قازاقتىڭ اتاقتى تاريحشى عالىمىن تۇرمەدە قورعاپ قالعان «اكۋلا» كىم؟
بۇل - بولعان وقيعا. كەزەكتە تۇرىپ تاماعىنا الىپ، وتىرىپ ىشە باستاعاندا ءتۇرى كاۆكازدىق بىرەۋ وعان زەكىپ، ورنىنان تۇرعىزىپ جىبەرەدى. بوتقاسى بار تەگەشىن توڭكەرىپ، تاماقسىز قالدىرادى.
قۇجبان قارا دۇلەي ەكەن، ءار جەردە كوزى جاۋدىرەپ وتىرعان قازاقتاردىڭ بىرەۋى وعان باتا المادى. تاريحشىنىڭ ءوزى بولسا، الىسا كەتۋگە شاماسى جەتپەيتىنىن ءبىلىپ، ەرىكسىز توقتايدى. قاتتى شيرىعىپ، تىستەنگەن قالپى اسحانادان سىرتقا شىعىپ كەتەدى. 
سودان كۇنى بويى ءنار سىزباي اش جۇرەدى. جىرا قازادى، دىڭكەسى قۇريدى. ابدەن تيتىقتاپ باراكقا جەتىپ، جۋىنىپ، كەشكى اسقا قاراي بەت العاندا الدىنان ءبىر ورتا بويلى، قاپساعاي دەنەلى، قارا سۇر قازاق جىگىتى شىعادى. امانداسىپ، ءجون سۇراسادى. «اعا، كىم بولاسىز؟» دەگەنگە «مەنى بىلە قويماسسىڭ، ەرمۇحان دەگەن اعاڭمىن» دەيدى. «ءسىز تاريحشى بەكماحانوۆ بولارسىز» دەپ الگى جىگىت تانيتىنىن بىلدىرەدى. ءوزىنىڭ ەسىمىن سۇراعاندا ايتپايدى. تەك اعاسىنىڭ بار ەكەنىن، ول تاريحشىنى ماقتاپ، ۇنەمى ايتىپ وتىراتىندىعىن عانا ايتادى.
سودان الگى قازاق جىگىتى ەرمۇحان اتامىزدى قاسىنا وتىرعىزىپ، تاڭەرتەڭ الىمجەتتىك كورسەتكەن قۇجبان قارانى شاقىرادى. وقيعانى ەستىگەن بولسا كەرەك. يەكتىڭ استىنان الا جوعارى ءبىر كوتەرگەندە، سوققىنىڭ قاتتى بولعانى سونشا، الگى كاۆكازدىق اناداي جەردە سۇلاپ جاتىپتى. «اقىماق، كىمگە ۇرىنعانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ مىنا كىسى - مەنىڭ اعام. كىمدە- كىم بۇل كىسىنى رەنجىتسە، ەستەرىڭدە بولسىن، كورەشەگى وسى بولادى! اكۋلانىڭ ەكى ايتپايتىنىن بىلەسىڭدەر» دەيدى. قۇجبان قاراعا قاراپ: «سەن نايساپ، تىزەڭدى بۇگىپ، اعاتايىمنان كەشىرىم سۇرا!» دەپ بۇيىرادى. سودان ول تاريحشى اتامىزدان كەشىرىم سۇراپ، تۇرمەدەن كەتكەنشە تەگەشىن اكەپ بەرۋدى مىندەتى ساناپ، قىزمەتشى بولىپتى.
«اكۋلا» اتانىپ، الىستاعى بودايبودا جازاسىن وتەگەن قازاقتىڭ شىن ەسىمى ەردەن ەكەن. فاميلياسىن ەشكىم بىلمەيدى. تەك بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى الاكول اۋدانىنىڭ ءۇشارال اۋىلىنان دەگەن دەرەك قانا بار.
ويدان قۇراستىرىلماعان، تىم اسپەتتەپ، قۇر قيالداپ جازىلماعان بۇل وقيعا ومىردە شىن بولعان. مەدەۋ سارسەكەنىڭ «نوقتالانعان تاريحشى» كىتابىنىڭ 368-372 - بەتتەرىندە وسى وقيعا كەڭىرەك جازىلدى.
تاعى بىردە داڭقتى باۋكەڭ - باۋىرجان مومىش ۇلى ماسكەۋدە بولعان دارىگەر دوسى وڭعارباي بەردىبايەۆتىڭ دوكتورلىق قورعاۋىنا بايلانىستى تويىنا قاتىسادى. كەشتى ءسابيت مۇقانوۆ باسقارادى. وتىرىس قىزا باستاعاندا ەرمۇحان بەكماحانوۆ كىرەدى. ازاپتى ساپاردان ورالعان كەزى ەكەن. ونى كورگەن ءسابيتتىڭ ءوڭى بۇزىلىپ، جاقتىرماي قارايدى. باۋكەڭنىڭ قاسىندا ت. شويىنبايەۆ دەگەن تاريحشى وتىرادى. ول - كەزىندە بەكماحانوۆقا قارسى ءسوز سويلەگەن ادام. باتىر الگى تاريحشىنى تۇرعىزىپ جىبەرىپ، ەرمۇحاندى وتىرعىزادى. بۇل قىلىعى سابيتكە ۇنامايدى.
باۋكەڭ وتكىر عوي، ەشكىم كەزەك بەرمەسە دە، ورنىنان تۇرىپ، ەرمۇحانعا قاراپ: «قاراعىم پروفەسسور! ويسىز- قىرسىز، تاۋ- تاسسىز، جىرا- جىعاسىز، كەڭ دالاسىز، ءشول- قۇمايتسىز جەردى مەن كورگەنىم جوق. تيحيي وكەاننان باستاپ جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن، شىعىستان باتىسقا دەيىن تۇگەل ارالاپ شىققان اداممىن. كۋشكا، تەرمەز قۇمىنان باستاپ اق تەڭىزگە دە باردىم. سەن، شىراعىم، تاريحشىسىڭ. قازاق تاريحىندا بۇرىنعى زامانداردا وزىنە ساي قارۋ- جاراعى، قولباسشى پولكوۆودەتستەرى بولعان. سول زاماندى سەن مەنەن گورى جاقسى بىلەسىڭ. كەيىنگىلەرىن الساق، ولار - ابىلاي مەن كەنەكەڭ، سولار كىمنەن كەم ەدى؟ ال ناۋرىزباي ەردىڭ ءجونى بولەك. ءبىزدىڭ زاماندا قارالدين دەگەن كىسى بولعان. ءالىبي جانگەلدين دەگەن باتىر اعامىز بولعان. سولاردىڭ ىقپالىمەن امانگەلدى يمانوۆ شىقتى، دۇرىس پا؟» - دەيدى.
ءسابيت مۇقانوۆ مۇنى كوتەرە الماعان سياقتى، باۋكەڭە: «ءاي، سەن، باۋىرجان، لەكسيا وقىپ تۇرسىڭ عوي»، - دەيدى.
قىڭاتىن باۋكەڭ بە، لەكسيانى پروفەسسور ىنىسىنە وقىپ تۇرعانىن، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي ەكەنىن ءدۇيىم جۇرتقا ءمالىم ەكەنىن، ال ءوز پىكىرىن ءالى ەشكىم بىلمەيتىنىن ايتادى.
وسى ساتتە توي يەسى وڭعارباي قىبىجىقتاپ، ىڭعايسىز سەزىنە باستاسا كەرەك، ونى دا بايقاعان باۋكەڭ: «ەي، شىراعىم، دوكتور. ەرمۇحاندى تويىڭا شاقىرعان مەن ەمەسپىن، ءوزىڭ. بۇل جىگىت ەلدەگى سوعىندىلاردىڭ جاۋلىعىنان قۇتىلدىم با، قۇتىلمادىم با دەپ ارامىزعا قوسىلىپ وتىر. ەگەر تويىمدى بۇزدىڭ دەپ ويلاساڭ، رۇقسات بەر، ءبىز كەتەيىك»، - دەيدى. وڭعارباي قۇراق ۇشىپ، بايەك بولىپ، وسىندا قالۋلارىن وتىنەدى.
وسى كەزدە باۋكەڭ تاعى دا توست كوتەرىپ، بىلاي دەپتى:
...
ال ابىلاي بولسا - ءبىزدىڭ كازاحسكي يۆان گروزنىي. سولاي ەكەنىنە دالەل كوپ. ال ەندى ءسوزىمدى قىسقارتايىن. لەكسيا دەپ سىنادىڭىز عوي. حالىق قازىناسىن باعالاۋ ءۇشىن ەداۋىر ۇعىم كەرەك، تۇسىنىك، بىلىممەن قوسا جۇرەك كەرەك! وسى ۇشەۋى ەسىڭىزدە بولسىن ... - دەپتى ساباز!
ءبىر ەسكەرەرى، ەرمۇحان اتامىز ايداۋدان ەندى ورالعان، «پروفەسسور» اتاعىن ءالى قايتارىپ الماعان كەز. سوندا باۋكەڭ قالاي باعالاعان دەسەڭىزشى!
زاڭعار كارىمحان