بيلەۋشى جۇرتقا تەگىن ازىق- تۇلىك جينايتىن قۇل- قۇتان، نەمەسە، باسقا ءبىر، جات اۋلەتپەن سوعىسقا، ءتىپتى، كەشەگى ءوز ناسىلىنە قارسى مايداندا العا سالاتىن جانكەشتى جاۋىنگەر ەتىپ شىعارادى. و، قۇدىرەت! تۋرا ءوزىمىزدىڭ ماڭگۇرتتەر!

تەرىستىك شىمال قاۋىمىنىڭ قيراپ جەڭىلگەنى، ەسى، ەسى ەمەس، تۇيسىگى بار قاۋىم تۇگەلدەي قىرىلىپ، كۇنى ەرتەڭ جۇمىرتقا جارىپ شىقپاق بۇكىل بولاشاق ۇرپاعى جات جۇرتتىڭ قۇل- قۇتان، باسكەسەر جەندەتىنە اينالماعى، ءسويتىپ، بۇكىل ءبىر اۋلەت جەر بەتىنەن جويىلماعى ماعلۇم بولدى. بۇگىنگى كەش، ەرتەڭگى تاڭنان باستاپ جيدەلى- بايسىن باۋ ىشىندە ءبىر عانا تۇقىم - تۇستىك شىمالداردىڭ بيلىگى ورناماق. ءدال وسى كەزدە.. . ءوزىمدى قۇمىرسقالار اۋلەتىمەن سالىستىرعاندا، قۇدايداي كورمەسەم دە، قۇدىرەتتى كۇش رەتىندە سەزىنىپ تۇرعان مەن.. . مىنا تۇستىك باسقىنشىلاردى تۇگەل سىپىرىپ تاستاپ، ادىلدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە نيەت قىلدىم. ءقازىر ازعانا كۇتەم.. . نەمەسە، كۇتىپ قاجەتى جوق، ونسىز دا ءبىرى قالماي قىرىلۋعا ءتيىس تەرىستىك شىمالدارمەن قوسىپ، زورلىقشىل تۇستىك شىمالدى جاپپاي، الگى، شىبىن- شىركەيدى قىراتىن بىجىلداق ۋدى اكەلىپ، جوق قىلام. سول ساتىندە وزىمە- ءوزىم كۇلدىم. قايداعى ادىلدىك. ەگەر مىنا تەرىستىك شىمالدار جەڭە باستاسا، ادىلدىك تۇستىك جاقتا بولعانى ما؟ قانداي بەلگى، كورىنىس، سىپاتى بار بۇل، كوكتەن تۇسكەن ادىلدىكتىڭ. بولمايدى ەكەن. قاراپ تۇرعاننان باسقا امال قالمادى.

10

قاراپ تۇرمىن. تەرىستىك يلەۋدەگى جۇمىرتقالار بىرەۋ- ەكەۋ ەمەس، توبىمەن كەتە باستادى. جاۋلارىن جامساتىپ، سوعىستان بوساعان تۇستىك شىمالداردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى تىكەلەي جۇمىرتقا جيناۋ، ياعني ەسەلى ولجا تارابىنا بولىنگەن سياقتى.

ءدال سول كەزدە.. . شىعىس تاراپتان قاپتاي توگىلگەن قارا قۇمىرسقالاردىڭ جاڭا ءبىر لەگى كورىندى. ۇزدىك- سوزدىق، قاتار- قاتار، جامىراي شاپقىلاپ كەلەدى. كەلە سالا، ءاي- ءشاي جوق، مايدانعا توعىلدى.

سوندا عانا ءبىلدىم. وسىدان بىرەر اي بۇرىن، مولشەردەن اسا كوبەيىپ، جەرى تارىلعان تەرىستىك شىمالدار ءوز ورداسىنان جاڭا ءبىر وتاۋ شىعارعان ەدى عوي. تەرىستىك- شىعىس داڭعىلدىڭ بويىندا كىشىرەك، جاڭا ءبىر يلەۋ پايدا بولعان. ءبولىنىپ شاققانىمەن، تۇقىمى ورتاق. ەكى كۇنگى ۇرىس دابىلى جاڭا عانا جەتكەن. نەمەسە، اۋەلدە، ءتۇبى بىرەۋ بولسا دا ىرگەسى بولىنگەن جۇرتقا كومەك بەرۋدى ارتىق ساناعان. نەمەسە، وزدەرى- اق جەڭىپ شىعار دەپ تۇيسىنگەن. ولاي بولمادى. بۇگىن ۇلكەن وردا قۇلايدى. ەرتەڭ كەزەك كىشى ورداعا - وزدەرىنە كەلەدى. ەجەلگى قاۋىممەن كۇش قوسىپ، قاتەردىڭ الدىن الۋ كەرەك. تەگىنە تارتىپ، تۇگەل اتتانىپتى.

شىعىستان قوسىمشا كومەك جەتكەن سوڭ، تەرىستىك شىمالدار بىردەن كۇش الدى. راس، قايتادان قىزعان وپىر- توپىردا كىم جەڭىپ جاتقانىن بايىپتاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. جاڭاعى، ولجا تاسۋعا بولىنگەن جاساق، اۋىزدارىنا تىستەگەن جۇمىرتقالارىن تاستاي سالىپ، قايتادان قيىنداعان مايدان الاڭىنا ۇمتىلدى. سوعان قاراپ، مەن ەندىگى كۇش تەرىستىك جاققا اۋعانىن اڭداپ ەدىم. دەسە دە، ءسال- ءپال قاتەلەسىپپىن. مانا تەرىستىك شىمالدار سانى ازايعان سايىن كوبىرەك قىرىلعان. ەندى قاي جاعىنان دا تەپە- تەڭدىك ورناعان ەكەن. تۇستىك شىمالدار شەگىندى. ءبىراق وپىر- توپىر مايداندا ماناعى تەرىستىك شىمالدار سياقتى قيراي جەڭىلمەگەنى انىق بايقالعان. مايدان جىلجي كوشىپ ورتالىق الاڭعا جەتكەندە قىرعىن ۇرىس تاڭەرتەڭگى، نەمەسە كەشەگى قالىپتى جاعدايعا كوشكەندەي كورىندى. سونىمەن قاراڭعى ءتۇسىپ، ازىرشە امان قالعان قاۋىم ءارقايسىسى ءوز يلەۋلەرىنە قايتتى. ءبىر تاڭ قالارلىعى، ءبىزدىڭ شىمالدار، ءبىزدىڭ ەمەس، تەرىستىك- شىعىس شىمالدار تۇگەلىمەن سول اۋەلگى، ۇلكەن يلەۋگە ورالدى. وزدەرى ىرگەسىن قالاسقان ورتاق ۇيا عوي. قالاي تانىدى دەمەڭىز، شىعىس داڭعىلعا ەشبىر قۇمىرسقا ورالماعان سوڭ ايتىپ تۇرمىن.

11

سوعىس ءۇشىنشى كۇنگە جالعاستى. ەكى يلەۋدىڭ اراسى - مىڭ سان قۇمىرسقانىڭ ولىگى قاپتاي جايىلعان قارا- قۇرىم قوردا. ەڭ سوڭعى، شەشۋشى مايدان، وسى، قۇمىرسقا ولشەمىمەن العاندا، تاۋ- تاۋ، جال- جال بولىپ ۇيىلگەن ولىكتەردىڭ ۇستىندە ءجۇرىپ جاتىر. شەشۋشى، سوڭعى دەيتىنىم - ەكى جاق تا ەسەلەپ ازايعان. اۋەلگى كۇنى قۇمىرسقالار اسكەرى تۇگەلدەي مايدانعا تۇسپەگەن. مۇمكىن، جارتىسى، مۇمكىن، ۇشتەن ەكىسى عانا. ەكىنشى كۇنى، ءسوز جوق، قالعانى تۇگەل ىسكە قوسىلدى. ىلكىدە قانشا قىرىلسا دا، مايداننىڭ جالپى اۋقىمى كەشەگىدەن كەم كورىنبەگەن. ەندى بۇگىن - ۇزاق ەكى كۇندىك جانكەشتى سوعىستا قۇمىرسقالار قاۋىمىنىڭ قانشالىق ويسىراعانى انىق اڭدالىپ تۇردى. كەشەگى قاراسىننىڭ ۇشتەن بىرىندەي عانا. ءبىراق ولەرمەندىك ارتا تۇسكەندەي. ءبىر قۇمىرسقا ءبىر تۇتام كەيىن شەگىنبەدى. ءوزىنىڭ جاستىعىن الا كەتپەگەنى جانە جوق. مەن ءبىر ءوزى قارسى جاقتىڭ ەكى- ءۇش جاۋىنگەرىمەن كەزەكتەسە شايقاسقان جانە جەڭىسكە جەتكەن ەرلەردى كوردىم. ۇشەۋ- تورتەۋ قاتارىنان جابىلعاندا قاسارا تىستەگەن جاعىن جازباي، تولەمىن وزىمەن بىرگە اكەتكەندى كوردىم. ءبىر جەردە ۇستەم شىعىپ، جاۋىن جەنتەكتەگەن قۇمىرسقا، شيىرشىق اتا ايقاسىپ جاتقان ەكىنشى ءبىر جۇپ، وشپەندى قيدالاسقا ەنگەن باسقا ءبىر توپقا جەتۋگە، تەزىرەك ءولتىرىپ، تەزىرەك ولۋگە اسىعادى. ەشبىر زاماندا، ادامزاتتىڭ ەشبىر سوعىسىندا بولماعان جانقيار، جاپپاي ەرلىك، جاپپاي قازا، جاپپاي قاراجۇرەك قانىپەزەرلىك ايقىن تانىلدى.

اياۋسىز، تاباندى، ەڭ سوڭعى مايدان كۇن ۇزاققا سوزىلدى. ۋاقىت وزعان سايىن قۇمىرسقالاردىڭ جالپى قاراسىنى كەمي بەردى. جالپاق مايدان ورتاسىنان ويىلىپ، ءار تۇستان ءۇزىلىپ، ويدىم- ويدىم جانتالاس ۇرىسقا اينالدى. ءبىراق ورشەلەنگەن سوعىس قىزۋى ءبىر ءسات تە باسەڭدەگەن، تولاس تاپقان جوق.

اقىرى، كۇن بەسىننەن وتكەندە ءبارى دە ءبىتتى. ءۇش كۇن بويعى ۇرىس دالاسى تىپ- تىيپىل بولدى. ەكى جاق تا تۇگەل قىرىلىپ تاۋسىلدى. تىپىرلاعان، بۇكتەلە شيىرشىق اتقان، ەندى قايتىپ قاتارعا قوسىلماس جارالىلار بولماسا، ءتىرى قالعان ءبىر قۇمىرسقا كورمەدىم.

12

سول كۇنى كەشكە قالىڭ جاڭبىر جاۋعان ەدى. كوكتەن قۇيىلعان سەل كەشەگى مىڭ سان قۇمىرسقا قاۋىمىنىڭ ەڭ سوڭعى جۇقاناسى - قارا- قوقىم ولىكتەردى تۇگەل جۋىپ اكەتىپتى. ەرتەمەن قاراسام، قانشاما زامان بويى قانشاما قاسىرەتكە كۋا بولعان مايدان دالاسى تۇك كورمەگەندەي، كەرىلە سورعىپ جاتىر ەكەن.

13

ارادا ونشاقتى كۇن وتكەندە، يەن قالعان، جاۋىن شايىپ، جەل قاعىپ، تۇگەلگە جۋىق تەگىستەلىپ كەتكەن ەكى يلەۋدىڭ دە كەيبىر تۇستارى قايتا اشىلىپ، بۇرىنعى، كىشكەنتاي بولسا دا شىمىر قارا قۇمىرسقالاردىڭ وزىنەن كىشى، ءوڭسىز، سىلبىر، ۇساق شىمالدار بوي كورسەتكەن. ءسىرا، جەتىم جۇمىرتقالاردى جارىپ شىققان كەيىنگى اۋلەت. كوپ ەمەس. ءارى ءالسىز. جوققا ەسەپ. شىنىندا دا، ءوسىپ- ءونۋ ورنىنا، كوپ ۇزاماي- اق تۇگەل قۇرىپ كەتتى. ءسىرا، تىرشىلىك جاساۋ، تاماق اسىراۋدىڭ ءوزى اۋىر جۇك بولعان سياقتى.

14

ەندى باياعى، ەڭبەكشىل قوڭىر قۇمىرسقالاردىڭ جايىن بىلگىمىز كەلگەن. مۇمكىن، بايىرعى جەرى بوساعان سوڭ، وزدەرى كوشىپ كەلەر. جوق. شىن ۇركىپ، قورىققان قايىرسىز قونىسقا قايتىپ ورالمايدى. جانە بارلاپ، بايىپتاپ جاتپاعانى دا انىق. سوعان وراي، كوپ بىلەتىن اعايىنداردىڭ ءبىرى كەڭەس ايتىپ ەدى. ۇلكەن قاپ اپارىپ، اناۋ جاڭا يلەۋدى سول قالپىندا، اشامەن، تۇبىنەن قوپارا سالىپ الىپ، بۇرىنعى ورىنعا قايتا اكەلۋ كەرەك. ۇيرەنشىكتى جەر، ءقاۋىپ- قاتەر جوعىن اڭداعان سوڭ، وزدەرى- اق ورنىعادى. بالكىم، تەرەڭ ءىن تۇبىندە، يلەۋدىڭ تاقاۋ توڭىرەگىندە قالىپ قويعاندارى دا حابارلانىپ، ءبارى قايتىپ كەلەر دەگەن. اقىلعا قوناتىن نارسە. تۇگەل بولماسا دا. يلەۋدىڭ ۇستىڭگى قاباتىن كوشىرىپ اكەلسە ەكىنشى قايىرا قاشپاس. ءبىرجولا تۇراقتاپ، ءوسىپ- ءونىپ كوبەيىپ، باياعى قالپىنا تۇسەر. قايتكەندە دە ءوزىمىزدىڭ قۇمىرسقالاردى ىزدەپ بارىپ كورۋ كەرەك ەدى.

كورە المادىق. الدەكىم جاڭا جاي سالماق ەكەن. بەرگى شەتتەن جىلعا جاعاسىنا دەيىن تۇگەل قادا قاعىپ بەلگىلەپ، سىم تارتىپ قورشاپ الىپتى. يلەۋ ىشتە قالعان. جانە ءدال سول تۇستا بولاشاق ءۇيدىڭ ورنىن شامالاپ، توڭىرەگىن تازارتىپ، ىرگە تاسىن قۇيىپ قويعان ەكەن. ءسىرا، كىشكەنتاي يلەۋدى دە كۇرەپ تاستاعان سياقتى.

2003.

Alashainasy.kz