موڭعوليادا «پوەزيا اقساقالى» اتانعان اقتان بابي ۇلى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - اقتان بابي ۇلى - م ح ر - داعى قازاق جۇرتىنىڭ مادەني ومىرىندە ادەبيەتىمىزدىڭ تۇندىگىن تۇرگەن اقىن. ول - ءوز حالقىنىڭ بۇگىنگى باقىتتى، ۇلى جەڭىستەرىنىڭ جالىندى جىرشىسى. موڭعوليانىڭ اتاقتى اقىندارىنىڭ ءبىرى، ايگىلى جازۋشى چ. چيميدتىڭ سوزىمەن ايتساق، «پوەزيا اقساقالى» اتانعان مايتالمان قالامگەر.. .

... اقتان بابي ۇلى شىنجان التايدىڭ كوكسىن تاۋدىڭ بوكتەرىندە اقشاعىل دەگەن ءۇش بىردەي قۇم توبەدە 1897 - جىلدىڭ كوكتەمىندە تۋعان. بۇل جونىندە ولگي باسپاسى، 1987 - جىلعى اقتاننىڭ تولىق جيناعىنداعى ءومىر جولى داستانىنىڭ 1 - تاراۋىندا بىلاي دەپ جازىلعان:


تۋىپپىن اقشاعىلدا كويتىك جىلى
ەسەيە انامىزدان ۇقتىم مۇنى،
«اقسۇيەك» دەگەن اۋىر قىس بولىپتى
التايدىڭ جۇت بوپ كەتىپ وي مەن قىرى.
اقتان - دەپ اتىمدى اكەم قويعان
شەشەمە ءبىر ەركەك قوي قالجا سويعان
كەسىپتى مەيرەش قۇدا كىندىگىمدى
ساپاردا جۇرگەنىندە كەز بوپ جولدان - دەيدى.
اقتان بابي ۇلى كەرەيدىڭ جادىك رۋىنان شىققان بەيسەنبى ءبيدىڭ، باتىر قارا وسپاننىڭ ۇرپاعى. اكەسى بابي قاراپايىم ەتىكشى، ءۇيشى ادام بولعان. اقتاننىڭ اكەسى بابي ءالىمباي ۇلى، اناسى كارىپجان جاقيا قىزى 1865 - جىلى وتباسىن قۇرادى. جاقيا قىزى كارىپجان 1847 - جىلى تۋىلىپ، 1922 - جىلى قايتىس بولعان. ءالىمباي ۇلى بابي 1847 - جىلى شىنجاڭ التايىندا تۋىلىپ، 1910 - جىلى قايتىس بولعان.

...
بابي مەن كارىپجان وتباسىندا 9 ۇل، 7 قىز بولعان. ۇلدىڭ كەنجەسى اقتان، قىزدىڭ كەنجەسى ءشامشا بولدى. بابيدىڭ نۇرجىگىت، ءنابياشىم، ءۇمىتجان دەگەن ءۇش بالاسى ەرتەرەك ومىردەن وزعان ەكەن. ال سارى سۇزەك جۇت كەزىندە بەس بالاسىمەن (داريا، ۇمبەت، قيساپجان، احاتاي، قاريفوللا) بىرگە بابي 1910 - جىلى قايتىس بولادى. ءبىر ۇيدە كارىپجان اناسىمەن سادىق، ساعدولدا، اقتان، ءشامشا وسى بەس ادام عانا ءتىرى قالادى.
«التىن وردا» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى سايلاۋ تولەۋوۆتىڭ بوداۋحان توقان ۇلىمەن جۇرگىزگەن سۇحباتىندا بىلاي دەلىنگەن:

قان جاقىنداسا ۇرپاقتىڭ ءناسىلى ازاتىنىن جاقسى تۇسىنگەن اتا- بابالارىمىز ايەلدى بوگدە رۋدان الۋدى، قىزدى بوگدە رۋدىڭ ازاماتتارىنا ۇزاتۋدى ءداستۇر ەتىپ ۇستانعان. بۇگىندەرى الىس شەت ەل بولىپ سانالاتىن، قازاقستانمەن تىكە شەكارالاسپايتىن (ورىستىڭ وتارشىلدىق ساياساتى سالدارىنان) موڭعولياداعى قازاقتار قازان توڭكەرىسىنەن بۇرىن شىعىس قازاقستان، سەمەي وڭىرىمەن ارالاسىپ- قۇرالاسىپ، قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ تۇرعان. سول زاماندا التايدىڭ تەرىسكەي بەتىنە ۇزاتىلعان تالاي اپالارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى قازىر وسى ەلدە ءومىر سۇرۋدە. مۇنى كوپشىلىگىمىز بىلە بەرمەيمىز. سونىڭ ىشىندە موڭعوليادا ۇلى اباي اۋلەتىنەن تاراعان ۇرپاقتار دا بار ەكەنىن ەشكىم بىلمەيدى.


جالپى، موڭعولياداعى قازاقتار تاريحي دەرەك بويىنشا جوڭعاردى جەڭگەننەن كەيىن، شامامەن 1750 - جىلدارى شىنجاڭعا قونىس اۋدارىپ، بۇدان ءبىر عاسىردان كەيىن بىرتىندەپ، شەكارالاس موڭعوليا جەرىنە وتكەن اتا- بابالارىمىزدىڭ ۇرپاق- جۇراعاتتارى (كوبى كەرەيلەر).

سول موڭعوليا قازاقتارىنىڭ وسى زامانعى جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، موڭعوليا مادەنيەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر، موڭعوليا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى اقتان بابي ۇلى (1897-1973 - جىل) ابايدىڭ جيەنىنەن تۋعان جيەنشار ەكەن. اقتاننىڭ اناسى - جاقيا قىزى كارىپجان دەگەن كىسى. ال، كارىپجاننىڭ ۇلى شەشەسى وپاتاي - ابايدىڭ ۇلى اكەسى وسكەنبايدىڭ قىزى.
وپاتاي ايتىس اقىنى بولعان. تۋىستىق ءتۇپ- تامىرى شامامەن ەكى عاسىردىڭ الدىندا جاتقان، ءارى ۇلدان ەمەس، قىزدان تاراعان ۇرپاق- جۇراعات تۋرالى دەرەكتى شەجىرەدەن تابۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا، «جاقسى اكەنىڭ ارۋاعى بالانى قىرىق جىل سۇيرەيدى» دەگەندەي، ابايداي دانا بابانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ورىندى ماقتانىشى بولۋى اقتان اقىننىڭ اناسى جاعىنان ارعى تەگىن بىلۋگە مۇمكىندىك بەرسە كەرەك. ءارى وسى اۋلەتتەن تاراعان ۇرپاقتاردىڭ كوبىندە اقىندىق دارىن بولعان.

اقتان اقىننىڭ اناسى كارىپجان دا كەزىندە تالاي سايىسقا تۇسكەن ايتىس اقىنى بولىپتى. ءوزىنىڭ ۇلى اقىن ابايدىڭ ءۇرىم- جۇراعاتى ەكەنىن ايتىس ونەرىنىڭ سالتى بويىنشا ارىپتەسىمەن تانىسقاندا، نە ارىپتەسى كەمسىتىپ، شامىنا تيگەندە ماقتانىش رەتىندە ولەڭگە قوسىپ وتىرعان. «اقىننىڭ حاتى ولمەيدى» دەگەندەي، سول ايتىستىڭ بىرەن- ساران شۋماعى بۇگىنگە دەيىن جەتكەن. بىردە سەمەيلىك ساۋداگەر، اقىن اتتەمبەك دەگەن كىسى شىنجاڭدا ساۋدا ىستەپ ءجۇرىپ، كەرەيدىڭ جادىك رۋىنان شىققان بي قارا وسپاننىڭ اۋىلىندا وتكەن ءبىر تويدا وسى ءبيدىڭ كەلىنى، اقتان اقىننىڭ اناسى كارىپجانمەن ايتىسقان. اتتەمبەكپەن ايتىستا كارىپجان ءوزىنىڭ ابايدىڭ جيەنى ەكەنىن ولەڭگە قوسقان....

كارىپجان:
- اتتەمبەك، جۇرگەن بولساڭ اجال ايداپ،
ولەڭمەن ءتىل - اۋزىڭدى بەرەم بايلاپ،
بولساڭ دا جەتى ءتىلدى جەڭبەي قويمان،
ولەڭىم كەلىپ قالدى وپاتايلاپ.
اتتەمبەك:
- انادان جاسىرمايمىن تۋعانىمدى،
ولەڭدى اقىندىقپەن قۋعانىمدى،
شىراعىم، كىم بولاسىڭ ءجونىڭدى ايتشى؟
شاقىردىڭ وپاتايلاپ ۇرانىڭدى.
كارىپجان:
اتتەمبەك قىرت ەكەنسىڭ، اقىن دەسەم،
وپاتاي اقىن ەكەن ۇلى شەشەم،
اعاسى بىرگە تۋعان بي قۇنانباي،
توبىقتى رۋى ەكەن سۇراي بەرسەڭ.
بالاسى قۇنانبايدىڭ يبراھيم،
ارتىقشا زەيىن بەرگەن ءبىر قۇدايىم،
جاۋىنداي ولەڭ جىردى نوسەرلەتىپ،
تامىزعان تاڭىرقاتىپ ءتىلدىڭ مايىن.
قالاسىڭ مەن سويلەسەم جۇيەڭ بوساپ،
تارتىپپىن ناعاشىما مەن دە ۇقساپ،
ارعىننىڭ ارداگەرى ەكەن دەسەم،
اربانىڭ اتى ەكەنسىڭ سابان قۇرساق، - دەيدى.
مىنە، وسى ولەڭ جولدارىنان اقتاننىڭ شەشەسى كارىپجاننىڭ ابايدىڭ جيەنى ەكەنىن تۇسىنەسىز.
سول سياقتى، موڭعوليا قازاقتارىنان شىققان ءتىل عىلىمى دوكتورلارىنىڭ ءبىرى، بازىلحان بۇحات ۇلى مەن جۋرناليست بەكەن قايرات ۇلىنىڭ سۇحباتىنىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسىنا نازار اۋدارايىق:
- بالالىق شاعىڭىزدان ەسىڭىزدە قالعان نە بار، اقساقال؟!.
- مەن 1937 - جىلى تۋعان اداممىن. جەتى جاسىمنان باستاپ، اقساقالداردىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇردىم، ءماندى- ماعىنالى دۇنيەلەردى ەسىمە ساقتاۋعا تىرىستىم. ءبىر كۇنى اۋىلعا ءبىتىمى بولەك بىرەۋ كەلدى. باسىندا پۇشپاق تىماق. جانارى وتكىر. بەت الپەتى مايلانعان. تۋ بيەنىڭ قىس اسىرىپ ساقتاعان كۇرەڭ قازىسى سەكىلدى. قىلاۋ شالماعان قارا مۇرتى ىستىك سياقتى كوككە شانشىلىپ، ماقامداپ - ماقالداپ سويلەيدى ەكەن. سويتسەم، بۇل الگى اتاقتى اقىن اقتان بابي ۇلى ەكەن. مارقۇمنىڭ مۇرتى ەرەكشە ەسىمدە قالىپتى. باياعىدا، 1968- جىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ وسى قوبدا كەرەيلەرىنە كەلىپ قايتقان. سوندا اقتان اقىندى سىرتىنان كورىپ:

«ەي، سەن اقتانسىڭ با؟ « دەپتى. «اقتانمىن، مەنى قالاي تانىدىڭ؟» دەگەندە، سابەڭ كۇلىپ: «مۇرتىڭنان تانىدىم» دەگەن عوي. سونداي ءبىر مۇرتى بار ادام ەدى.
- اقتان اقىندى العاش رەت كورگەندەگى اسەرىڭىزدەن ەسىڭىزدە قالعان بىردەڭە بار ما؟
- اقتان مارقۇم اعىتىلىپ سويلەپ وتىردى. اسىرە داستانشىل جان ەدى، ءبىر قىدىرۋ جىر ايتىپ تاستادى. مانادان بەرى ەكى قۇلاعى قالقيىپ، قادالىپ وتىرعان ماعان دا ءبىر نازار سالىپ «بۇل كىمنىڭ بالاسى؟» دەدى، اقاڭ. بىزگە جاماعايىن ءوزى تاقىر كەدەي، ىڭىرشاعى اينالىپ، جاق سۇيەگى كوننىڭ تەرىسىن قىرعان قارا باكىنىڭ قىرىنداي جۇقارعان، شويناق شال بولۋشى ەدى سول مەنىڭ اتىمنان جاۋاپ بەرىپ: «بۇل بالا، قاراسيراق جەتىم سورلى، شەشەسى ەكەۋى اۋقاتتى ۇيلەردىڭ وتىن جاعىپ، كۇلىن تاسىپ كۇن كورىپ ءجۇر. وتە زەرەك وسىدان بىردەمە شىعادى» دەدى. اقتان مارقۇم ماعان: «وقۋعا باراسىڭ با، قالاساڭ مەكتەپ باسشىسىنا ايتىپ تىزىمدەتەيىن»، - دەدى. مەن قاتتى قۋاندىم «ءيا، وقۋعا بارعىم كەلەدى» - دەدىم.
اقاڭنىڭ قوينى- قونىشى تولعان داپتەر ەكەن. جاي جۇقا قاڭىلتاق داپتەرلەر ەمەس، بۇلعارىمەن تىستالعان كۇرەڭ داپتەرلەر. بىرەۋىندە «ەر تارعىن» جىرى، ەكىنشىسىندە «قالقامان - مامىر»، «ەر تاۋكە» دەپ كەتە بەرەدى. ونشاقتى بار- اۋ دەيمىن. كوبى شاكارىم قاجىنىڭ جىرلارى. ولاي بولاتىن سەبەبى، اقتان اقىن توبىقتى قۇنانباي قاجى اۋلەتىنە جيەنشار بولىپ كەلەدى. اقتاننىڭ شەشەسى كارىپجان دەگەن ادام وسكەنبايدىڭ قىزى، قۇنانبايدىڭ قارىنداسى وپاتايدان تۋىپ وتىر. وسىنى كوپ ادام بىلمەيدى. اقتاننىڭ اقىندىق دارىنىنىڭ ۇشىعى وسىندا جاتىر.
- سودان مەكتەپكە باردىڭىز با؟
- ءيا اقاڭنىڭ قولداۋىمەن جەتى جاسىمدا مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتادىم. ءسويتىپ ۇلانباتىردان جوعارى وقۋ ورنىن ءتامامداپ، قىزمەتكە ارالاستىم.
بۇل سۇحباتتان كورىپ وتىرعانىمىزداي اقتان بابي ۇلىن سول كەزدەگى قازاقستان جازۋشىلارىنا تانىمال ەكەنىن، ول تەك ونەر ادامى عانا ەمەس سونىمەن قاتار جاستاردى وقىتۋعا اتسالىسىپ، قامقورلىق جاساعان ازامات، ءارى ۇلى ابايدىڭ جيەنى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، اقتان بابي ۇلىنىڭ قولجازباسىنداعى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، 1904 - جىلى ناعاشىسى اباي قۇنانبايەۆ قايتىس بولعاندا كارىپجان اقىن 7 جاسار بالاسى اقتانمەن بىرگە ابايدىڭ اۋىلىنا بارىپ باتا جاساعان ەكەن. شىنجاڭدا دۇنيەگە كەلىپ، سانالى عۇمىرىن موڭعوليادا وتكىزگەن اقتان دا اناسىنان دارىپ، اقىن بولعان، بالا جاسىنان ايتىسىپ، ەلگە ەرتە تانىلعان ادام. اقتان بابي ۇلى اۋەلى ەسكى وقۋمەن، سوسىن توتە وقۋمەن ساۋاتىن اشادى. ءسويتىپ ول ءوزىنىڭ ولەڭدەرىن توتە جازۋمەن جازا باستايدى.. .


قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم، قالامگەر اعالار، اپالار سىزدەردەن وتىنەرىم جوعارىداعى ماقالامدا (قىسقارتىلىپ الىندى) ايتىلعان كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا تولىعىراق دەرەكتەر ىزدەيمىن:
1. اتامىز اقتاننىڭ اناسى - كارىپجان، ول كىسىنىڭ اكەسى جاقيا، جاقيانىڭ اكەسى كوبەي (بوتاقارا رۋىنان). ال كارىپجان اپامىزدىڭ اناسى - وپاتاي. وپاتايدىڭ اعاسى قۇنانباي، اكەسى وسكەنباي بولسا، وسكەنبايدىڭ تايبالا دەگەن قىزى بولعانى تۋرالى دەرەك بار، ەندەشە وپاتاي دەگەن تايبالانىڭ لاقاپ اتى ما الدە، ونىڭ ءسىڭلىسى مە؟
2. 1904 - جىلى اباي قۇنانبايەۆ قايتىس بولعاندا، بۇل اۋىلعا باتا جاساپ كارىپجان اپامىز جەتى جاسار بالاسى اقتانمەن بىرگە باس- اياعى 11 ادام بارعان ەكەن. ابايدىڭ اۋىلى اتامىز اقتان مەن ۇلى اجەمىز كارىپجان اقىندى قوناق ەتىپ، ات مىنگىزىپ، شاپان كيگىزىپ شىعارىپ سالىپتى.
مىنە وسى ەكى ماسەلە بويىنشا ناقتى دەرەكتەر بولسا ماعان حابارلاسۋلارىڭىزدى وتىنەمىن.

ريزاگۇل بايعانات قىزى اقتان نەمەرەسى


سوڭعى جاڭالىقتار