ەجەلگى قالالار تاريقى: سان قىرلى سارايشىق
شىنىندا دا، رەسەي استاناسىنىڭ جوسپارى ارحەولوگتار اشقان كونە قالانىڭ جوسپارىنان اينا قاتەسىز اۋمايدى.
ءبىر زامانداردا گۇلدەنگەن قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى بيىك دۋالمەن قورشالعان حان سارايى قىزىل الاڭداعى كرەملدى ەلەستەتەدى. «... يۆان كاليتا (قالتالى يۆان) ماسكەۋ كرەملىنىڭ قۇرىلىسىن ساراي- باتۋ قالاسىنىڭ جوباسى بويىنشا جۇرگىزدى. كەيىن يۆان گروزنىيدىڭ زامانىندا ورىس كنيازدارى التىن وردانىڭ ەكى قالاسىن - ساراي باتۋ مەن ساراي- بەركەنى ۇرپاقتارى ەشقاشان ەسىنە تۇسىرە المايتىنداي ەتىپ جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە شەشىم قابىلدادى» دەگەن تاريحي مۇراعاتتىق قۇجاتتار بار. 1395 -جىلى اقساق تەمىر شاۋىپ الىپ، كۇيرەتكەن سارايشىقتى ۇلكەن نوعاي ورداسىنىڭ ورتالىعى (1490 -جىلدان باستاپ) بولىپ تۇرعان كەزىندە يۆان گروزنىيدىڭ بۇيرىعى بويىنشا، جايىق بويىنا كەمەمەن كەلگەن كازاكتار 1580 -جىلى تاس- تالقان ەتىپ قيراتىپ، تۇك قالدىرماي ورتەپ جىبەرگەنى تاريحتان بەلگىلى. كەزىندە نەگىزىن باتۋ حان قالاعان، كەيىننەن 1457-1458 -جىلدارى كەرەي حانمەن بىرگە قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان جانىبەكتىڭ ۇلى قاسىم حان 1513 -جىلى قازاق مەملەكەتىنىڭ استاناسى دەپ جاريالاعان قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى سول زاماندا ءجۇز مىڭعا جەتكەن ەكەن. ورتا عاسىرداعى تاريحشى ءابىلعازى ءباحادۇر حاننىڭ دەرەگى بويىنشا، سارايشىقتا ءاز جانىبەك حان تاققا وتىرىپ، 17 جىل حاندىق قۇرعان، سۇيەگى وسىندا قويىلعان. ودان كەيىن ونىڭ بالاسى بەردىبەك حان سارايشىققا كەلىپ، حان سايلانعان. 1395 -جىلى اقساق تەمىر كۇيرەتىپ كەتكەن سارايشىق قالاسى XV عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، جانىبەك حان مەن بۇرىندىق حان تۇسىندا- اق قازاق مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان دەگەن دەرەك بار. قادىرعالي بي ءوز ەڭبەگىندە قاسىم حاننىڭ سارايشىقتا دۇنيە سالعانىن، ءقابىرى سارايشىقتا جاتقانىن جازىپ قالدىرعان. ⅩⅨعاسىردىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن اقىن شىنياز شاناي ۇلىنىڭ قالدىرعان دەرەگى بويىنشا، سارايشىقتا سارتاق، بەركە، توقتاقيا، ءاز جانىبەك، قاسىم حاندار جانە نوعاي حاندارى ىسمايىل مەن وراز جەرلەنگەن. بۇگىندە كونە قالا ورنىندا وسى جەتى حانعا قۇلپىتاس قويىلعان.
جالپى، التىن وردانىڭ استانالارى دەگەندە تاريحتا ءۇش قالانىڭ ورنى ەرەكشە اتالادى. 1.ساراي- باتۋ نەمەسە ساراي- ءال- ماحرۋس (قازىرگى استراحان وبلىسىنداعى حارابالينسك اۋدانى سەليترەننوە سەلوسى) . 2. ساراي- بەركە (ساراي ءال- ءجاديد نەمەسە جاڭا ساراي) (قازىر رەسەيدىڭ ۆولگوگراد وبلىسىنداعى تساريەۆ سەلوسى) . قالانى 1262 -جىلى بەركە حان سالعان. 1282 -جىلدان التىن وردانىڭ استاناسى. 1396 -جىلى اقساق تەمىر قيراتقان. 3. سارايشىق (سارى ايشىق نەمەسە كىشى ساراي) (قازىرگى اتىراۋ وبلىسىنىڭ ماحامبەت اۋدانىندا) . سارايشىقتى باتۋ حان سالدىرعان. يبن باتۋتا دەگەن اراب ساياحاتشىسى، ءارى گەوگراف- زەرتتەۋشىسى «دەشتى قىپشاق دالاسىنا ساياحات» دەگەن ەستەلىك جازبالارىندا ءوزىنىڭ 1334 -جىلى سارايشىققا كەلگەنىن بىلاي باياندايدى: «ءبىز ۇلكەن ساراي قالاسىنان اتقا جەگىلگەن اربامەن ون كۇن ءجۇرىپ، كىشى ساراي قالاسىنا كەلىپ جەتتىك. بۇل ۇلىسۋ دەپ اتالاتىن تەرەڭ، ءارى اعىسى قاتتى وزەننىڭ بويىنا سالىنعان قالا ەكەن.. . سارايشىق - الەمدەگى باعداتتان كەيىنگى ەكىنشى ۇلكەن قالا. ورتالىعىندا حان سارايى تۇر، ونىڭ ىشىندە 4 مەشىت پەن كوپتەگەن كەرۋەن سارايلارى بار، ونىڭ بيىكتىگى - 11 مەتر، قالىڭدىعى 4 مەترگە تەڭ. ءبىر كەرەمەتى - قالانىڭ ءاربىر ۇيىنە سۋ قۇبىر ارقىلى بارىپ تۇر.. .» . زەرتتەۋشى ايتقان سول زامانداعى كەراميكالىق تۇربالار وسى ۋاقىتقا دەيىن ساقتالعان. ارينە، سارايشىقتى باعداتپەن سالىستىرعاندا، تاريحشى قوس قالانىڭ الىپ جاتقان اۋماعىن ەمەس، بايلىعى مەن ءسان- سالتاناتىن سالىستىرعانى انىق. ەۋروپا مەن ازيانى جالعاپ جاتقان سارايشىقتاعى كوپىر باعداتتاعى كوپىردىڭ كوشىرمەسى سەكىلدى دەيدى. ال 1558-1559 -جىلدارى ساياحاتپەن سارايشىققا كەلگەن اعىلشىن ساۋداگەرى انتوني دجەنكينسون ءوز جازبالارىندا: «تەڭىزدەن ءبىر كۇنشىلىك قاشىقتىقتا ۇلكەن، تەرەڭ وزەننىڭ جاعاسىنا سالىنعان گۇلدەنگەن، كۇمبەزدەرى كوپ سارايشىق قالاسى بار ەكەن. بۇل قالانى ورىس پاتشاسى يۆانمەن دوستىق بايلانىستاعى تاتار كىنازى يزمايىل مىرزا بيلەيدى ەكەن.. .» دەيدى.
سارايشىقتىڭ باتۋ حان بيلەگەن ءداۋىرى تاريحتا بەلگىسىز. قالا اتى باتۋ حاننىڭ ۇرپاعى، يسلام ءدىنىن شىڭعىس ۇرپاقتارى اراسىندا ءبىرىنشى بوپ قابىلداعان بەركە (بەرەكە) حانمەن (1255 -جىلى ولگەن) بايلانىستى ايتىلادى.
بەلگىلى ارحەولوگتار تولستوۆ پەن پاتسيەۆيچ سارايشىقتى حورەزم تۇتقىندارىنىڭ كومەگىمەن ساۋدا جولىنىڭ بويىندا Ⅹ- Ⅺعاسىرلاردا سالىنعان سااكسين قالاسىنىڭ ورنىندا بوي كوتەرگەن دەپ سانايدى. ال سارايشىق اتىنىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەۋشىلەردىڭ كەيبىرىنە جۇگىنسەك، نەگىزگى اتاۋى ءاۋ باستا ساراي- جۋك (موڭعولشا «جۋك» ءسوزى «جۋىق» دەگەندى بىلدىرەدى) بولعان. وسىعان دەن قويساق، شىڭعىس حاننىڭ نەگىزگى ورداسى ۇلكەن ساراي ەلىندە قالىپ، جايىق بويىندا وعان جۋىق، ياعني تاياۋ تۇرعىزعان ورداسىن ساراي- جۋك اتاعان ءتارىزدى. تاعى ءبىر دەرەك بويىنشا، سارايشىق (كىشى ساراي) اتى بەركە حاننىڭ ەدىل بويىندا 1254 -جىلى نەگىزىن قالاعان «ساراي باتۋ» (كونە ساراي) ، 1262 -جىلى نەگىزى قالانعان «ساراي بەركە» (جاڭا ساراي) قالالارىنان كەيىن بوي كوتەرگەن قالاشىققا بەرىلگەن سەكىلدى. سونداي- اق سارايشىق موڭعول داۋىرىنە دەيىنگى دەشتى قىپشاقتىڭ باتىستاعى استاناسى (شىعىستاعى استاناسى سىعاناق بولعان) بولعانداي. كەيبىرەۋلەر سارايشىق اتىن ورىسشا سارايچيك (كىشى ساراي) دەگەننەن شىعارادى. التىن وردانىڭ ⅩⅣ عاسىردا حانى بولعان ءاز جانىبەكتىڭ جالعىز قىزىنىڭ اتى سارا بولعان ەكەن، حان قىزىنا قىرىنداعاندار ءۇي سىرتىنان: «سارا شىق!» دەپ داۋىستايدى ەكەن، قالانىڭ اتى سودان شىعىپتى دەپ تە ايتىلادى.. . ال نەگىزىندە، يسلامنىڭ بەلگىسى جارتى ايدى بەينەلەيتىن مەشىتتىڭ التىن ايشىقتى الىپ مۇنارالارىنا بايلانىستى سارى ايشىق دەگەننەن شىقسا كەرەك. 1950 -جىلدارى سارايشىقتا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن قازاق ارحەولوگياسىنىڭ اتاسى الكەي مارعۇلان قالانىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىن ХІІ عاسىرعا تەلىسە، كونە شاھار ورنىنا 1996 -جىلدان بەرى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى، بەلگىلى ارحەولوگ، پروفەسسور زەينوللا ساماشوۆ تا وسىنداي توقتامعا كەلىپ وتىر. سارايشىقتان كونەنىڭ كوزى جادىگەرلەر كوپتەپ تابىلۋدا. ماسەلەن، 2001 -جىلى قازبا جۇمىستارى كەزىندە ارحەولوگتار ەرەكشە كەسە تاۋىپ الدى. الەمدە بۇنداي كەسە ەكى دانا عانا ەكەن، بىرەۋى - ەگيپەتتە، ەكىنشىسى - قازاقستاندا. كەسەنىڭ قاسيەتى نەدە دەسەك، ول مىنادا: ىشىنە ۋلانعان تاعام قۇيىلعاندا ول ءتۇسىن وزگەرتەدى ەكەن. وسىعان قاراعاندا، بۇل - حاندار اس ىشكەن كەسە بولسا كەرەك. سارايشىققا الىس ەمەس جەردەن ز. ساماشوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «ەكىنشى التىن ادام» اتالعان سارمات ساربازىنىڭ مۇردەسى تابىلۋى بولەك اڭگىمە.
سارايشىققا بايلانىستى ءبىر اڭىز- دەرەكتى دە كەلتىرەلىك. سارايشىقتا 1341-1359 -جىلدارى حاندىق قۇرعان ءاز جانىبەك حاننىڭ ماڭدايىنا باسقان جالعىز قىزى بولىپتى. سۇيىكتى قىزى ءۇشىن ساراي الدىنا قولدان كول جاساپ، جاساندى كولدىڭ سۋى ەكى اپتادا ءبىر اۋىستىرىلىپ تۇرعان. اققۋلاردىڭ كولدى جايلاۋى ءۇشىن كولگە 40 اتانمەن شەكەر توگىلگەن كورىنەدى. سول سەبەپتى كەيدە كولدى «ءتاتتى كول» دەپ اتايتىن بولعان. حانشايىم ون بەستە بولعاندا، كەنەتتەن قايتىس بولىپ، حان قىزىن التىن تابىتقا سالىپ، التىن قايىعىمەن قوسىپ جاسىرىن جەرلەگەن. 1929 -جىلى لوندوننان ساياحاتشىلار كەلىپ، سارايشىقتان الدەبىر قايىق تاۋىپ الىپتى. ءبىراق ول شەگەلەرى عانا التىن، جانىبەكتىڭ وزىنە جاسالىنعان قايىق ەكەن.
سارايشىقتى بەرتىندە بوكەي حان جايلاعان دەگەن دەرەك بار. 1885-1890 -جىلدارى سارايشىقتا ەكى مەكتەپ بولىپتى. ونىڭ ءبىرى - «سەركوۆنو- پريحودسكايا شكولا» دەپ اتالاتىن ءدىني وقۋ ورنى بولسا، ەكىنشىسى - قازىرگى سارايشىق ورتا مەكتەبىنىڭ باستاپقى نەگىزى بولعان مەكتەپ. 1999 -جىلى كونە قالا ورنىنا وتكەن تاريحتىڭ داڭقتى سيمۆولى رەتىندە «حان وردالى - سارايشىق» اتتى مەموريالدى كەشەن تۇرعىزىلدى. 6552 شارشى مەتر جەردى الىپ جاتقان كەشەندە بيىكتىگى 14,5 مەترلىك «حاندار پانتەونى» دا ورنالاسقان.
اتىراۋ وبلىسىنىڭ ماحامبەت اۋدانىندا ورنالاسقان وسى «سارايشىق» كەشەنى العاشقى قوناقتارىن قارسى الۋعا دايىندالىپ جاتقان 1999 -جىلى قالاشىقتا 12 ادام اسىلىپ قالادى. اقساقالدار مۇنىڭ سەبەبىن سول 90-ى جىلداردىڭ باسىندا وسىنداعى ادامداردىڭ قولىمەن قۇرتىلعان سەكسەن گەكتار جەردەگى الما باقتارىنىڭ كيەسىنەن كورىپ، مەموريالدىق كەشەننىڭ قاق ورتاسىنا امان قالعان الما اعاشتارىنىڭ ءبىرىن جوعالعاننىڭ سيمۆولى رەتىندە وتىرعىزۋدى ۇسىنادى. ول اۋليەاعاش اتانىپ كەتەدى. بۇدان كەيىن اسىلىپ ءولۋ وقيعالارى ساپ تىيىلعان. سودان باستاپ، كەلۋشىلەر اۋليەاعاشتىڭ بۇتاقتارىنا ىرىم ەتىپ اق شۇبەرەك بايلايتىن بولعان.
قورىتىندى
2005 -جىلى قازان قالاسىنىڭ 1000 -جىلدىعىن تويلاعان تاتارلار سول كەزدە قازان كرەملىن مەملەكەتتىك تاريحي مۇراجاي- قورىق ەسەبىندە قالپىنا كەلتىرگەنى بەلگىلى. قازان كرەملى يۋنەسكو- نىڭ الەمدىك مۇرالار تىزبەگىنە ەندىرىلگەن. قازان كرەملىندە تاتارستان پرەزيدەنتىنىڭ رەزيدەنتسياسى مەن اكىمشىلىك ورتالىقتار ورنالاسقان. ماسكەۋ كرەملى وسى قازاننان كوشىرىلگەن (كازانسكيە سوبورى) دەپ تە ايتىلادى. دەگەنمەن، تاريحي جازبالار كرەملدىڭ قالتالى يۆان تۇسىندا ساراي- باتۋدان كوشىرىلگەنىن ايعاقتايدى. كەزىندە باعداتتان كەيىنگى الەمدەگى باي قالا اتانعان سارايشىقتىڭ دا ءوز كرەملى بولعانى انىق. ال ماسكەۋدەگى قىزىل الاڭ وسى سارايشىقتان كوشىرىلگەنى كۇمان تۋعىزبايدى.
ماسكەۋ قالاسىنىڭ اتى كونە جىلنامالاردا 1147 -جىلدان باستاپ اتالسا، كرەملدىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى جوعارىداعى دەرەكتى ايتتىق. ارينە، الەمدىك تاريحي- مادەني قورىق- مۇراجاي ءارى رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ارنايى رەزيدەنتسياسى سانالاتىن ماسكەۋ كرەملىنىڭ تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە تالاي قالىپتاسۋلاردى باستان كەشىرگەنى بەلگىلى. دەگەنمەن، بۇل التىن جالاتىلعان كۇمبەزدەر مەن سالتاناتتى سارايلاردان تۇراتىن قايتالانباس ساۋلەت- تاريحي ءانسامبلى، نەگىزىنەن، 15 عاسىردىڭ ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەرىنەن تۇراتىنىن، ءارى جايىق وزەنىنىڭ بويىنا سالىنعان سارايشىق سىندى «ماسكەۋ كرەملى» دە موسكۆا وزەنىنىڭ جاعاسىنا سالىنعانىن ەسكەرسەك، كرەملدىڭ ساراي باتۋدان، ال قىزىل الاڭنىڭ سارايشىقتان كوشىرىلگەنى داۋ تۋعىزباسا كەرەك.
تاشەنوۆ تورەعالي
«ايقىن»