بەردىبەك سوقپاقبايەۆ. بۋرىل ات - اڭگىمە
جازۋشىنىڭ تاۋەلسىزدىك العالى بەرى مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريالانباعان "بۋرىل ات" اڭگىمەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىر.
بەردىبەك سوقپاقبايەۆ "بۇلاق" (1950) ولەڭدەر جيناعىمەن ادەبيەت مايدانىنا كەلىپ، "ون التى جاسار چەمپيون" (1951)، "باقىت جولى" (1952)، "الىستاعى اۋىلدا" (1953)، "بالالىق شاققا ساياحات"، "دالا جۇلدىزى" (1960)، "اياجان" (1963, ورىس تىلىندە 1965)، "گاۋھار" (1966)، "مەنىڭ اتىم قوجا" (1957) سەكىلدى بىرنەشە كىتاپتار جازدى. جازۋشىنىڭ "ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى" (1974) رومانى ادەبيەت سۇيەر قاۋىمنىڭ جاستانا وقيتىن شىعارماسىنا اينالدى.
"بالالىق شاققا ساياحات" جانە "مەنىڭ اتىم قوجا" اتتى پوۆەستەرىنىڭ جەلىسى بويىنشا فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. "مەنىڭ اتىم قوجا" ءفيلمى فرانسۋزدىڭ كانن قالاسىنداعى جاستار مەن بالالارعا ارنالعان كينوفيلمدەردىڭ حالىقارالىق فەستيۆالىندە (1967) ارنايى سىيلىققا يە بولعان.
بۋرىل ات
(اڭگىمە)
ور بولىپ قالۋشى ەدى شاپقان جەرىڭ،
شاتتانىپ تۇرۋشى ەدى قوسقان ەلىڭ،
...بوتا تىرسەك، قىز ساعاق، ساندال كەرىم...
اقان سەرى
1
جيىن- تەرىن قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كۇزگى ۋاقىت. كولحوز پارتورگى كارىم ءبىر كۇنى ۇيىنە شۇجىقتاي تۇنعان ادەمى سەمىز بۋرىل ات جەتەكتەپ كەلدى.
كارىمنىڭ ون التى جاسار ءىنىسى سۇلەيمەن جاقسى ات كورسە، ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. وعان ءبىر ءمىنىپ تۇسپەيىنشە كوڭىلى كونشىمەيدى دە، جانى جاي تاپپايدى. جالىنا سوزسا قول ارەڭ جەتەتىن بيىك، اسەم تۇلعالى بۋرىل اتتى كورگەندە سۇلەيمەننىڭ كوزى جايناپ كەتتى. كولحوزداعى ءتورت تۇياق، قىل قۇيرىقتىڭ ىسكە تاتىرىنىڭ وعان ءبارى ءمالىم. ال مىنا ات بولسا، بۇرىن سۇلەيمەننىڭ كوزىنە شالىنباعان، سونى مال.
- اعا، بۇل كىمنىڭ اتى؟ - دەپ سۇلەيمەن ىنتىق بولا سۇرادى.
- وزىمىزدىكى.
- قايدان الدىڭ؟
- زاستاۆادان ساتىپ الدىم. كۇزدە سوعىمعا سويامىز.
سۇلەيمەننىڭ ورەكپىپ تۇرعان جۇرەگى مىنا ءسوزدى ەستىپ، ءدىر ەتە قالعانداي بولدى. ون ەكى مۇشەسى ساۋ، جاپ- جاس اسەم اتتى سوعىمعا سويامىزى قالاي؟
- ءىنىسىنىڭ ويىن كارىم كەيپىنەن ءبىلدى. بۋرىلدى اۋلانىڭ وڭاشالاۋ بۇرىشىنا بايلاپ، جايعاستىرىپ بولعان سوڭ، ءىستىڭ ءمان- جايىن بايان ەتتى. وسى پوسەلىكتىڭ تاپ ىرگەسىندە، سۋ بويىندا شەكارالىق زاستاۆا بار. ونداعى شەكاراشىلار مەن كولحوز ادامدارى باۋىرمال، ارالاس- قۇرالاس. قاجەت بولعان جاعدايدا شەكاراشىلارعا كومەك ەتىپ، قول ۇشىن بەرۋ ءۇشىن كولحوزشىلاردان قۇرىلعان جاساقشىلار توبى بار. ونىڭ باسقارۋشىسى دا وسى كارىم. سوڭعى ءبىر- ەكى جىلدا جاي ادامداردان قۇرىلعان بۇل توپ ايلاسىن اسىرماق بولعان بىرنەشە شەكارانى بۇزۋشىلاردى ۇستاپ، زاستاۆاعا تابىس ەتتى. ۇستالعانداردىڭ ىشىندە نە ءبىر سۇم- سۇرقيا قاۋىپتىلەرى دە بار كورىنەدى.
مىنە، سول زاستاۆاعا جاڭادان اتتار اكەلىنگەن ەكەن. سونىڭ ىشىنەن وسى بۋرىل اتتى سولداتتار قانشا ازاپتانعانمەن، ۇيرەتىپ مىنە الماي قويىپتى، سودان سوڭ ەكى اكتى جازىپ، جارامسىز ەتىپ شىعارىپتى.
مانا كولحوز كەڭسەسىنە زاستاۆا باستىعى كاپيتان حالۆاشي كەلگەن. ول كارىممەن ونى- مۇنى شارۋانى ءسوز ەتىپ وتىردى دا؛
- سەندەر، قازاقتار، جىلقى ەتىن جاقسى كورەسىڭدەر عوي. بىزدە جارامسىز بولعان ءبىر ات بار. سونى ارزان باعاعا بەرەيىك، ساتىپ اپ، سوعىمعا سويمايسىڭدار ما؟ - دەدى.
- سەمىز بە؟
- سەمىز بولعاندا قانداي. جارىلعالى تۇر.
كارىم كاپيتان حالۆاشيمەن ىلەسىپ، زاستاۆاعا باردى. قورادا ءشوپ جەپ تۇرعان جەرىنەن اتتى كوردى. ادەمى بەستى ەكەن. تۇرىنەن پالەندەي يت مىنەزى بايقالمايدى.
- بۇنىڭ نەسى بار؟ نەگە جۋاسىمايدى؟ - دەپ سۇرادى كارىم.
- بىلاي جاي تۇرعان كەزدە بۇل جۇپ- جۋاس. ۇستاپ جۇگەندەۋگە، ەرتتەۋگە - بارىنە كونەدى. ال ءبىراق ادام مىنگىزبەيدى، ادام مىنسە، قويانشىعى ۇستايدى. تۋلاي ما نە كەرەك، موڭكي مە، ايتەۋىر ۇستىندەگى ادامدى ۇشىرىپ تۇسىرمەيىنشە، موڭكۋىن قويمايدى. بۇنى ۇيرەتەم دەپ ءبىر سولداتتىڭ يىعى شىعىپ، ەندى ءبىرىنىڭ قولى سىندى. سونداي ءمۇتتايىم.
كاپيتاندى تىڭدادى دا، كارىم يلاندى.
- ولاي بولسا، مەن بۇنى قىستا سوعىمعا سويايىن.
اڭگىمە وسىمەن تىندى. كوڭىلدەس ەكى دوس ۇزاق ساۋدالاسىپ جاتپادى. كارىم ارزانعا ساتىپ الدى.
سودان جەتەكتەپ كەلىپ تۇرعانى وسى ەدى.
كارىم ءوز اتىنا ءمىنىپ كەتىپ بارا جاتىپ:
- مەن ومىرالىگە ايتام. بۇنى جىلقىعا اكەتەدى. وعان دەيىن تۇرسىن، ەشقايسىڭ تيىسپەڭدەر، - دەدى.
سۇلەيمەن ۇندەگەن جوق.
2
كارىم كەتكەن سوڭ دا، سۇلەيمەن بۋرىل اتقا كوز الماي ۇزاق قاراۋمەن بولدى. ءتىپتى قاراماۋ مۇمكىن ەمەس- ءتى. تۇلعاسى قانداي سۇلۋ ەدى، شىركىننىڭ. ءوز بويىنداعى وسى سۇلۋلىقتى وعان مىناۋ اتقۇمار البىرت ءجاسوسپىرىمنىڭ قىزىعا دا، قۇمارتا قاراپ تۇرعانىن بۋرىل ات سەزەتىن ءتارىزدى. قاراساڭ قارا دەگەندەي تۇلعاسىن كولدەنەڭدەي توسىپ، قامىس قۇلاقتارىن تىنىمسىز قايشىلاپ، پىسقىرىنىپ، موينىن اققۋداي ءيىپ، شەكەسىنەن قاراپ قويادى. الدىڭعى اياقتارىن كەربەزدىكپەن ساندەنە سىلكىپ، جەر تارپيدى. ءمىنىس كورىپ قاعىلماعاندىعى اپ- ايقىن ءبىلىنىپ-اق تۇر. ۇستىنە شىبىن كەلىپ قونسا، ءدىر ەتە قالادى.
شىركىننىڭ نە ماڭداي، نە اياق تۇستارىندا ءبىر شوكىم تەڭبىل بەلگى بولسايشى. تۇلابويى ءتۇپ- تۇگەل شىمقاي بۋرىل. تەك تۇياقتارى عانا ادەيى ءسان ءۇشىن ورناتىلعانداي قاپ- قارا ءتىپ- تىك.
وسى تۇرعاندا بۋرىل اتتىڭ بويىندا ادام قولىنان پايدا بولعان ءبىر عانا بەلگى، وزگەرىس بار. ول قۇيرىعىنىڭ تىلەرسەكتەن جوعارىراق ەتىلىپ قىرقىلعاندىعى. زاستاۆادا بولعان ازدى- كوپتى ۋاقىتتىڭ ىشىندە اسكەري ومىردەن بۋرىل اتقا جۇققانى تەك وسى بولسا كەرەك.
سۇلەيمەننىڭ تانىعىش، سىنامشىل كوزدەرى بۋرىل اتتىڭ بويىنان ينەنىڭ جاسۋىنداي دا ءمىن تابا المادى. ونىڭ ىنتىقتىعى ارتقان ۇستىنە ارتىپ، باسىنا «شىركىن- اي، ءوزىن مىنەر مە ەدى!» - دەگەن وي كەلدى. مىناداي اسەم اتتى پىشاققا شالۋ بەرى بولعاندا وبال دا، ارى بولعاندا قىلمىس. جاراتىپ، ءمىنىپ العان كەزدە بۋرىلدىڭ ءتۇر- تۇلعاسى بۇدان دا كورىكتەنىپ، بۇدان دا اسەمدەنىپ كەتەتىندىگى سۇلەيمەننىڭ كوز الدىنا ەلەستەدى.
سۇلەيمەن بۋرىل اتقا الدىڭعى جاعىنان جاقىنداپ كەلدى. الاقانىن سوزىپ، ەمىرەنىپ، شىنايى دوستىق نيەت ۇسىندى. بۋرىل سەكەمدەنبەي تىنىش تۇردى. سوزىلعان الاقاندى دامەلەنە يىسكەدى. سۇلەيمەن بۇعان قۋانىپ، باتىلدانىپ، بۋرىلدىڭ ماڭدايىن، جاعىن سيپاپ، ونان سوڭ بىرتە- بىرتە موينىنا قاراي جاقىندادى.
جوق، بۋرىل ات ۇركەتىن ەمەس. ادام يىسىنە كادىمگىدەي ۇيرەنگەن كەيپى بار. سۇلەيمەن، انە، ونىڭ شوقتىعىن، ارقاسىن سيپالاپ تۇر. بىرتە- بىرتە قاسىمالداي جىلجىتىپ قولىن ونىڭ ساۋىرىنا دا اپاردى. بۋرىل اتتان ەشقانداي سەزىكتى مىنەز بايقالمايدى. اعاسىنىڭ الگىندەگى ايتقانى سۇلەيمەننىڭ ەسىندە. ۇستىنە ادام مىنسە، قويانشىعى سوندا ۇستايدى. ايتپەسە تىنىش تۇرادى دەپ ەدى عوي. ءبىراق العاش ۇيرەتىلگەن كەزدە تۋلاپ، موڭكىمەيتىن جىلقى بالاسى بار ما؟ ءبارى دە موڭكىپ تۋلايدى. تەك وعان بەرىسپەۋ، وكتەم بولا ءبىلۋ كەرەك.
بۇنى ۇيرەتۋگە قالاي دا بولادى دەگەن وي سۇلەيمەننىڭ باسىنا مىقتاپ ورنادى.
* * *
الگىندە كارىم ايتقان ءومىرالى سۇلەيمەن مەن كارىمنىڭ نەمەرە اعالارى. كولحوزدا جىلقى باعادى. وتان سوعىسىنا قاتىناسىپ سول قولىنان جارالى بولىپ كەلگەن. قولىنىڭ كەمدىگىنە قاراماستان ءومىرالى بۇرىنعىسىنشا كولحوزداعى اساۋ بىتكەنىڭ ءپىرى. شالما تاستاعاندا قاشاعاننىڭ قاقشاڭداعان باسىنا لىپ ەتكىزىپ ءدال تۇسىرەدى. الگى كەمتار قولىمەن شالما ارقاننىڭ ءۇش جاعىن تاقىمعا باسىپ ۇستاعاندا، اساۋدى تىرپ ەتكىزبەيدى.
سۇلەيمەندى تيتىمدەيىنەن اتقا ءۇيىر ەتكەن مىنە سول ءومىرالى. اياعىن اپىل- تاپىل باسقان قۇيتتاي كەزدەن- اق ەرىنىڭ الدىنا مىنگىزىپ الىپ ءجۇرۋشى ەدى. سۇلەيمەن بۇعان قۋانىپ ءماز بولاتىن. ۇزاق كۇن تاستاماي الىپ جۇرسە دە قىڭق دەپ جىلامايتىن.
جۇرە بارا سۇلەيمەننىڭ اڭدىپ باعاتىنى ۇيلەرىنە كەلەتىن اتتى كىسىلەر بولدى. قولىن سوزىپ، مىنگىز دەپ، تۋرا كەپ جۇگىرەدى. مىنگىزبەسە، وكىرىپ-باقىرىپ، جەر تەپكىلەپ جىلايدى.
تالاي رەت سۇلەيمەن ۇيگە كەلگەن قوناقتىڭ اتىنىڭ استىنا كىرىپ كەتىپ، جازىم دا بولا جازدادى. ءبىر رەت ات تەۋىپ جىبەرىپ، ءولىم اۋزىنان قالدى. ءبىراق سونىڭ ءبىر دە ءبىرى ونىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرمادى.
ءتورت- بەس جاسقا كەلگەندە سۇلەيمەن اتقا ءازى مىنۋگە جارادى. ۇزەڭگىگە اياعى جەتپەيدى. تامعا نەمەسە ەسىك الدىنداعى بورەنە قاراعايعا جاقىنداتىپ بارىپ مىنەدى. سەگىز- توعىز جاسقا كەلگەندە ەردەن ۇستاپ، تىرمىسىپ، ءمىنىپ الاتىن بولدى.
سۇلەيمەن سول كەزدە ەرسىز جايداق اتقا ءمىنۋدىڭ دە امالىن وپ- وڭاي تاپتى. اتتىڭ باسىن تومەن تارتىپ ۇستايدى دا، موينىنا ارتۋلى تۇرعان تىزگىندى قوس قاباتتاپ، ۇزەڭگى ەتىپ اياعىنا سالادى. سودان سوڭ جالدان ۇستاپ سەكىرىپ، اۋەلى اتتىڭ موينىنا ءمىنىپ الادى، ودان كەيىن جىلجىپ ارقاسىنا مىنەدى.
مىنەزى بەيمالىم ۇركەك اتپەن تۋرا شابامىن دەپ، نەشە رەت ول اتتان دا جىعىلدى. سۇلەيمەننىڭ اتقۇمارلىعىنا بۇل دا بوگەت بولا المادى.
سۇلەيمەن سوڭعى جىلدارى، ءوزى ات ەرتتەپ مىنۋگە جاراعالى بەرى، جازعى دەمالىس ۋاقىتىن ىلعي دا جايلاۋدا ءومىرالى اعاسىمەن بىرگە وتكىزەدى. ءومىرالى وعان مىناۋ دەگەن ماقتاۋلى قۇنان- دونەندەردىڭ بىرەۋىن ەرتتەپ بەرىپ قويادى. وعان ءمىنىپ سۇلەيمەن جىلقى باعىسادى. اندا- مۇندا بارىپ كەل دەپ جۇمساسا، قۇستاي ۇشىپ جونەلەدى.
وسى بيىل جازدا دا سۇلەيمەن جايلاۋ قىزىعىن، ات قىزىعىڭ بارىنشا كورىپ قايتتى. ەشكىم مىندەتتەپ جۇكتەمەسە دە ايعا جۋىق جىلقىشىلارمەن بىرگە جىلقى باقتى. بىرنەشە اساۋدىڭ قۇلاعىندا ويناپ، جۋاسىتتى.
سۇلەيمەن جۋاسىمايتىن مال بار دەگەنگە ءوز باسى، بىرىنشىدەن، سەنە قويمايدى. ەكىنشىدەن، مىناداي ادەمى سۋرەت اتتى تەك اساۋلىعىنا بولا سوعىمعا سويۋعا ەش قيمايدى. جانى اشيدى.
بۋرىلدى ول جۋاسىتىپ كورمەككە بەلىن بەكەم بايلادى. «نار تاۋەكەل، جىعىلسام جەر كوتەرەر!»
سۇلەيمەن بۋرىل اتتىڭ مىنەزىن كانىگى جىلقىشىلارداي- اق ابدەن بارلاپ تەكسەردى. ءون بويىنان ۇستاماعان، سيپاماعان جەر قالدىرمادى. سونىڭ ءبارى- بارىنە دە بۋرىل ات سەلت دەمەستەن كوندى. تەك موينىن بۋرا، قاراپ، سەن ءوزىڭ كىمسىڭ نە ىستەگەلى ءجۇرسىڭ دەگەندەي سەكەمدەنە يىسكەگەنى، ءبىر- ەكى رەت ارقا تۋسىن ءدىر- ءدىر ەتكىزگەنى بولماسا، باسقاداي وعاش مىنەز كورسەتپەدى.
بۋرىل ات ەرتتەۋگە دە كوندى. ەندى تەك ءمىنۋ عانا قالدى. قالاي مىنبەك؟
سۇلەيمەن بۋرىل اتتى اۋلانىڭ سىرتىنا، كوشەگە جەتەلەپ شىقتى. جەتەلەگەنگە دە كوندى. تەك ۇزەڭگىلەردىڭ شايقالاقتاپ دۇبىرگە سوعىلۋىنان عانا سەسكەنىپ، قۇلاعىن جىمىرا ءتۇسىپ قويادى.
سۇلەيمەن وسى ارادا تۇرىپ مىنبەكشى بولدى. بىرەۋ- مىرەۋدى كومەككە شاقىرايىن دەپ ەدى، ەشكىمنىڭ قاراسى كورىنبەدى.
تاۋەكەل!
بۋرىل اتتىڭ موينىنان سيپاعان بولىپ تۇرىپ، سۇلەيمەن ونىڭ ۇستىنە قارعىپ ءمىنۋدىڭ امالىن ويلاستىردى. تىزگىندى ىقشامداپ، جالمەن قوسىپ مىقتاپ ۇستادى. ۇزەڭگىنى دايىندادى. ءدال وسى كەزدە بۋرىل ات الدەنەدەن سەزىكتەنگەندەي تىم- تىرىس بولا قالدى. بۇنى سۇلەيمەن دە بايقادى. ءبىراق دەگەنىنەن قايتۋ سۇلەيمەننىڭ سالتى ەمەس. كوز ىلەسپەيتىن جىلدامدىقپەن ول بۋرىل اتتىڭ ۇستىنە توپ ەتىپ، ءبىر- اق قوندى.
بولار ءىس بولدى.
بۋرىل ات قوساياقتاي شاپشىدى دا، بۇل قاي باسىنعانىڭ دەگەندەي شىڭعىرىپ كىسىنەپ جىبەردى. شاپشىعاندا، ءبىر ساتكە ءتىپ- تىك بوپ، قازديىپ تۇرىپ قالعان ەدى. سۇلەيمەن جالدان قاتىپ ۇستاپ، جابىستى دا قالدى.
ەكىنشى رەت شاپشىدى. ودان سوڭ ءبىر شاپشىپ، ءبىر تۋلاپ، ناعىز شايتان مىنەزىن ەندى كورسەتە باستادى. سۇلەيمەن سوندا دا قۇلامادى. بۋرىل ات ەندى تىكە شاپشىعاندى قويدى. موينىن تۇقىرىنىپ، باسىن ومىراۋىنا تىعىپ الىپ، موڭكۋگە سالدى. موڭكۋىنىڭ ءوزى وزگەشە، كەرەمەت. الگىندە الدىڭعى ەكى اياعىن اسپانداتا سەرمەپ كوتەرسە، ەندى ارتقى ەكى اياعىن ءدال سولاي اسپانداتادى. سۇلەيمەن قانشا مىقتى بولعانمەن ءبىر- ەكى رەت اتتىڭ موينىنان سىپىرىلىپ ءتۇسىپ قالا جازدادى. دەگەنمەن بەرىلمەي شىداپ باقتى. جالدان شەڭگەلدەي ۇستاعان قوس قولى قارىسىپ، قاتقان دا قالعان ەدى.
تۋلاپ، موڭكىپ ۇستىندەگى «پالەدەن» قۇتىلا الماعان بۋرىل ات جانە ءبىر شىڭعىردى دا، الىپ جونەلدى. سۋ اعىپ جاتقان شۇڭعىل ارىقتان تاعىداي ورعىپ ءوتىپ، تىكە تومەن زاستاۆاعا قاراي تارتتى. سۇلەيمەننىڭ ءىشى قىپ ەتە قالدى. جىبەرىپ العان ءبىر اعاتتىعى ويىنا كەلدى. بۇل وسى بارعاننان بارادى دا، ءوزىنىڭ جەم جەپ ۇيرەنگەن ات قوراسىنا قويادى دا كەتەدى. «قاپ، الگىندە زاستاۆاعا بارىپ، ىشكى- سىرتقى قاقپالارىنىڭ ءبارىن جاۋىپ قويىڭدار دەپ ەسكەرتىپ ايتپاعانىمدى قاراشى!»
كەڭ كوشەنىڭ بويىمەن بۋرىل ات ساتىرلاتىپ ۇرىپ كەلەدى. ۇستىندە ەرمەن ەر بوپ جابىسىپ العان سۇلەيمەن. ول ءبىر- ەكى رەت تىزگىندى شىرەنە ەزۋلەي تارتىپ، ات باسىن يەن دالا جاققا بۇرۋعا ارەكەتتەنىپ باقتى. ءبىراق ونىسىنان تۇك شىقپايتىنى ايان ەدى.
ەكى قاپتالداعى ۇيلەر، تەرەكتەر، ەسىكتەرىنىڭ الدىندا تۇرىپ، تاڭىرقاسا قاراسقان قاتىن- قالاش، بالالار زىپ- زىپ ەتىپ سىرعىپ ءوتىپ قالىپ بارادى. ولارمەن بىردەڭە دەپ تىلدەسۋگە نازار تىگىپ قاراۋعا ءدال ءقازىر سۇلەيمەندە مۇرشا جوق.
زاستاۆاعا توتەسىنەن وتەتىن كولدەنەڭ كوشەگە جەتكەندە، بۋرىل ات قابىرعالاي بۇرىلىپ الگىمەن تارتتى. سول كەزدە ءدال الدىنان ءوزى جۇرەتىن ءبىر كومباين بەتپە- بەت قارسى كەلىپ قالار ما! بولدى، ءبىتتى، قيرادىم دەگەن ويلار سۇلەيمەننىڭ باسىندا جارق- جۇرق ەتتى. ەشقانداي ارەكەت جاساپ ۇلگەرمەدى. بۋرىل ات پىسقىرىپ، جالتارا سەكىردى. جولدىڭ وڭ جاق شەتى ور ەدى، وردىڭ شەتى قورىق - دۋال. سونىڭ ءبارىن قاباتتاپ ءبىر- اق سەكىرىپ، اكىمقوجا ۇستانىڭ كارتوپ باقشاسىنا توپ ەتە ءتۇستى.
بۇنىڭ ءبارى باس- اياعى بىرنەشە سەكۋندتىڭ ارالىعىندا بولعان ۋاقيعا. سۇلەيمەننىڭ جانى تىرناعىنىڭ ۇشىنا زىمىراپ كەلگەن. بۋرىلدىڭ كومباينمەن قالاي سوعىسپاي، امان قالعانىنا ونىڭ تاڭى بار. قابىرعاعا ۇرعان بالشىقتاي بىرش ەتۋدەن باسقا مۇمكىندىك جوق سەكىلدى ەدى. سۇلەيمەندى دە، دولى بۋرىلدى دا قۇداي ءبىر اجالدان ساقتادى.
ارا- كىدىك سىريىپ سارى قالپاقتى كۇنباعىس وسكەن كارتوپ ەگىسىن ساتىرلاتا جاپىرىپ، بۋرىل الىپ قاشىپ كەلەدى. ەشتەڭەنى تىڭدامايتىن دا، جاسقاناتىن دا ەمەس. بەتى سول زاستاۆا جاق. ارىنداعان كۇيى قورىقتان جانە سەكىرىپ ءوتىپ، ارعى بەتى اشىققا شىقتى. تاناۋى پىس- پىس ەتەدى. زاستاۆانىڭ قاقپاسىن بەتكە الىپ، قۇتىرىنىپ، قۇيعىتىپ كەلە جاتىر.
زاستاۆانىڭ ۇستىندەگى بيىك مۇنارانىڭ باسىندا موينىنا ءدۇربى اسىپ العان قاراۋىل سولدات وسى جاققا قاراپ تۇر. ول بۋرىل اتتىڭ الگىدەن بەرگى قىلىعىن تۇگەل كورىپ، اقىرى نەمەن تىنار ەكەن دەپ، ەلەگىزە كۇتۋدە. ءبىراق بۋرىل اتتى ول تانىعان دا، مىنا ات سول بولار دەپ ويلاعان دا جوق. كولحوزدا نە كوپ، اساۋ كوپ، اساۋدى ۇيرەتۋشى كوپ. سولاردىڭ ءبىرى بولار دەپ، قىزىقتاپ قاراپ تۇرعان.
ەندى ابدەن جاقىن كەلىپ قالعاندا ءبىر- اق تانىدى. باعانا وسى ارادان كارىم جەتەلەپ كەتكەن بۋرىل ات. وزدەرىن قان- قاقساتىپ بىتكەن اساۋ بۋرىل. ۇستىندەگى ادامنىڭ كىم ەكەنىن سولدات تاني المادى. تەك بالاڭ جىگىت ەكەنىن توپشىلادى. سولداتتار جۋاسىتا الماعان دولىنى جۋاسىتپاق بولعان جۇرەك جۇتقان بۇل قاي جان!
بۋرىلدىڭ تاپ وسى ءقازىر جەم جەپ ۇيرەنگەن قوراعا قويىپ كەتكەلى كەلە جاتقانىن قاراۋىل سولدات تا بىردەن ءبىلدى. زاستاۆانىڭ سىرت قاقپاسى دا، اۋلانىڭ ىشىندەگى ات قورانىڭ ەسىگى دە بۇل كەزدە اشىق تۇرعان. ات ۇستىندەگى ادامنىڭ ماڭدايشاعا سوعىلىپ، جازىم بولۋى مۇمكىن ەكەنىن ويلاپ، ول تومەندەگى بىرەۋلەرگە قاربالاسا داۋىستاپ جاتىر:
جابىندار قاقپانى! جابىڭدار! بول! تەز! بۋرىل ات بىرەۋدى الىپ قاشىپ كەلە جاتىر.
جەردەگىلەر ونىڭ ءسوزىن ۇعا قويماي:
- نە؟ نەمەنە؟ كىمدى؟ - دەپ تۇرعاندا بۋرىل ات قاقپاعا كەلىپ تە قالدى. سۇلەيمەن بەيقام ەمەس بولاتىن. قاقپا اشىق پا، جابىق پا دەگەن وي ونىڭ باسىنا بۋرىل ءا دەپ الا قاشقاندا- اق كەلگەن. ۇڭىرەيىپ اشىق تۇرعان قاقپانى كورگەن كەزدە، ول ءبىر شەشىمگە كەلىپ تە ۇلگەردى.
ەكى اياعىن ۇزەنگىدەن شىعارىپ الدى دا، اتتىڭ وڭ جاق قاپتالىنا قاراي قولىمەن ەرگە تىرەنە كەپ سەكىردى. قاقپاعا جيىرما قادام شاماسى جەتپەي، لاقتىرىلعان بەرىكتەي بوپ، جەردەگى شاڭ- توپىراققا بۇرق ەتىپ، دومالانىپ ءتۇستى. ابىروي بولعاندا، مەرتىككەننەن امان ءتارىزدى. قانشالىق تەز دومالاپ تۇسسە، سونشالىق ورنىنان تەز ۇشىپ تۇرەگەلدى.
ارتىمدا نە بولعالى جاتىر دەيتىن بۋرىل ەمەس، تاسىرلاتقان بويدا زاستاۆا قاقپاسىنا كىرىپ تە كەتكەن ەدى.
سۇلەيمەندى قورشالاپ العان سولداتتار ءىستىڭ ءمان- جايىن بىلىسكەننەن كەيىن كەۋ- كەۋلەپ كەتتى: - بالا، ولگىڭ كەلگەن ەكەن. بۇل ات ۇيرەتۋگە كونبەيدى. انا نيكيفوروۆتى كوردىڭ بە، ول دا ۇيرەتەم دەپ، قولىن سىندىردى. بەكەر جازىم بولاسىڭ.
- قولىڭ ەمەس، باسىڭنان ايىرىلاسىڭ.
- مۇنى تۇلەن ءتۇرتىپ، اجال ايداعان عوي.
- بۇل بۋرىلمەن ويناۋعا بولمايدى! بۇنىڭ ەمى باسىن كەسىپ، بىلقىتىپ اسۋ دا، تاباققا سالىپ، ەت جەگىش قازاقتاردىڭ الدىنا قويۋ.
سۇلەيمەن بۇل ايتىلعان سوزدەردىڭ بىرەۋىن دە قۇلاعىنا ىلمەدى.
- اتتان جىعىلىپ ولگەن قازاقتىڭ مولاسىن كورسەم بۇيىرماسىن. سىزدەر تەك قانا مەن ونىڭ ۇستىنە قارعىپ مىنگەنشە باسىپ ۇستاپ، كوزىن باسىپ تۇرىڭىزدار. سونان سوڭ نە كورسەم دە، وبالىم وزىمە.
سۇلەيمەننىڭ قايسارلىعى ءارى ۇنادى، ءارى تاڭ قالدىردى. ونىڭ تىڭداماسىنا كوزدەرى انىق جەتكەننەن كەيىن اقىرى:
- ەرىك وزىندە. ءبىز مىنگىزىپ جىبەرەيىك. ءبىراق، دەگەنمەن بايقا، ساق بول، - دەدى ولار.
قالش- قالش ەتىپ، ەلىرىپ العان بۋرىلدى قورادان سىرتقا جەتەلەپ شىقتى. زاستاۆانىڭ ار جاق، بەر جاق ەسىكتەرى تۇگەل جابىلىپ بەكىتىلدى. ەكى سولدات اتتىڭ ەكى جاعىنا شىعىپ، سۋلىقتان قوس قولداپ، مىقتاپ ۇستاپ: دەنەلەرىمەن بۋرىلدىڭ باسىن ورتالارىنا قىسىپ، ارت جاقتا نە بولىپ جاتقانىن ول كورمەيتىندەي ەتىپ، كوزىن قالقالاپ تۋردى. سۇلەيمەن تىزگىندى ىقشام ەتىپ ۇستادى دا، اتتىڭ ۇستىنە قارعىپ ءمىندى.
تىزگىندى ۇستاپ تۇرعان ەكى سولدات جالت بەرۋگە ۇلگىرگەنشە بۋرىل ات شىڭعىرىپ، اسپانداي سەكىرگەندە، ەكەۋى ەكى جاققا ۇشىپ- ۇشىپ ءتۇستى. شىركىن، جان دەگەن ءتاتتى عوي. ەكى سولدات جىعىلىپ جاتىپ، جانتالاسىپ دومالاي قاشىپ بارادى.
الگى تۋلاعان - تۋلاعان با؟ الگى موڭكىگەن - موڭكىگەن بە؟ ناعىز الەۋمەتتى بۋرىل ەندى سالدى. اسپانداي شاپشىعان كەزدە، ارقىراپ كىسىنەپ- كىسىنەپ جىبەردى. نە ءبىر ءتۇرلى جاڭاشا سونى تۋلاستارعا سالادى. موڭكىپ- موڭكىپ كەلەدى دە، الدىڭعى ەكى اياعىن كوسىلە سوزىپ، باسىن تۇقىرىپ، قالت تۇرا قالادى. سۇلەيمەن بىرنەشە رەت ەردەن لىقسىپ ۇشىپ تۇسە جازدادى.
اساۋدىڭ ۇستىندەگى سۇلەيمەن تۇگىل، كولدەنەڭ قاراپ تۇرعان سولداتتار ۇرەيلەنۋمەن بولدى. بۋرىل ات تاپتاپ، جانشىپ، قاعىپ كەتپەسىن دەپ، ولار دۇركىرەي قاشىپ بارىپ، دۋالدىڭ ۇستىنە شىعىپ الدى.
تۋلاپ، تۋلاپ، ۇستىندەگى جابىسقاق تاجالدان قۇتىلا الماعان كوك دولى بۋرىل ءبىر كەزدە ىتىرىلىپ جانە الىپ جونەلدى. قاقپاعا كەپ، بەرىك تۇرعان قاقپانى ومىراۋلاتا ءبىر سوقتى. ودان جالت بۇرىلىپ، زاستاۆانى اينالا شاۋىپ جونەلدى. ار جاقتا قاقپا بار ەكەنىن بىلەدى. ول دا جابىق. ونى سوققان جوق. ءدال الدىنا كەپ تاپىراقتاپ، نە ىستەرىن بىلمەي بوگەلىپ قالدى. سودان سوڭ جالت بۇرىلىپ جانە موڭكي باستاپ ەدى. ءاي، بالەم، ىزاڭ ءوتتى- اۋ، سەنىڭ دەگەن ويمەن سۇلەيمەن وسى كەزدە ساۋىرعا قامشىمەن كومىپ- كومىپ جىبەردى.
ءوزى ءوز بوپ بۋرىل اتتىڭ تانىنە قامشى تيگەنى وسى ەدى، التى ەرمە قامشى ءتانىن ەمەس، جانىن تىلگەندەي بولدى. بۋرىلدىڭ اشىنۋى شەگىنە جەتتى، جانە ءبىر اسپانداي سەكىرىپ، شىڭعىرا كىسىنەپ الدى دا، تومەن يەن دالاعا قاراي الىپ جونەلدى.
سۇلەيمەننىڭ تىلەگەنى وسى ەدى. نە ىستەسە دە، جازىقتا، دالادا ىستەۋىنە ول رازى. تۋلاي ما، الىپ قاشا ما، ءوزى ءبىلسىن. ايتپەسە اساۋ اساۋ اتانا ما؟
اساۋدى اساۋداي ادام ۇيرەتەدى. جىلقىنى دا جىلقىداي ادام باعادى. قاعيداعا بەرگىسىز بۇل سوزدەر سۇلەيمەننىڭ ءومىرالى اعاسىنىكى. دالانىڭ ءبوز كودەسى، قۋراي، شي، ارىق- توعاندارى ات باۋىرىنان زىمىراپ ەتىپ جاتىر. باستاعى وي- سەزىمنىڭ الماسۋى دا تاپ سول تارىزدەس.
سۇلەيمەن قامشىنى ساۋىرلاتا تاعى دا كومدى. باۋىرلاتا جانە دە تارتىپ- تارتىپ جىبەردى. «ءباتشاعار، مىنە ساعان! سەپ ايانباساڭ مەن دە ايانبادىم!» .
الدىڭعى جاق كولبەگەن جاڭا ايداۋ - زياب ەدى. توپىراقتىڭ ءالى دىمى دا كەپپەي، بارقىتتاي قاپ- قارا بولىپ جاتىر. سۇلەيمەن بۋرىلدى ەركىنە قويا بەردى. قانە، مىقتى بولساڭ ايداۋمەن شاۋىپ كورشى.
دولدانىپ العان بۋرىل تايىنبادى، ايداۋدى كەشىپ جونەلدى توپىراققا تولارساقتان باتىپ- باتىپ كەتەدى. بۇل كۇيىمەن قانشاعا بارسىن، لەزدە- اق جەلىگى باسىلىپ، السىرەپ قالدى. ءۇستى- باسى قان سورپا. توگىلگەن مارجان تارىزدەنىپ مويىن ءتۇپ، قۇلاق تۇپتەن تەر دەگەن ءمول- ءمولت سورعالايدى.
دولىنىڭ ساۋداسى بىتە باستاعانىن سۇلەيمەن انىق بايقادى. ەسىن جيناپ، بەل الىپ، كەۋدەسىن جازىڭقىراپ وتىردى. ءوزىنىڭ دە القىنىپ، تەرلەپ كەتكەنىن جاڭا سەزىندى. قامشىنى جانە دە باستى. ەندى ءبىراق بۋرىل اتتا سەلت ەتۋگە شاما قالماعان سەكىلدى. تىكىرەيگەن قامىس قۇلاقتارىنان جان كەتىپ، موينى سولبىرەيىپ، ءيى ءتۇسىپ قويشىنىڭ قويعا ءمىنىپ قاجىتقان ماستەك اتى تارىزدەنىپ مىرت- مىرت جەلىپ كەتىپ بارا جاتتى.
3
كارىم قىرمان باسىندا بولاتىن. تۇسكى ءۇزىلىس ۋاقىتى. ايەل- ەركەگى ارالاس وتىز شاقتى ادامعا حالىقارالىق حال جايىنان لەكتسيا وقىپ تۇر.
- الجير دەگەن ەل، مىنە، مىناۋ، - دەپ ول كارتادان شىبىقشاسىمەن كورسەتىپ ءوتتى. فرانسيا مەن ەكى ارالىعىندا جەر ورتا تەڭىزى جاتىر. نەگىزگى حالقى ارابتار.. . مىنا بىرەۋ كىم ءوزى تال تۇستە جول تاپپاعانداي ايداۋ كەشىپ كەلە جاتقان؟
كارىم نۇسقاعان جاققا كولحوزشىلار جاپىرىلا مويىن سوزىپ قاراستى. ايداۋدىڭ قارا توپىراعىنا اتىن ومبىلاتا باستىرىپ كەلە جاتقان سالت اتتىعا ەل نازارى بىردەن اۋدى.
اركىم تاڭىرقاپ:
- ءوزىنىڭ دەنى ساۋ ادام با؟ جولمەن نەگە جۇرمەيدى؟
- اتى بولدىرعان بىرەۋ عوي، دەستى.
- سالت اتتى ايداۋدان شىعىپ، تاقىر جەرمەن اتىن جەدەلدەتە باستىرىپ، تۋرا وسىلاي قاراي كەلەدى. جاقىنداپ قالدى.
كارىم ەندى تانىدى.
- وي، سۇلەيمەن عوي! - دەدى تاڭىرقاعان داۋىسپەن. ونىڭ استىنداعى بۋرىل ات ەكەنىن كورگەندە، كارىمنىڭ كوزى اتىزداي بولىپ كەتتى.
- مىناۋ... مىناۋ ءمىنىپ العان با- ەي؟ - دەدى.
سۇلەيمەن قىرماننىڭ شەتىنە كەلىپ توقتادى. استىنداعى بۋرىل سۇمە - سۇمە. ءبۇيىرى سولق- سولق ەتىپ، دىڭكەلەپ ازەر تۇر. اڭگىمەسىن جايىنا قالدىردى دا، كارىم وعان قارسى ءجۇرىپ، جاقىنداپ كەلدى.
- ءوي، سەن مۇنى قالاي ءمىندىڭ؟ !
سۇلەيمەن ءىرى تىستەرىن اقسيتا كۇلىمسىرەدى.
- كادىمگىدەي ءمىندىم.
- بۇنى جۋاسىمايدى دەگەندەرى قايسى؟ !
- مىنەكەي جۋاسىدى.
- تۋلاعان جوق پا؟
- ازداپ تۋلادى.
- از تۋلاسا مۇنشاما قينالار ما ەدى؟
سۇلەيمەن مەن بۋرىل اتتىڭ وڭايلىقپەن ءتىل تابىسپاعانىن كارىمنىڭ ءىشى سەزدى. ءىنىسىنىڭ ات قۇمارلىق مىنەزى وزىنە جاقسى ءمالىم. باعانا بۋرىلدى العاش كورگەندە- اق سۇقتانا كوز الماي قاراۋى تەگىن ەمەس ەدى.
بۋرىلدىڭ اياق استىنان مىنىسكە كونىپ، ات بولىپ شىعا كەلۋى كارىمدى دە قۋاندىردى. ىنىسىنە ول كەشىرىم جاساپ، كوڭىلىن اۋلاي سويلەدى:
- جارايدى. مىنۋگە كونسە، وندا سويماسپىز. ءمىنىپ، كولىك ەتەرمىز. ءوزىڭ بۇگىن تاڭ اسىرىپ، بايلاپ تاستاۋ كەرەك.
بۇل ءسوزدى ەستىپ سۇلەيمەننىڭ توبەسى كوككە جەتكەندەي بولدى.
4
سۇلەيمەن تاڭ بوزارا تۇرەگەپ قوراداعى بۋرىل اتقا كەلدى. ەندى ونى وتقا قويسا دا بولاتىن ەدى. بۋرىلدىڭ كەيپى سەرگەك، موينىن بۋرا قاراپ، ءسال عانا وقىرانعانداي بولدى. ءىشى كادىمگىدەي تارتىلىپ جىڭىشكەرىپ قالعان. تۇلا بويى تەردەن ساتپاق- ساتپاق، كەشەگى تارتقان ازابىنىڭ كۋاسى. ءبىراق سوندا دا باسىنان ەشتەمە كەشپەگەندەي سىلاڭ ۇرادى. كوزىندە جىلت- جىلت ەتكەن ۇشقىن بار. كەشە قالجىراعان كەزدە شۇبەرەكتەي سالبىراپ ءيى كەتكەن قۇلاقتار ءقازىر ەندى قالامنىڭ ۇشىنداي شانشىلادى.
بۋرىل كەرەمەتتەي تىڭ ەدى.
سۇلەيمەن بۋرىلعا تاعى دا بەت الدىنان جايلاپ ەمىرەنە قول سوزىپ باردى. تۇمسىعىن، ماڭدايىن، ودان سوڭ موينىن، ارقا تۇستارىن سيپاپ ءجۇنىنىڭ بىتىسىپ تەرگە قاتىپ قالعان جەرلەرىن قاسىمالداي ۇگىپ، ءبىرسىپىرا تۇردى.
- سەن ەندى دولىلىقتى قوي. جونگە كەل. مەن ساعان جاماندىق ويلاپ جۇرگەم جوق. جاقسىلىق ويلاپ ءجۇرمىن. ءبۇيتىپ دولىلانا بەرسەڭ، قىستا قار ءبىر جاۋعاننان كەيىن باسىندى «ءاۋمين» دەپ، كەسەدى دە الادى. سودان سوڭ ءبىتتى شارۋاڭ. قازاندا بۇلكىلدەپ قايناعاندى عانا بىلەتىن بولاسىڭ. ال ويتپەي، جونگە كەلىپ، مىنىسكە ۇيرەنسەڭ، وندا سەنى ەشكىم دە سويمايدى، ۇقتىڭ با؟
بۋرىل ۇقتىم دەگەندەي باسىن شۇلعىپ قويدى.
سۇلەيمەن جۇگەندى سىپىرىپ الىپ، نوقتاسىمەن عانا قالدىردى. سودان سوڭ الدىنا ۋىزداي جاس، جاڭا ورىلعان جوڭىشقا اكەپ سالدى. تاۋلىك بويى ءنار سىزباي اشتان قاتقان بۋرىل باس سالىپ، كومەيلەپ اساپ، جەي باستار دەپ ويلاعان ەدى. ءبىراق ولاي بولمادى. بۋرىل ات جوڭىشقانى اۋەلى تاكاپپارلانا يىسكەلەدى، سودان سوڭ ءبىر تالداپ، ەكى تالداپ، ارا- اراسىنان تاڭداپ الىپ قانا جەي باستادى.
- تاكاپپارسىڭ-اۋ، بۋرىل ات! - دەپ قويدى سۇلەيمەن.
كارىمنىڭ قازىرگىدەي قىزۋ ناۋقان كەزىندە وقتا- تەكتە بولماسا ۇيگە قونبايتىن ادەتى. جۇمىس باسىندا تۇنەيدى. بۇگىن دە كارىم ۇيدە جوق- تى. سۇلەيمەن اناسى ۇلتۋار ەكەۋى عانا. ۇلتۋار كەشە سۇلەيمەننىڭ بۋرىلمەن قالاي ارپالىسقانىن ءوز كوزىمەن كورمەسە دە، كورگەن ەلدەن ەستىپ، ازا بويى قازا بولىپ شوشىعان. شاي ۇستىندە ول بالاسىنا سونى ءسوز ەتىپ وتىر.
- وسى سەن بە؟ سەن كورىپ تۇر. اجالىڭ اساۋدان بولادى ءبىر كۇنى.
شەشەسىن سۇلەيمەن جەڭەشە دەپ اتايدى.
- جەڭەشە، ءسىز قىزىق ادامسىز. ءمىنىلىپ جۇرگەن اتتاردىڭ بارلىعىن جۇرت اساۋدان ۇيرەتپەگەندە، وسى كۇيدە جۇپ- جۋاس بوپ تۋا قالدى دەيسىز بە؟
- اساۋدىڭ دا اساۋى بار. بۇكىل زاستاپ بولىپ ۇيرەتە الماعان نەمەنى.. . ءوستىپ ءجۇرىپ ءبىر كۇنى موينىڭ ءۇزىلىپ ولگەندە ءبىر- اق تىناسىڭ.
كەشە سولداتتارعا ايتقان ءسوزىن سۇلەيمەن شەشەسىنە دە ايتتى:
- اتتان جىعىلىپ ولگەن قازاقتىڭ مولاسىن كورسەم، بۇيىرماسىن!
* * *
ات باپتاۋدىڭ جايىن سۇلەيمەن ءبىر كىسىدەي بىلەدى.
شايدان سوڭ ول بۋرىلدى وزەنگە جەتەلەپ بارىپ، سۋعاردى. قايتا جەتەلەپ اكەپ، تاعى دا وتقا قويدى. ەندى مىنە قورادان اۋلاعا الىپ شىعىپ، ءۇستىن ات تاراقپەن ابدەن مۇنتازداي ەتىپ تازالاپ، ەرتتەپ جاتىر.
تاعى دا ءبىر تىقىردىڭ تاقالعانىن سەزىپ، بۋرىل ات ءىش جيىپ، ساقتانا باستاعان ءتارىزدى. تارتپا تارتقان كەزدە قۇلاعىن جىمقىرا ءتۇسىپ، ءبىر رەت تىستەپ تە الماق بولدى.
سۇلەيمەن ەتە ءبىر ساقتىقپەن تەز قيمىلداپ:
- تاك! - دەپ، زەكىپ تاستادى. بۇل ەكى ارادا تارتپا لىپ ەتىلىپ تارتىلىپ تا قالدى.
سۇلەيمەن بۋرىلدى بەرى كوشەگە جەتەلەپ شىقتى. ولاي- بۇلاي جۇرگىزىپ، سىر ءتۇيىپ باقتى. مىنبەك بولدى.
تاعى دا الىپ قاشسا، زاستاۆاعا الىپ بارادى. كەشە مەرت بولا جازداعانى ويىنا كەلدى. قۇداي وڭداعاندا، جايداق اتقا ءمىنىپ، ءسومپيىپ ەسەنعالي كەلە جاتىر ەكەن. ول سۇلەيمەن ەكەۋى دە ءبىر كلاستا وقيدى. سۇلەيمەن شاقىرايىن دەپ ەدى، ەسەنعالي وسىلاي قاراي ءوزى بۇرىلدى. ۇزىن اياقتارىمەن ماستەك اتتىڭ باۋىرىنان وراي تەبىنىپ كەلىپ توقتادى.
- الگى زاستاۆادان ساتىپ العان اساۋلارىڭ مىناۋ ما؟ كەشە بۇل سەنى ءولتىرىپ كەتە جازداپتى عوي. راس پا؟
- ونى كىم ايتادى؟
- وسى الگىندە بىرەۋلەر دۇكەننىڭ الدىندا ءسوز قىلىپ تۇرعانىن ەسىتتىم.
- ە، جاي ءسوز عوي...
سۇلەيمەن ەسەنعاليعا قولقا سالا باستادى.
- ەسەنعالي، مەن ءقازىر ءمىندىم بولدى، مىناۋ الىپ قاشىپ زاستاۆاعا اپارادى. سەن بارىپ، كەزەكشى سولداتقا ەسكەرتشى. قاقپالارىن بەكىتىپ، جاۋىپ قويسىن.
- بۇزاۋ ىزدەپ بارا جاتىر ەدىم... - دەپ ەسەنعالي مىڭگىر- مىڭگىر ەتتى دە ازەر كوندى.
...سۇلەيمەن بۋرىلعا مىنبەك بولىپ، الدارقاتىپ تۇر. ۇزەڭگىنى ۇستاپ، سىلكىڭكىرەپ، ەردىڭ ۇستىنە سالماق تۇسەتىندەي ەتىپ، باسىپ- باسىپ قويادى. كەشەگى قيلى- قيلى موڭكىستەر، قيلى- قيلى تۋلاستار سۇلەيمەننىڭ ەسىندە. سۇلەيمەننىڭ جۇرەگىندە شايلىعۋ دا، ۇرەي دە جوق ەمەس. ءبىراق شەشىنگەن سۋدان تايىنبايدى دەگەندەي تاۋكەلگە ءبىر مىنگەن سوڭ اقىرىنا دەيىن شىداۋ كەرەك.
بۋرىل ءۇنسىز، تىنىش تۇر. قۇلاعىن ءسال جىمىرا جازداپ قويادى. تاعى دا ءبىر تىقىردىڭ تاقالعانىن سەزىنىپ، پالە كۇتىپ، ىشىنە پالە جيناپ تۇرعانداي. دەنەسىنىڭ ءار تۇگى جىبىر- جىبىر ويانىپ، ىشتەگى دۇلەي جىنى قوزۋعا دايىن ەكەنى اپ- ايقىن اڭعارىلعانداي.
مەيلى، سۇلەيمەن ءوز دەگەنىنەن قايتپايدى. انە، ول بۋرىلعا قارعىپ ءمىندى. بۋرىل موڭكىپ تۋلاي باستادى. كەشە جارتى كۇن بويىنا كوك ەسەكتەي كونبىستەنىپ مىنىلگەنى ويىنان مۇلدەم شىعىپ كەتكەن. جۇگەن- قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋىنداي، تاعىنىڭ تاعىسىنداي شىڭعىرىپ اسپانعا اتىلادى. ءبىراق بۋعان سۇلەيمەن قۇلار ەمەس.
بۋرىل ات تۋلاستىڭ جاڭا ادىسىنە كوشتى. جالعىز اياعىمەن جەر تىرەنىپ، ديىرمەننىڭ تاسىنداي شىر اينالدى. اساۋدىڭ تالايىن ءمىنىپ ءجۇرىپ، سۇلەيمەن مۇنداي عالاماتتى كورمەگەن ەدى. بۋرىل اينالا جونەلگەندە، ول قۇلارمان بولىپ، جالعا جابىسىپ ارەڭ قالدى. باسى اينالىپ، كوزدەرى قاراۋىتىپ كەتتى. جەر دۇنيە توڭكەرىلىپ اسپان اۋىتقىپ قۇلاپ بارا جاتقانداي. وسى شىر كوبەلەك اينالۋ تاعى دا ءتورت- بەس سەكۋندقا سوزىلعاندا، سۇلەيمەننىڭ جالپ ەتىپ قۋلاپ ءتۇسۋى داۋسىز ەدى. ولاي بولارىن بۋرىل ويلاماسا كەرەك. تاعى ءبىر كىسىنەپ، كوككە شاپشىپ، زاستاۆاعا قاراي الدى دا جونەلدى.
قۇيىنداتقاننان قۇيىنداتىپ، ول اۋەلى زاستاۆانىڭ الدىڭعى قاقپاسىنا كەلدى. جابىق تۇرعانىن كورىپ، جالت بەردى. ارتقى قورا جاققا كەلدى. مۇنداعى قاقپا سىرعاۋىلدان ىستەلگەن الاسالاۋ بولاتىن. دۋالدىڭ دەڭگەيىنەن كەلەدى. مىنا عالاماتقا قاراڭىز، بۋرىل ات جابىق تۇرعان قاقپادان تايىنبادى. ارىنداپ كەلگەن قالپىمەن سەكىردى. سۇلەيمەننىڭ جۇرەگى سولق ەتىپ، تابانىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي بولدى. جانى تىرناعىنىڭ ۇشىنا باردى. بۇل ونىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن، كۇتپەگەن جاعداي. سۇلەيمەن ەسىن جيعانشا بۋرىل ات اۋلانىڭ ىشىنە كەلىپ دىك ەتە قالدى.
5
قانشا دولى بولعانمەن بۋرىل ات بىرتە- بىرتە باستىعىپ، ادام ەركىنە كەنەيىن دەدى.
كونبەسىنە سۇلەيمەن قويار ەمەس. تۋلاي باستاسا، دىراۋ قامشىمەن مويىنعا اياماي كومىپ- كومىپ الادى. الا كەپ قاشسا، ساۋىرلاپ جانە ۇرادى. ءسويتىپ تۋلاساڭ تۋلاي ءتۇس. شاپساڭ شابا ءتۇس دەپ ەگەسكەندەي بولادى.
سۇلەيمەن ايداۋعا ادەيى اكەپ سالدى. اتىزدى سۇزە جۇلقىپ الا جونەلدى. سۇلەيمەن شالقالاپ بارىپ، ءوزىن- ءوزى ارەڭ ۇستاپ قالدى. سويتكەنشە بولماي، بۋرىل جاڭا ءبىر ونەر شىعاردى. ارىنداپ شاۋىپ كەلە جاتتى دا، ءتورت تاعانداپ، كىلت توقتاپ تۇرا قالدى. سۇلەيمەن بۇنى ءتىپتى دە كۇتپەگەن ەدى. اسكەري جىلماقاي ەردىڭ باسىنان ۇشتى دا كەتتى. توپىراققا بارىپ، توپ ەتە قالعانىن ءبىر- اق بايقاپ ۇلگەردى.
سۇلەيمەن ول ايداۋدى شەكەسىمەن سۇزە قۇلاپ جەردە جاتىر. باسىن تەز كوتەرىپ ارتىنا قارادى. وزىمەن- ءوزى قالعان بۋرىلدا قاشايىن دەگەن ءتىپتى دە نيەت بايقالمايدى. ەشتەڭە سەزىپ بىلمەگەندەي باسىن شۇلعىپ قويىپ، الگى ورنىنان تاپجىلماي جايباراقات تۇر.
سۇلەيمەن تۇرىپ كەلىپ، اتتىڭ تىزگىنىنەن ۇستادى. ەكى كۇن بويىنا ارپالىسقاندا بۋرىلدان مىقتاپ ءبىر جەڭىلگەنى، مىقتاپ الدانعانى وسى ەدى.
- ءوي، پالەكەت بۋرىل! سەنەن تاعى قانداي ونەر شىعار ەكەن؟ - دەپ قايتا ونى ماداقتاپ، موينىن الاقانىمەن قاعىپ- قاعىپ قويدى.
بۋرىلدىڭ جىعىپ تاستاپ، قاشپاي تۇرىپ العانى سۇلەيمەنگە كەرەمەت ءبىر ادالدىقتاي كورىندى.
* * *
ەرتەسىندە بۋرىل جاڭاعى ءقاۋىپتى ءادىسىن جانە قايتالادى. شاۋىپ كەلە جاتىپ، باسىن تۇقىرتىپ كىلت توقتاي قالعاندا، سۇلەيمەن ەردىڭ باسىنان جانە ۇشىپ ءتۇستى. بۇل جولى ونىڭ قۇلاعان جەرى كوشەنىڭ قاق ورتاسى - تاقىر ەدى. وڭبادى. ءبىر جاق بەتىن، شەكەسىن جەر ايعىزداپ قاناتىپ كەتتى. بۋرىل تاعى دا قاشپاي قاسىندا تۇر. قالاي، جارالانعاننان امانبىسىڭ دەگەندەي سۇلەيمەننىڭ شاڭ- شاڭ كيىمىن وقىرانىپ، يىسكەپ قويادى.
قۇلاپ جاتقان سۇلەيمەنگە ەلدەن بۇرىن تىزالاڭداپ شەشەسى ۇلتۋار جەتتى.
- سەنىڭ اجالىڭ اتتان بولادى دەپ، ايتپاپ پا ەدىم! انە، قاراشى نە بولدىڭ؟ موينىڭ ءۇزىلىپ، ولە جازدادىڭ عوي! بۇل جاۋىزعا ەندى مىنبە دە، جولاما! باسىن كەسىلگىردىڭ باسىن كەسىپ قانا تاستايتىن ءبىر ادامنىڭ تابىلماۋىن!
ءبىرسىپىرا جۇرت الگى اراعا جينالىپ قالعان ەدى. ولار دا سۇلەيمەندى جازعىرىپ ۇرىسا باستادى.
- ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ، بۇل نە ازاپ!
- سولداتتارعا ىرىق بەرمەگەن جاۋىز ساعان ىرىق بەرەتىن بە ەدى!
- انە، قاراشى وزگە اساۋلار بولسا، ۇستىندەگى ادامنان قۇتىلعان سوڭ بەزىپ جونەلەر ەدى. ال، مىناۋ كەل، ەر بولساڭ تاعى ءمىن دەپ، ادەيى ەگەسىپ، شاقىرىپ تۇر. بۇل ما، بۇل ادامنان بەتەر زىميان سۇمپايى مال!
جۇرت ءسوزى سۇلەيمەننىڭ ءبىر قۇلاعىنان كىرسە، ەكىنشى قۇلاعىنان شىعىپ جاتتى. بۋرىلعا ول قايتادان قارعىپ ءمىنىپ، تەبىنىپ شابا جونەلدى.
پالەنىڭ اياق تاستاسى جۇرت كوزىن ارباپ العانداي ادەمى- اق ەدى.
6
قىس ەتىپ، كوكتەم ەتىپ، جاز كەلدى.
شالكودە جايلاۋىنداعى مالشىلار تاڭەرتەڭ كەزدەرىن ۇيقىدان تىرناپ اشقان بەتتە اۋەلى اسپانعا قاراستى. اۋا رايىنىڭ قالاي بولاتىنىن بارلاپ، كوكپەڭبەك اشىق اسپاندى كەرگەندە ماسايراپ، قۋانىسىپ جاتتى.
بۇگىن مالشىلار ءۇشىن ەرەكشە كۇن. جىلدا وسى مەزگىلدە ءبىر رەت دۇرىلدەپ ەتەتىن ءداستۇرلى تويلارى بولماق.
توي دەسە قۋ باس دومالايدى. جان- جاقتان اتتى، ماشينالى اعىل- تەگىل كەلىپ جاتقان حالىقتا قيساپ جوق.
ۇزىن سانى جيىرمادان استام كيىز ءۇي جانە سول شامالاس شاتىرلار تىگىلگەن. ءانشى، كۇيشى، قىزىل وتاۋ، كوشپەلى ماگازين، ساۋدا- ساتتىق دۇكەندەرى، ميليتسيا، قارىنا قىزىل بايلاعان جاساقشىلار - ءبارى وسىندا. توي بولعان سوڭ ويىن- كۇلكى تاماشاسىمەن قابات شاتاق- توبەلەسى دە بولىپ قالۋعا ىقتيمال...
اۋەلى جيىلىس اشىلىپ، جەلپىنىستى سوزدەر سويلەيدى. تىزبەكتەلىپ اتالىپ تابىستار ايتىلدى.
كەمشىلىكتەر جانە كورسەتىلدى.
وزات مالشىلارعا سىيلىقتار بەرىلدى. وزا الماعاندارى ىشتەرى كۇيىپ قاراپ تۇردى.
مالشىلار تويىنىڭ ءارتۇرلى تاماشاسىنىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى - بايگە. بۇگىن دە بايگە بولادى. كولحوزدار، سوۆحوزدار جۇيرىكتەرىن جاراتىپ الىپ كەلگەن. ولاردىڭ ىشىندە بۇرىننان اتاعى شىعىپ جۇرگەن ايگىلى، ءمالىم اتتار دا بار. ءبىرىنشى رەت قوسىلىپ وتىرعان قاۋىم ءۇشىن بەيمالىم سونى جۇيرىكتەر دە بار. سونىڭ ءبىرى اباي كولحوزىنان سۇلەيمەن ءمىنىپ كەلگەن بۋرىل ات.
كادىمگى دولى بۋرىل.
جوق، ءدال ءقازىر ونى دولى دەۋ شىندىققا جاناسپايدى، قيانات بولادى. بۋرىل ات بۇل كەزدە ءمىنىلىپ جۇرگەن جىلقى تۇقىمدارىنىڭ ىشىندە جۋاستىڭ جۋاسى دا، اقىلدىنىڭ اقىلدىسى. بىردەڭەدەن ۇركىپ، سەلت ەتكەندى بىلمەيدى. يەسى ۇستىنەن ءتۇسىپ، تىزگىندى قاڭتارىپ قويسا، الگى ارادا تۇرادى دا قويادى. ەشقايدا كەتپەيدى.
ال ەگەر نەسى ەر- توقىمىن سىپىرىپ الىپ، ساۋىرعا ءبىر سالىپ:
- جىلقىعا بار، - دەپ قويا بەرسە، بۋرىل ات قۇيرىعىن تىگىپ الادى دا، شاپقاننان تاۋىپ وتىرىپ جىلقىعا كەلەدى. ال ەندى باسقا جەردەن ۇيگە بار دەپ قويا بەرسە، وندا ەشقايدا بۇرىلماستان تۋرا ۇيگە كەلەدى. جول- جونەكەي ەشكىمگە ۇستاتپايدى دا، بوتەن ادامدى شەنىنە جۋىتپايدى.
قورانىڭ اۋزىنداعى قاشانى تۇمسىعىمەن سىرعىتىپ، ادام قۇساپ ءوزى اشىپ كىرەدى. سوڭىنان تاعى باسقا مال كىرمەك بولسا، تىستەپ، تەۋىپ جولاتپايدى.
ءجۇرىسى قانداي شىركىننىڭ
اياڭى تىماقتى الشى كيگىزگەندەي،
كىسىنى بول- بول قاعىپ جۇرگىزگەندەي، - دەپ، اباي ايتقاننىڭ ناق ءوزى.
بۋرىلدىڭ اياڭىنا باسقا اتتار جەلىپ وتىرادى. جانە اياڭداعان كەزدە بىرەسە وڭعا، بىرەسە سولعا جالت- جالت بەرىپ، ويناپ- بيلەپ اياعىن سىلكە تاستاپ كولدەنەڭدەپ باسقاندا، ۇستىندەگى ادامدى شايقامايدى دا. لەكىتىپ، تەربەپ تەك شالقىتىپ وتىرادى. اسىرەسە ەكى- ءۇش سالت اتتى نەمەسە ودان دا كەپ ادام توپتاسىپ جۇرگەن كەزدە، بۋرىل مىنە، ءجۇرىستىڭ كەكەسىن سوندا كورسەتەدى. قاتارلاس وزگە اتتاردان موينىن وزىق ۇستاپ، كوسەمدەنە ءجۇرۋ ونىڭ مىزعىماس ادەتى. كەكىل جالى، جەلك- جەلك جەلكىلدەپ، وقتىن- وقتىن اۋىزدىقتى جۇلقي تارتىپ، ەسىپ جونەپ بەرگەندە، و شىركىن، قويىن- قونىشىڭدى جەلدەي كەۋلەپ شابىت سەزىمى كىرگەندەي بولادى.
بۇل كۇندە «اباي» كولحوزىندا بۋرىلعا ءبىر ءمىنۋدى ارمان ەتپەيتىن پەندە كەمدە- كەم.
قىس بويى بۋرىلدى كارىم ءمىنىپ شىقتى. ەگەر سۇلەيمەن بولماعاندا ول ونى باياعىدا- اق پىشاققا شالاتىن ەدى دە، ەندىگى بۋرىلدىڭ سۇيەكتەرى ءۇيدىڭ ارتىنداعى شۇقىردا قۋراپ جاتاتىن ەدى عوي. كارىم وسى كەزدە سونى ويىنا العاندا تاڭدايىن قاعىپ: «وسىنداي تاماشا اتتى سوعىمعا سويماق بولدىم- اۋ!» - دەپ باسىن شايقايدى.
بۋرىلدىڭ مىنىسكە كونىپ، كولحوزداعى ەڭ ءبىرىنشى ات بولعانىن كورگەن زاستاۆا باستىعى كاپيتان حالۆاشي:
- بۇنى ەندى ءبىزدىڭ وزىمىزگە قايتا سات، - دەپ كارىمگە جاتا جابىستى.
- جوق ساتپايمىن دا، ساتا المايمىن. وسىنشاما ازاپپەن ۇيرەتىپ.. . جو - جو، اتاما، كاپيتان جولداس، - دەدى كارىم.
- ۇيرەتكەن اقىلارىڭ ءۇشىن تاعى سول ءوز باعاسىنداي اقشا قوسىن بەرەيىك.
- جو- جوق، ءسىز بۋىنسىز جەرگە پىشاق سالماڭىز. بۋرىل ات ءقازىر مەنىڭ بيلىگىمدە ەمەس، كولحوز بيلىگىندە. مەن ءبىر ءوزىم ونىڭ تاعدىرىن شەشە المايمىن. ال ەندى كولحوز جىلقىسىن جاقسارتۋ، اسىلداندىرۋ كەرەك دەپ ءوزىڭىز ۇگىت سوعاسىز. سويتەسىز دە، ماڭدايىمىزعا بىتكەن ءتاۋىر اتىمىزعا قولقا سالاسىز. ول بولمايدى، كاپيتان جولداس. بۇل اتتى جارامسىز قىپ شىعارىپ اكتى جازعان ءوزىڭىزسىز. سويىپ جە دەپ ساتقان ءوزىڭىزسىز. ءبىز ءسىزدى الداپ العان جوقپىز. جو- جو، ءسىز بىزگە وكپەلەمەڭىز. جاقسى ات سىزدەرگە قاجەت بولسا، بىزگە دە قاجەت.
كارىم يلىكپەدى.
وسى بيىل قىستا كارىم بۋرىلمەن ءۇش قاسقىر، بەس تۇلكى سوعىپ الدى. سۇلەيمەن ەكى رەت دەمالىس كۇندەرى ءمىنىپ شىعىپ، ەكى تۇلكى سوعىپ اكەلدى. بۋرىلدىڭ جۇيرىكتىك داڭقى اۋىلعا وسىلاي ءمالىم بولدى.
بۋرىلمەن اڭ قۋعاندا، كولعا سويىل شوقپار ۇستاۋدىڭ قاجەت جوق. اڭدى ول قۋىپ جەتكەن بەتتە الدىڭعى اياعىمەن تارپىپ مەرتىكتىرەدى. وعان بولماسا كادىمگى يتشە تىستەپ لاقتىرادى. ءسويتىپ ول اڭدى تەك قۋىپ جەتىپ قانا قويمايدى، يەسىنە سوعىپ تا اپەرەدى.
مىنەكەي، ءبىر كەزدەگى دولى بۋرىل وسىنداي ونەرلى دە، اقىلدى مال بولىپ شىققان ەدى.
ول جونىندە كوبىرەك ءسوز ەتۋگە تاپ ءقازىر، بىرىنشىدەن ۋاقىت تىعىز. انە، بايگە باستالعالى جاتىر. ەكىنشىدەن، بۋرىلدىڭ بويىنداعى ونەر- قاسيەت وسى بايگەدە بارىنەن دە ايقىن بايقالۋعا ءتيىس. وقۋشى سونى ءوز كوزىمەن كورسىن دە، ءوز ساناسىمەن باعالاسىن.
بۋرىلعا ءمىنىپ شاباتىن بالا سۇلەيمەننىڭ نەمەرە اعاسى جىلقىشى - ءومىرالىنىڭ اسقارى. اسقار بيىل ءتورتىنشى بىتىرگەن، جاسى ون ەكىدە. اكەسىنە تارتقان قاعىلەز، اقسۇر بالا. سۇلەيمەن قۇساتىپ ءومىرالى ونى دا كىشكەنتايىنان اتتىڭ ۇستىندە الدىنا الىپ ءجۇرىپ باۋلىعان. ودان سوڭ التى- جەتى جاسقا كەلگەندە تايعا مىنگىزىپ ۇيرەتكەن. سولاي تاربيەلەنىپ وسكەن اسقار بۇل كۇندە قانداي اتتىڭ بولسا- داعى قۇلاعىندا وينايدى. انە، ونىڭ ەردە وتىرىسىن قاراشى، قازديتىپ قاعىپ قويعان مىق شەگە ءتارىزدى.
اسقاردىڭ قاسىندا باسقا ءبىر اتقا مىنگەن سۇلەيمەن جانامالاپ، اقىل سويلەپ ءجۇر. بۋرىلدىڭ مىنەز - سىرىن ول اسقاردىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ ايتۋ ۇستىندە:
- قامشى سالۋدىڭ كەرەگى جوق. تىزگىندى بوس جىبەرىپ قويما. شامامەن تارتىپ، تەجەپ وتىرساڭ ات جاقسى شابادى. ال قامشى باسۋ كەرەك بولعاندا، مەن ءوزىم ايقايلاپ ايتام.
اسقار ۇندەمەيدى. سۇلەيمەننىڭ ايتقاندارىن بۇكىل بەيىل، زەيىنىمەن نازار قويا تىڭداپ، ءبىر شارشى ورامال تارتىپ العان باسىن بولماشى يزەپ قانا قويادى.
انە، داياشى بايگەگە شاباتىنداردى كومبەگە شاقىرا باستادى. اتتارىنىڭ قۇيرىقتارىن شارت ءتۇيىپ، باستارىنا ورامال تارتىپ العان بالالار الگىنىڭ سوڭىنان جاپىرىلا ىلەستى. وزگە جۇرتتى كومەكشى داياشىلار سەرپىپ كەيىن قاراي تىقسىردى. بايگى اتتارى ءۇش شاقىرىمدىق شەڭبەردىڭ بويىمەن شابادى. سونى بەس رەت اينالۋلارى كەرەك.
جيىرما شامالى ات كومبەگە قاز- قاتار تىزىلە باستادى. جۇرتتىڭ كوزى دە، كوڭىلى دە، مىنە سولاردا. مال تانىعىش سىنامپاز قاريالار ەنتەلەپ، مويىندارىن سوزا قاراسىپ، ءارتۇرلى بولجام ايتىسادى.
- وسى ءبىر بۋرىل ات قايدان كەلدى؟ ءوزىنىڭ ءتۇر- تۇلعاسى بولەكتەۋ ەكەن؟ «ابايدا» مۇنداي ات بار ما ەدى؟ - دەسكەن اڭگىمە قۇلاققا شالىنىپ جاتتى.
داياشى جالاۋىن قۇلديلاتا سەرمەپ قالدى:
- بارىڭدار! جولدارىن بولسىن! - دەدى.
اۋىزدىقپەن الىسقان جيىرما ات جەردى دۇرسىلدەتىپ، شابا جونەلىستى.
سۇلەيمەننىڭ ەكى كوزى بۋرىلدا.
اتتار جارتى اينالماعا دەيىن تۇيدەكتەلىپ بارا جاتتى. سودان كەيىن ءبىرتىن- ءبىرتىن قارا ءۇزىپ شىعا باستادى. ءبىر قاراگەر ات جالعىز دارا وزعىنداپ الا ءتۇستى. ونان سوڭ ءبىر سارى ات سۋىرىلدى، ءۇشىنشى بۋرىل.
قانجارداي بولىپ قاتىپ قالعان بۋرىل انا ەكەۋىنە قاراعاندا سيراقتى ەكەن. ەڭ الداعى قاراكەردىڭ تۇرقى ۇزىن. بويىن ودان بەتەر ۇزارتا سوزىپ، اياعىن پارمەنىمەن كوسىلە تاستاعاندا، باۋىرىمەن جەر سىزىپ بارا جاتقانداي بولادى.
سۇلەيمەن بۋرىل اتتان مىقتى ۇمىتكەر. بايگەگە قالاي دا ىلىگەتىنىنە سەنىمى مول. ءبىراق كوڭىل شىركىن ودان دا گورى مولىراعىن قالايدى. ءبىرىنشى بوپ كەلسە دەپ ارمان ەتەدى. كىم ءبىلسىن، ول دا مۇمكىن. بۋرىل ات وسى كەزدە ناعىز جۇگىرەتىن بابىندا.
قاراكەر سول ۇزاعاننان جالعىز دارا ۇزاپ شىعا بەردى. ونىڭ ارتىنداعى سارىنىڭ دا اياق تاستاسى وسال ەمەس. بۇل ەكەۋى دە وسى اۋدانداعى بۇرىننان اتى شىعىپ، وزىپ جۇرگەن جىلقىلار.
- قاراكەر ەندى كەتتى!
- بولدى، جەتكىزبەيدى.
- بايگەسىن بەرە بەرسە دە بولادى! - دەگەن استام داۋىستار جامىراي باستادى.
ءبىر اينالىم... ەكى اينالىم... ءۇش اينالىم.
اتتاردىڭ ەندىگى قارا كورىنىسى داستارقانداعى شۇبالتىپ شاشىپ تاستاعان باۋىرساق تارىزدەس. الگىندەگى تۇيدەك توپ جىپكە تىزگەن مونشاقتاي دارالانىپ بارادى. بورتاڭداپ ەڭ ارتتا قالعان اتتى الدىڭعى ات قۋىپ جەتۋگە اينالدى.
قاراكەردەن وق بويى كەيىندە سارى ات كەلە جاتىر. ونىڭ سوڭىندا شالما تاستام جەردە بۋرىل ات. بۇلارعا تاياۋ ات جوق.
اسقاردىڭ اتقا شابىسىنا سۇلەيمەن ريزا بولىپ تۇر. تىزگىندى تەجەپ، قىمتي ۇستاعان قالپى ەرگە ەتبەتىنەن جابىسىپ العان. ەكى كوزى تەك الدا. جان- جاعىنا جالتاقتاپ، ارتىق قيمىل قوزعالىس جاسامايدى.
مىنە، بۋرىل ات ءيىرىلىپ قاراپ تۇرعان جۇرتتىڭ تۇسىنا جاقىن كەلىپ قالدى. ءتورتىنشى اينالىم تاۋسىلىپ، ەندى قالعانى ءبىر- اق اينالىم. سۇلەيمەن ىلگەرى تامان تەبىنە شىعىپ، اسقارعا بار داۋسىمەن ايقاي سالدى:
- باس قامشىنى! باس! - دەدى.
اسقاردىڭ قۇلاق ءتۇرىپ اندىپ كەلە جاتقانى وسى ەدى. بۇزاۋباس دىراۋ قامشىنى ساۋىرلاتا كومىپ- كومىپ جىبەردى. بۋرىلدىڭ دا تىلەگەنى بولعانداي ىتىرىلىپ، بەينە ءبىر توسىن قوسىلعان تىڭ اتتاي ورشەلەنىپ شىعا كەلدى.
ارشىنداپ اياق تاستاسىنا سۇيىنبەگەن ادام جوق. ءبىر كەزدە ول الدىندا كەتىپ بارا جاتقان سارى اتتى قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزدى. ودان سوڭ قاراكەردىڭ ىزىنە ءتۇستى.
- باس! باس قامشىنى! - دەيدى سۇلەيمەن داۋىسىن اسقار ەستىمەسە دە.
- باس! باس! - دەپ، وزگە جۇرت تا شۋلاسادى.
- ويپىرماي، جانۋار- اي! مىنا بۋرىل مال ەكەن عوي!
سورەگە جارتى اينالىم قالعاندا بۋرىل ات قاراكەردى دە قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزدى. قاراپ تۇرعان جۇرت نەبىر ويدا جوق ريزاشىلىقپەن شۋلاپ قويا بەردى. سۇلەيمەننىڭ كوزىنەن قۋانعاندىقتان جاس شىعىپ كەتتى.
بۋرىل ات سەرەگە جالعىز، دارا بولىپ، قاراكەردەن وق بويى وزىپ كەلدى.
وسى توي، وسى بايگەدەن كەيىن بۋرىلدىڭ داڭقى كوككە كوتەرىلدى. ونىڭ «اباي» كولحوزىندا پايدا بولۋ تاريحى، بۋرىلدى جۋاسىتۋدا سۇلەيمەننىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى اۋىزدان اۋىزعا اڭىز بولىپ ايتىلدى.
ەندى اباي كولحوزىندا بۋرىلدى تىم قۇرسا ءبىر مىنگىسى كەلىپ قۇلشىنۋشىلار بۇرىنعىدان دا كوبەيدى.
وسى اباي كولحوزىندا قورعاسباي دەيتىن موينى- باسىن بەزەۋ باسقان دۇكەنشى جىگىت بار. اتقۇمار قازاقتىڭ ول دا بىرەۋى. بۇعان قوسا قورعاسبايدىڭ بويىنداعى جانە ءبىر ادەت اتقا ءمىنىپ العان سوڭ اۋىل اراسىندا اقىرىن ءجۇرۋدى بىلمەيدى. كوشەدەگى جۇرت كورسىن مەنى دەگەندەي ىلعي دا سوقتىرىپ، شابۋىلداپ جۇرگەنى. ۇيىنەن شىعا شاۋىپ، ات باسىن دۇكەنگە كەلىپ ءبىر- اق تىرەيدى. دۇكەننەن شىعا شاۋىپ، ۇيىنە ەسىگىنىڭ الدىنا كەلگەن دە جانە ءبىر- اق توقتايدى.
قورعاسبايدىڭ بۇل مىنەزىنەن مەزى بوپ بىتكەن كارى اجەسى: - ءاي، قورعاسباي، قالقام، اۋىل اراسىندا شابۋىلداۋىڭدى قوي دەپ، مەن ساعان قانشا ايتام. بىرەۋ- مىرەۋدى باسىپ كەتەسىڭ عوي، - دەپ ىلعي دا ەسكەرتىپ وتىرادى.
بۇل ەسكەرتپەنى قورعاسباي ءپىشتۋ قۇرلى كورمەيدى.
اسىلى، تاقىمىنا ءتاۋىر ات تيگەن كەزدە قورعاسبايدىڭ دەلەبەسى قوزىپ كەتەتىن بولۋعا ءتيىس. ونىڭ الگىدەي شابۋىلداپ بارا جاتقاندا اتقا وتىرىسىنىڭ ءوزى سونشالىق وعاش داراقى. تىزگىندى قوس قولداي تارتىپ، شالقايا شىرەنگەندە، ەكى اياعى اتتىڭ قۇلاعىنا جەتەدى. اياقتارىنىڭ ۇشىن قازديتىپ جانە دە سوزىپ الادى. اۋىل ءۇيدىڭ ءبىر قورا ءيتىن سوڭىنان ۋلاتا- شۋلاتا ەرتىپ، ەكى جاعىنا جالتاق- جالتاق قاراپ كەتىپ بارا جاتادى.
جۇرت ۇيلەرىنەن شىقپاي- اق بۇل ءوتىپ بارا جاتقان باسقا ەمەس، قورعاسباي ەكەنىن ءبىلىپ وتىرادى.
وسى قورعاسباي ءبىر كۇنى كارىمگە جالىنىپ جاتا جابىستى:
- اعاتاي، بۋرىلىڭدى بەرە تۇرشى. مىنا اراداعى زاگوت- سكوتتىڭ بازاسىنا بارىپ قانا كەلەيىن. ءبىر تىعىز شارۋام بار ەدى.
كارىم قينالىڭقىراسا دا الگىنىڭ كوڭىلىن قيمادى، بەردى.
قورعاسباي قارعىپ ءمىندى دە، ادەتىنشە، سوقتىرا جونەلدى. سۋلىعىنىڭ ەكى ەتەگى داليا جەلبىرەپ جونەپ بارادى. «وسى ءيتتىڭ وسى ادەتى- اي! اۋىل اراسىندا جاي جۇرسە بولماي ما ەكەن!» دەگەن ويمەن كارىم ونىڭ سوڭىنان از قاراپ تۇردى دا، ۇيىنە كىرىپ كەتتى.
سودان ارادا بەس مينۋتتاي ۋاقىت ءوتتى مە، وتپەدى مە، ءبىر بالا ەسىكتەن ەنتىگە كىرىپ كەلدى.
- كارىم اعا، قورعاسبايدى ماشينا قاعىپ كەتتى. بۋرىلدىڭ اياعى سىندى!..
كارىمنەن بۇرىن ۇيدەن سۇلەيمەن اتىپ شىقتى. ارعى كوشەدە جۇرت ۋ- شۋ بولىسىپ جاتىر. ەكى وكپەسىن قولىنا ۇستاپ سۇلەيمەن جەتتى. ءبىراز ادام جينالىپ قالعان ەكەن. الدىڭعى ءبىر اياعىن باسا الماي، ءدىر- ءدىر ەتىپ بۋرىل تۇر. جانۋار ءاپ- ساتتە سۇرى قاشىپ، بۇگىلىپ، ءمۇساپىر بولعان دا قالعان. قولىنىڭ باسى شودىرايىپ ءىسىپ كەتكەنىن كورگەندە، سۇلەيمەننىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى.
اناداي جەردە رادياتوردىڭ ءبىر جاق شەتى قابىسىپ، كولحوزدىڭ ساموسۆال ماشيناسى تۇر. سويتسە، تىك تومەن اعىزىپ كەلە جاتقان ماشينامەن كولدەنەڭىنەن شىعا كەلگەن بۋرىل ات سوقتىعىسىپ قالىپتى. ءبارى الاڭعاسار، ەلىرمە قورعاسبايدىڭ كەساپاتى.
قورعاسباي ءوزى ءدىن امان، ەشتەمە دە بولماعان. كەرەك دەسە، اتتان جىعىلماپتى دا.
بۋرىلدىڭ قولىنىڭ باسى - توقپان جىلىكتىڭ جاۋىرىنعا جالعاسقان تۇسى - كۇل بولىپ كەتكەن...
سۇلەيمەندى كورگەندە، بۋرىل ات باسىن شۇلعي ءتۇسىپ، ىڭىرانىپ قويا بەردى. داۋسى دا، تۇرعان تۇرىسى، جاساۋراعان كوزدەرى دە كەرەمەتتەي ايانىشتى ەدى. سۇلەيمەننىڭ ساي- سۇيەگى سىرقىراپ بالقىپ كەتتى. بۋرىلدىڭ باسىن قۇشاقتاپ جىلاپ جىبەردى.. .
بۋرىل ات ەندى ات بولۋدان قالعان ەدى.
