التاي قازاقتارى انگە قوسىپ جۇرگەن «كۇمىس تاس» - فوتو

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق كىندىك قانى تامعان جەردىڭ ءار تاسىنا دەيىن انگە قوسىپ، ءار بۇلاعىنا جىر ارناعان جەر بەتىندەگى ەرەكشە حالىق.

اتا- بابالارىمىز كوشپەلى جۇرتتىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان دا جەردى، تاۋدى، وزەن- سۋلاردى جاي عانا ءومىر سۇرەتىن مەكەن دەپ ەمەس، تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان ەكىنشى انامىز دەپ تۇسىنگەن. سوندىقتان دا تابيعاتقا دەگەن قۇرمەتى ەرەكشە بولعان.

ءبىراق، بۇل جولى قازاقتىڭ جەر- سۋعا ارنالعان اندەرى تۋرالى دا، قازاقتىڭ تابيعاتقا دەگەن قۇرمەتى تۋرالى دا جازعالى وتىرعان جوقپىز. ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان عاجايىپ پەن قازاقتىڭ وسى ونەرىنىڭ تۇيىسەر تۇسى بولعانىنان كەيىن عانا ءسوز اراسىنا قىستىرا كەتپەكپىز.

قىتايدىڭ التاي ايماعىندا ماعاز رازدان ەسىمدى اقىن، جازۋشىنى بىلمەيتىن جان كەمدە كەم. 1998 - جىلى دۇنيەدەن وتكەن. وسى اعامىزدىڭ «كورىكتى جەر، باتىر ەل» اتتى ءانى بار. سول ءاندى وسى كۇنگە دەيىن ارتىندا قالعان ەلى تەبىرەنە ايتىپ كەلەدى. ءاننىڭ ءبىر شۋماعى بىلاي كەلەتىن ەدى:

كورگەن شاقتا كۇمىستىنىڭ قۇيعانىن،

جۇلدىز اعىپ تۇسكەن جەردى قيمادىم.

كەرەمەتتىڭ مەكەنىندە تۇرعاندا،

ەتەك- جەڭىم كەڭ جازىققا سىيمادى ...

بۇل شۋماقتا ايتىلىپ وتىرعان مەكەننىڭ «كۇمىستى»، «جۇلدىز اعىپ تۇسكەن جەر» اتالۋى بەكەر ەمەس. ءبىزدىڭ تارقاتقالى وتىرعان تاقىرىبىمىز دا وسى مەكەن جانە سونداعى عاجايىپ تاس جايلى بولماق. بۇل جەر قىتايداعى التاي ايماعى شىڭگىل اۋدانىنا قارايدى. ياعني، التاي قازاقتارىنىڭ بايىرعى مەكەنى.

وسى كۇمىس تاس جايلى العاش التاي قازاقتارىنان، اسىرەسە وسى شىڭگىل، قابا، كوكتوعاي اۋداندارىنان اتامەكەنگە ورالعان ازاماتتاردان ەستىدىم. اسىرەسە، اكىمبەك ارداق ەسىمدى ءبىر باۋىرىمىزدىڭ اڭگىمەسى قىزىقتىرا بەردى: «سول كۇمىس تاس اسپاننان تۇسكەن دەيدى. ارتسا، قىرىق تۇيەگە جۇك بولادى ەكەن. ءبىزدىڭ اتالارىمىز كوزبەن كورىپتى. اشەكەي بۇيىمدار جاسايتىن كەزدە ۇستالار باسىنا بارىپ، قۇرباندىققا مال شالىپ، ازداپ شاۋىپ الادى ەكەن. ءبىراق قۇربانعا شالعان مالىڭنىڭ قۇنىنا شامالاس قانا كۇمىس تۇسەدى ەكەن».

وسىلاي كەتە بەرەدى. كوزبەن كورمەگەن سوڭ وندايدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەستەي كورىنەتىن.

- قازىر قايدا ول تاس، - دەيمىن مەن دە قىزىعىپ.

- قىتايلار الىپ كەتكەن، - دەيتىن دە قوياتىن ول.

باياعىدا بالقىتىپ جىبەرگەن شىعار دەپ ويلاپ قويعانمىن. ءبىراق، كەيىن سۇراستىرا كەلسەم، الگى تاسىمىز ءدىن امان ءۇرىمجى قالاسىندا كورمەدە تۇر دەيدى. ادام ەستىگەنىن قيالىندا بەينەلەيدى عوي. مەنىڭ دە كوز الدىما شوككەن نارداي ۇلكەن كۇنگە شاعىلىسقان اپپاق كۇمىس تاس كەلە بەرەتىن. سودان عالامتور دەيتىن جەردىڭ قاي تۇكپىرىنە دە «قولىڭدى جەتكىزىپ»، بەينەسىن الدىڭا اكەلەتىن كەرەمەتتىڭ ارقاسىندا اسپاننان تۇسكەن تاستىڭ سۋرەتىن تاۋىپ الا قويدىق. ءبىراق، كۇمىس تاستىڭ سۋرەتىن كورگەندە شىن تاس پەن قيالداعى بەينەنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي بولىپ شىقتى.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، بۇنىڭ ءتۇرى كۇمىسكە ەش ۇقسامايدى. ءبىراق ول ءاۋ باستا اپپاق كۇمىستەي جارقىراپ تۇرىپتى. حالىق سول سەبەپتى دە كۇمىس تاس اتاسا كەرەك.

مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ءبىزدىڭ كۇمىس تاسىمىز، راسىندا، اسپاننان تۇسكەن - مەتەوريت. 1898 - جىلى ونى جەرگىلىكتى تۇرعىندار تاۋىپ الىپتى. 1917 - جىلى ول ساناققا الىنىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارى باستالعان. 1930 - جىلدارى ايگىلى ساياحاتتانۋشى، گەوگراف اعىلشىندىق مارك اۋرەل ستەين مەن شۆەدتىك سۆەن اندەرس گەدين بۇل مەتەوريتتى يەمدەنۋگە تىرىسقان، ءبىراق وتە اۋىر جانە ۇلكەن بولعاندىقتان الىپ كەتە الماعان.

40 - جىلدارى گومينداڭ اسكەرى مەتەوريت قۇرامىندا كۇمىس بار دەپ ويلاپ ونى 7-8 كۇن بوي وتقا ورتەگەن، وسىلايشا قۇرامىنداعى كۇمىستى ەرىتىپ، ءوندىرىپ الامىز دەپ ويلاعان. سونىڭ سالدارىنان مەتەوريتتىڭ بەتىندەگى عاجايىپ كۇمىس تۇستەس جولاقتارى بالقىپ كەتىپ، قارا- قوڭىر تۇسكە بويالعان.

1965 - جىلى قىتاي بيلىگى مەتەوريتتى 40 توننالىق جۇك كولىكپەن ءبىر اي بويى تاسىپ، شىنجاڭ ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىنا ارەڭ دەگەندە جەتكىزگەن.

بۇل مەتەوريتتىڭ اۋدانى 3.5 مەتركۋب، ۇزىندىعى 242 س م، ەنى 185 س م، بيىكتىگى 137 س م، سالماعى 30 تونناعا جۋىق.

افريكادا تابالعان 60 توننالىق جانە گرەنلانديادا تابىلعان 33 توننالىق مەتەوريتتەن كەيىنگى جەر بەتىندە تابىلعان ءۇشىنشى ۇلكەن مەتەوريت سانالادى ەكەن.

مەتەوريتتىڭ نەگىزگى قۇرامى: 88,67 پايىز تەمىر مەن 9,27 پايىز نيكەل. سونىمەن قاتار، ودان تاعى كوبالت، حروم، كرەمني، كۇكىرت، مىس ەلەمەنتتەرى جانە 6 ءتۇرلى جەر بەتىندە تابىلماعان مينەرالدار تابىلعان.

قازاق اقىندارى انگە قوسقان كۇمىس تاستىڭ تىلسىم سىرى وسىندا بولسا كەرەك.

اۆتور: ەربول جانات