سۇلتانالى بالعابايەۆ: كوشى-قون كوڭىلدەن شىقسىن دەسەك
- سۇلتانالى اعا، قازىر پارلامەنت ماجىلىسىندە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە كوشى- قون جانە جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى تالقىلانۋدا.
بۇل زاڭدا شەتەلدەگى اعايىنداردىڭ، ياعني ورالمانداردىڭ اتاجۇرتقا قونىس اۋدارۋ ماسەلەسى دە قارالاتىنى انىق. قازىر بۇل جونىندە ءبىراز كۇردەلى جاعدايلاردىڭ قالىپتاسىپ وتىرعانى بارشاعا ءمالىم. ءسىز دۇنيەءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىندا قىزمەت ىستەيتىندىكتەن، بۇل ماسەلەلەر جونىنەن جاقسى حاباردارسىز دەپ ويلايمىن. وسىعان وراي، جاڭا زاڭنان نە كۇتەسىز جانە ونىڭ بۇرىنعى كوشى-قون تۋرالى زاڭنان قانداي ايىرماشىلىعى، ارتىقشىلىعى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيسىز؟
- مەن قازىرگى قولدانىستاعى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭنىڭ دا، بۇل سالاعا قاتىستى وعان دەيىنگى زاڭنىڭ دا جوباسىن دايىنداعان جۇمىس توبىنىڭ ىشىندە بولدىم. سوعان وراي، قازىرگى زاڭدى ءالسىز دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق ماسەلە تەك زاڭدا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ اتقارىلۋىندا جاتىر. وسىعان بايلانىستى بولاشاقتا كوشى-قون جۇمىستارى كوڭىلدەن شىقسىن دەسەك، بىرىنشىدەن، بۇل جاڭا زاڭدى الدىن الا جان-جاقتى تالداپ، بارلىق ۇسىنىستاردى ەسكەرىپ، ساپالى ەتىپ قابىلداۋىمىز كەرەك.
ەكىنشىدەن، قابىلدانعاننان كەيىن، بۇل زاڭنىڭ ءار بابى، ءار تارماعىنداعى ايتىلعان ماسەلەلەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناقتى تەتىكتەرى، ولاردى اتقارۋدىڭ وزىندىك ەرەجەلەرى دايىندالۋى ءتيىس. بىزدە، مىنە، وسى جاعى جەتىسپەيدى. ياعني زاڭدى جان-جاقتان جابىلىپ، ۋ-شۋ ەتىپ ايتىسىپ-تارتىسىپ ءجۇرىپ قابىلدايمىز. ال ءبىراق سودان كەيىن قابىلدانعان زاڭنىڭ قالاي، قايتىپ ورىندالىپ جاتقانىن قاداعالاپ، باقىلاۋدى ۇمىتىپ كەتەمىز. كوشى-قونعا قاتىستى جاڭا زاڭ دا وسىنداي جاعدايعا ۇشىراماسا ەكەن دەيمىن.
- ال مۇنداي جاعدايدى بولدىرماۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن ورالماندار كوشىنىڭ ماڭىزىن دۇرىس ءتۇسىنۋ كەرەك. ەتنيكالىق كوشى-قون تۋرالى قازىرگى اڭگىمەلەرگە قاراپ وتىرساڭىز، ورالماندار كوشى ەڭ الدىمەن سول ورالماندارعا عانا كەرەك سياقتى. ياعني ورالماندار بىرەۋدەن بىردەڭە سۇراۋ ءۇشىن، مەملەكەتكە سالماق سالىپ، ۇكىمەتتىڭ قارجىسىن شىعىنداتۋ ءۇشىن كەلەتىندەي كورەمىز. شىنداپ كەلگەندە، مۇلدەم كەرىسىنشە. ورالماندار كوشى ەڭ الدىمەن قازاقستان ءۇشىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇدان دا ءوسىپ، وركەندەپ، العا باسۋى ءۇشىن قاجەت.
- ماسەلە ويداعىداي شەشىلۋى ءۇشىن نە قاجەت دەپ ويلايسىز. الدە بۇعان ارنايى قارجى ءبولۋ كەرەك پە ەكەن؟
- جوق، ماسەلە قارجىدا ەمەس. باستى ماسەلە - ۇكىمەتتىڭ ورالماندارعا دەگەن ۇستانىمىندا، كوزقاراسىندا. ياعني ۇكىمەتتە «شەتەلدەگى قازاقتاردى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق، مادەني- رۋحاني دامۋىنا قايتىپ قاتىستىرامىز، قالاي ءتيىمدى پايدالانامىز» دەگەن ەڭ بولماسا بەس-التى بەتتەن تۇراتىن ايقىن باعدار-تۇجىرىمداما بولۋعا ءتيىس. ازىرشە ونداي ەشتەڭە بايقالمايدى. كەرىسىنشە، بۇعان مۇلدەم كەراعار پىكىرلەر ايتىلادى. مىسالى، ورالماندار مىندەتتى تۇردە جوعارى ءبىلىمدى مامان بولۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەرىلىپ ءجۇر.
مۇنىڭ قايدان شىققان اڭگىمە ەكەنى ماعان تۇسىنىكسىز. ويتكەنى جوعارى ءبىلىمدى ماماندار بىزدە جەتىپ-ارتىلادى. مىسالى، جىل سايىن قازاقستانداعى قاپتاعان ۋنيۆەرسيتەتتەردى سان مىڭداعان جاستار ءبىتىرىپ شىعادى.
مىنە، وسىلاردىڭ كەم دەگەندە جارتىسى ءوز ماماندىقتارى بويىنشا جۇمىس تابا المايدى. سەبەبى جوعارى ءبىلىمدى ديپلومى بار ماماندار وتە كوپ، ال ونداي مامانداردى قاجەت ەتەتىن جۇمىس ورىندارى الدەقايدا از. جالپى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءار ون مىڭ ادامعا ەسەپتەگەندە جوعارى ءبىلىم الاتىنداردىڭ سانى جونىنەن جاپونيا، ا ق ش سياقتى ەڭ دامىعان ەلدەردىڭ ءوزىن ارتقا تاستاپ، الەمدەگى ەڭ الدىڭعى قاتارعا شىققان.
ياعني بىزدە جۇرتتىڭ ءبارى ءجۇز پايىز جوعارى ءبىلىم الۋ كەرەك دەگەن ۇعىم- تۇسىنىك حالىقتىڭ ميىنا ابدەن سىڭگەن. ال وعان كەرىسىنشە، جاستارعا ارناۋلى ورتا ءبىلىم بەرىپ، بەلگىلى ءبىر كاسىپكە بەيىمدەۋ بارىنشا كەنجە قالعان. سونىڭ سالدارىنان قازاقستاندا ەگىن ەگەتىن، مال وسىرەتىن، قۇرىلىس سالاتىن، ءتۇرلى جوندەۋ جۇمىستارىمەن اينالىساتىن، حالىققا تۇرمىستىق قىزمەت كورسەتەتىن ماماندار وتە تاپشى.
وسىعان وراي، قازىر قازاقستاندا ادام تاڭعالارلىق جاعداي قالىپتاسىپ وتىر. مىسالى، قاي جەرگە، قاي اۋىلعا بارساڭىز دا، جۇرتتىڭ ءبارى «جۇمىس جوق، بوس ءجۇرمىز» دەپ سارى ۋايىمعا سالىنعان اڭگىمە ايتادى.
ال ءبىراق كورشىلەس وزبەكستان، تاجىكستان، قىرعىزستاننان جىل سايىن سان مىڭداعان «گاستاربايتەر ميگرانتتار» قازاقستانعا كەلىپ، جۇمىس ىستەپ، ايتارلىقتاي تابىس تابادى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ سەبەبى - حالقىمىزدىڭ ورتا كاسىپتى يگەرۋگە ءمان بەرمەي وتىرعانىندا. بىزدە قاراپايىم ءۇي سالاتىن دۇرىس مامان تابۋدىڭ ءوزى قيىن. ءتىپتى كەيبىر اۋىلداردا قازاقتار ءوز مالىن ءوزى باقپاي، شەتتەن كەلگەندەرگە باقتىرىپ، توي تويلاپ، سايران سالىپ جۇرەدى. مىنە، وسى تۇرعىدان كەلگەندە، شەتەلدەگى اعايىندارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىل شارۋاشىلىعىنان باستاپ شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ كەز كەلگەن سالاسىندا جاقسى جۇمىس ىستەي الادى. بۇعان قازاقستانعا كەلىپ ورنالاسىپ، تىرشىلىك ەتىپ جاتقان ورالمانداردىڭ ەڭبەگى ايقىن دالەل. سوعان وراي، ورالماندار تۋرالى ءسوز بولعاندا ەڭ الدىمەن ولاردىڭ وسى پايدالى جاعىن ەرەكشە ەسكەرگەنىمىز ءجون. كوشى-قون جانە جۇمىسپەن قامتۋعا قاتىستى زاڭ جوباسىن تالقىلاپ، قابىلداعاندا دا وسىعان ايرىقشا نازار اۋدارۋ كەرەك.
- سوڭعى ۋاقىتتا ورالماندار كوشىنە كەدەرگى جاساپ وتىرعان قازاقستان اۋماعىندا تۇراقتى تىركەلۋ، بۇرىنعى تۇرعان ەلىڭنىڭ ازاماتتىعىنان شىعىپ كەلۋ جانە سوتتالماعانىڭ تۋرالى انىقتاما اكەلۋ ماسەلەلەرى ەكەندىگى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. بۇل رەتتە ۇكىمەتتىڭ 2014 - جىلعى №111 قاۋلىسى ءبىرىنشى كەزەكتە ءسوز بولادى. بۇل قاۋلى شەتەلدەردەن، اسىرەسە، قىتايدان كەلەتىن قازاققا ۇلكەن بوگەت بولۋدا دەگەن ماسەلە ءجيى كوتەرىلۋدە. جاڭا زاڭدا بۇل ماسەلە ەسكەرىلە مە؟ وسى جونىندە نە ايتاسىز؟
- مۇنداي اڭگىمەنىڭ سوڭعى ۋاقىتتا بارىنشا كوبەيىپ تۇرعانى راس. بۇل جونىندە اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانىپ جۇرگەن قىتايدان كەلگەن اعايىنداردىڭ ارىز- شاعىمدارىنان دا حابارىم بار. سوعان وراي، قازىرگى قولدانىستاعى «حالىقتىڭ كوشى- قونى تۋرالى» زاڭنىڭ ەڭ سوڭعى وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن نۇسقاسىن مۇقيات قاراپ شىقتىم.
الگى ايتىلعان №111 قاۋلىمەن دە تانىستىم. سونداي-اق وسى ماسەلەگە تىكەلەي قاتىسى بار ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كونسۋلدىق قىزمەت دەپارتامەنتىنىڭ ماماندارىمەن سويلەستىم. قىتايدان كەلەتىن اعايىنداردىڭ قۇجاتتارىن رەتتەيتىن ءۇرىمجى قالاسىنداعى قازاقستاننىڭ ءتولقۇجات- ۆيزالىق مەكەمەسىنە حابارلاسىپ، بۇل جاعدايدىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىرۋدى ءوتىندىم. مىنە، وسىنداي «زەرتتەۋلەردەن» كەيىن ورالمانداردىڭ، ونىڭ ىشىندە قىتايداعى اعايىنداردىڭ قازاقستانعا كەلۋىنە كەدەرگى جاسايتىن جاعداي الگى ءوزىڭ ايتقان ماسەلەلەر ەكەندىگىنە كادىمگىدەي كۇماندانا باستادىم. ياعني بۇل سونشالىقتى كۇردەلى ماسەلە ەمەس كورىنەدى.
- نەگە كۇردەلى ماسەلە ەمەس، جىلىكتەپ ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز جاقسى بولار ەدى.
- قازىرگى تاڭدا قازاقستانعا كەلىپ ورالمان مارتەبەسىن الىپ، تۇراقتى تۇرۋدىڭ ەكى جولى بار. ءبىرىنشىسى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەتەلدەگى مەكەمەلەرىنە، ياعني ەلشىلىكتەر مەن كونسۋلدىقتارىمىزعا قازاقستانعا تۇراقتى تۇرۋعا كوشۋ تۋرالى ءوتىنىش بەرىپ، ءتيىستى قۇجاتتار وتكىزۋ. سوعان وراي، قازاقستانعا بارۋعا رەسمي رۇقسات الىپ، اتاجۇرتقا سودان كەيىن كەلۋ. بۇل ماسەلە ەڭ ءارى كەتكەندە ءۇش-ءتورت ايدا شەشىلەدى. مۇنداي جاعدايدا قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن ورالمان مارتەبەسىن الۋدا، تۇراقتى تىركەلۋدە ەشقانداي قيىندىق بولمايدى؛ كەلۋشىدەن سوتتالماعانى تۋرالى، ازاماتتىقتان شىققانى تۋرالى سياقتى انىقتامالاردى ەشكىم دە سۇرامايدى.
ال ورالمان مارتەبەسىن الۋدىڭ ەكىنشى جولى - اۋەلى قازاقستانعا كەلىپ، تۇراقتى تۇرۋعا سودان كەيىن قۇجات جيناپ وتكىزۋ. قيىندىق كوبىنە، مىنە، وسى ەكىنشى جاعدايدا تۋىندايدى. ياعني قازاقستانعا كەلىپ العاننان كەيىن ءبىر قۇجات جەتپەيتىن بولسا، شەتەلگە قايتا بارۋعا نەمەسە ول ەلدەردىڭ قازاقستانداعى ءتيىستى مەكەمەلەرىنىڭ ەسىگىن جاعالاۋعا تۋرا كەلەدى. شەتەلدەردەن، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، قىتايدان كەلەتىن كەلەتىن اعايىنداردىڭ قيىندىقتارى كوبىنە، مىنە، وسى جاعدايدان تۋىندايدى. سوعان وراي، قىتايدان اعايىندار ورالمان مارتەبەسىن الۋدى سول جاقتان شەشىپ كەلسە دۇرىس بولار ەدى.
- ەندەشە، اعايىندار نەگە شىنىندا سولاي جاسامايدى؟
- مۇنىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. ءبىراق ونى تۇسىندىرمەس بۇرىن، جالپى كوشى- قون تۋرالى ءبىر- ەكى اۋىز ءتۇسىندىرۋ ايتا كەتكەنىمىز ءجون. بۇگىنگى تاڭدا شەتەلدەن، ونىڭ ىشىندە قىتايدان دا، قازاقستانعا كوشىپ كەلۋدىڭ بىزدە بەس ءتۇرى بار. ولار: - تاريحي وتانىنا ورالۋ ماقساتىندا كوشىپ كەلۋ؛ وتباسىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا كوشىپ كەلۋ؛ ءبىلىم الۋ ماقساتىندا كوشىپ كەلۋ؛ ەڭبەك قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا كوشىپ كەلۋ؛ گۋمانيتارلىق جانە ساياسي ۋاجدەمەلەر بويىنشا كوشىپ كەلۋ. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ كوشىپ كەلۋگە جاتاتىن وزىندىك ۆيزالارى بار. مىسالى، تاريحي وتانىنا ورالۋ ماقساتىندا كوشىپ كەلەتىندەرگە لاتىنشا «J» جازۋىمەن تاڭبالاناتىن كوشىپ كەلۋ ساناتىنداعى ۆيزا بەرىلەدى. ال وتباسىن بىرىكتىرۋگە ارنالعان ۆيزا لاتىنشا «ك» دەگەن تاڭبامەن بەلگىلەنەدى. ءبىلىم الۋعا ارنالعان ۆيزا «L» بەلگىسىمەن كورسەتىلەدى. وسى ۆيزالاردىڭ العاشقى ەكەۋىمەن كەلگەندەر قازاقستاندا بىردەن تۇراقتى قالا الادى. ولاردان ەشقانداي قوسىمشا قۇجات تالاپ ەتىلمەيدى. بۇل رەتتە، شەتەلدەن جاڭا كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار تۇراقتى تىركەلگەننەن كەيىن ازاماتتىق الىپ ۇلگەرمەسە دە، كەيىن دە قالعان وتباسى مۇشەلەرىن «وتباسىن بىرىكتىرۋ ماقساتىنداعى» كوشى- قون ۆيزاسىمەن قازاقستانعا شاقىرتىپ الا الادى.
سونداي-اق ءبىلىم الۋ ماقساتىنداعى كوشىپ كەلۋدە دە ۇلتى قازاق ازاماتتارعا ارنايى جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان. بۇل ماسەلە «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭنىڭ 33-بابىنىڭ 2-تارماعىندا «قازاقستانعا وقۋعا كەلگەن ەتنيكالىق قازاقتار وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن تۇراقتى تۇرۋعا جانە قازاقستان ازاماتتىعىن قابىلداۋ تۋرالى ارىز بەرۋگە قۇقىلى» دەپ جازىلعان.
- زاڭدا تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ قويىلعان بولسا، شەتەلدەگى اعايىنداردىڭ الگىندەي اۋرە- سارساڭى، ازاماتتىق الا الماي جۇرگەندەردىڭ داۋى قايدان شىعىپ وتىر؟
- جوعارىدا كوشىپ كەلۋ ۆيزالارى تۋرالى اڭگىمە قوزعادىق. ال سونىمەن بىرگە كوشى- قونعا جاتپايتىن ۆيزالاردىڭ دا بار ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. كوشىپ كەلۋگە جاتپايتىن مۇنداي ۆيزالار «ديپلوماتيالىق ۆيزا»، «قىزمەتتىك ۆيزا»، «ىسكەرلىك ۆيزا» «ميسسيونەرلىك ۆيزا»، «تۋريستىك ۆيزا» جانە «جەكە ساپار ۆيزاسى» دەپ اتالادى. قىتايداعى اعايىنداردىڭ كوبى قازاقستانعا وسىلاردىڭ اراسىنداعى «G» دەگەن لاتىن ارپىمەن تاڭبالاناتىن «جەكە ساپار ۆيزاسىمەن» كەلەدى. ءبىراق بۇل «جەكە ساپار ۆيزاسى» كوشىپ كەلۋگە جاتپايتىن ۆيزا بولعاندىقتان، ونى العان ادام قازاقستاندا ورالمان بولىپ قالا المايدى. «ازاماتتىقتان نەمەسە تۇراقتى تىركەۋدەن شىعىپ كەل، سوتتالماعانىڭ تۋرالى انىقتاما اكەل» دەگەن قيىندىقتار وسىدان تۋىندايدى.
- ەشقانداي قيىندىق تۋدىرمايتىن كوشىپ كەلۋ ۆيزاسى تۇرعاندا، كوشى-قونعا جاتپايتىن «جەكە ساپار» ۆيزاسىن نەگە الادى؟
- مۇنىڭ سەبەبى مىنادا. شامامەن 2000 - جىلدارعا دەيىن قىتايداعى قازاقتار قازاقستانعا قانداي جاعدايمەن كەلسە دە الدىن الا مىندەتتى تۇردە جەكە كىسىدەن، نە زاڭدى تۇلعادان ارنايى شاقىرتۋ الدىراتىن. بۇعان بىرنەشە اپتا ۋاقىت كەتەتىن جانە بەلگىلى مولشەردە تولەماقى تولەنەتىن. ال كەيىن قازاقستان ۇكىمەتى قىتايداعى قازاقتاردىڭ اتاجۇرتقا كەلۋىن بارىنشا جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ەشقانداي شاقىرتۋ سۇراماي، قوسىمشا قۇجات تالاپ ەتپەي، بىردەن «جەكە ساپار» ۆيزاسىن تولەماقىسىز تەگىن بەرۋ ماسەلەسىن شەشتى. ول ۇلتى قازاق ازاماتتارعا ءبىر جىلعا دەيىن كوپ مارتەلىك بولىپ بەرىلەدى. بۇل ۆيزا اعايىنداردىڭ قازاقستاننىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىن ارالاپ، جەر، ەل كورىپ، بولاشاقتا كوشىپ كەلىپ جاتسام وسى جەرگە قونىستانسام بولادى دەگەندى الدىن الا بىلۋلەرى ءۇشىن وتە ءتيىمدى.
ال ءبىراق بۇل ۆيزا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كوشىپ كەلۋ ۆيزاسىنا جاتپايدى، سوندىقتان مۇنداي ۆيزامەن كەلگەن اعايىنعا «ورالمان» مارتەبەسى بەرىلمەيدى، ورالمان مارتەبەسى جوق بولعاننان كەيىن ازاماتتىققا قۇجات وتكىزە المايدى. جانە ول كىسى ۆيزاسىنىڭ ءبىر جىلدىق مەرزىمى تولىق بىتپەي تۇرىپ ءوز ەلىنە قايتۋى كەرەك. ال بۇل مەرزىم ءبىتىپ كەتسە، ونىڭ يەسى سوت ارقىلى شەشىم شىعارىلىپ، ايىبىن تولەپ، شىعىپ كەتۋ ۆيزاسىمەن ەلىنە قايتارىلادى. قىتايدان كەلگەن كەيبىر اعايىنداردىڭ «مەنى قازاقستاننان قۋىپ جاتىر» دەگەن اڭگىمەسى، مىنە، وسىدان تۋىندايدى.
- جارايدى، بىلمەستىكپەن ءبىر ادام جەكە ۆيزامەن ەلگە كەلىپ الدى دەيىك. اتامەكەنىن اڭساپ كەلگەن ادامدى قايتا قۋىپ جىبەرمەيتىنىمىز انىق. مۇنى شەشۋدىڭ وڭتايلى جولدارى جوق پا؟
- مەنىڭشە، جەكە ۆيزامەن كەلگەن ادامنىڭ ەلىمىزدە قالۋىن ەكى جولمەن شەشۋگە بولادى. ءبىرىنشى جول - جەكە ۆيزامەن كەلگەن ادامعا «ازاماتتىقتان شىعىپ كەل»، «سوتتالماعانىڭ جايلى قاعاز اكەل» دەمەي، ءتورت-بەس جىلعا ىقتيارحات بەرىپ ەلدە قالدىرۋ. سوسىن ءتورت-بەس جىلدا ول قالعان قۇجاتتارىن رەتتەپ الار ەدى.
مىسالى، بۇرىن بىزدە شەتەلدەن كەلگەن قازاقتارعا «قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلى» دەگەن كۋالىك بەرىلەتىن. اعايىندار وسى كۋالىكپەن قازاقستاندا ەركىن ءجۇرىپ-تۇرا الاتىن. قازىردە دە وسىنداي جەڭىلدىك جاساۋدى قاراستىرعان ءجون. ەكىنشى جول - اعايىنداردىڭ اۋەلى قازاقستانعا جەكە ۆيزامەن كەلىپ، بولاشاقتا ورنالاساتىنىن جەرىن كورىپ، تانىسىپ، سوسىن قايتا كەتىپ، كوشىپ كەلۋ ۆيزاسىمەن كەلۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ. بۇل پىكىردى قازاقستاننىڭ ءۇرىمجى قالاسىنداعى ءتولقۇجات- ۆيزالىق مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە قوستايدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، اعايىنداردىڭ اۋەلى تۇراقتى قونىس اۋدارۋعا قاجەتتى قۇجاتتاردى جيناپ وتكىزىپ، سوسىن قازاقستانعا جەكە ۆيزامەن بارىپ، ورنالاساتىن جەرىن انىقتاپ، بەيىمدەلىپ، سوسىن ءۇش-ءتورت ايدان كەيىن ءبىر اينالىپ كەلىپ، دايىن بولعان كوشى- قون ۆيزاسىن الۋلارىنا بولادى.
- ولاي بولسا، «ازاماتتىقتان شىعىپ كەل» دەگەن تالاپ قويۋ دا ەشقانداي قيسىنعا كەلمەيدى ەمەس پە؟
- بۇل ماسەلە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان 2014 - جىلعى 19 - قاڭتارداعى «قازاقستان ازاماتتىعىن قابىلداۋ مەن شىعۋدى تىركەۋ تۋرالى» № 111-قاۋلىسىنان تۋىنداپ وتىر. بۇل قاۋلىدا ازاماتتىق الۋ ءۇشىن تاپسىرىلاتىن قۇجاتتاردىڭ قاتارىندا «باسقا مەملەكەتتىڭ قۇزىرلى ورگانى بەرگەن ازاماتتىعىنىڭ جوقتىعى نەمەسە بۇرىنعى ازاماتتىعىنىڭ توقتاتىلعانى تۋرالى» انىقتاما كەرەك ەكەندىگى اتاپ كورسەتىلگەن.
مىنە، وسى باپ بويىنشا قازاقستاننان ازاماتتىعىنا قۇجات وتكىزۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە باسقا ەلدىڭ ازاماتتىعى بولماۋى كەرەك ەكەندىگى داۋسىز. ال ءبىراق قاۋلىنىڭ تۋرا وسى بابىنان كەيىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا تاريحي وتانى رەتىندە تۇراقتى ورالعان ادامدار ورالمان كۋالىگى جانە بۇرىنعى ازاماتتىعىنان باس تارتۋ تۋرالى ارىز بەرەدى» دەگەن تالاپ تا ناقتى جازىلعان. ياعني ورالمان كۋالىگى بار ادام وزگە ەلدىڭ ازاماتى بولسا دا، ەگەر ودان باس تارتامىن دەپ ارىز جازسا، قازاقستان ازاماتتىعىن قابىلداۋعا تولىق قۇقىلى. مىنە، سوندىقتان قولىندا ورالمان كۋالىگى بار قازاققا باسقا ەلدىڭ ازاماتتىعىنان شىعىپ كەل دەپ تالاپ قويۋ ەشقانداي قيسىنعا كەلمەيدى.
- ال سوتتالماعانى تۋرالى قاعازدىڭ قانداي قاجەتى بار؟
- سوتتالماعانى تۋرالى قاعاز اكەل دەپ ەشكىم دە ايتپايدى. ويتكەنى زاڭ بويىنشا ءبىر ادام سوتتالسا، سودان كەيىن تۇرمەدەن شىقسا، ازاماتتىق قۇقىعى قايتادان قالپىنا كەلەدى. سوعان وراي، بۇرىن سوتتالعان ادامدى ازاماتتىققا قابىلداماۋ كەرەك دەگەن ءسوز جوق. بۇل جەردەگى ماسەلە - شەتەلدىك ازاماتتىڭ سوتتىلىعىندا، ياعني قازىرگى كەزدە ءىسى سوتتا قارالىپ جاتقانى نەمەسە تەرگەۋدە جۇرگەنى تۋرالى. مۇنداي انىقتامانىڭ دۇرىس اتاۋى «سوتتىلىعى» دەپ ايتىلادى. سوتتىلىعى بار ادامدى جالعىز قازاقستاندا عانا ەمەس، الەمنىڭ بارلىق ەلىندە دە ازاماتتىققا قابىلدامايدى. سوندىقتان مۇنداي انىقتاما تالاپ ەتپەۋ كەرەك دەگەندى ەشكىم دە ايتا الماسا كەرەك.
جانە كەز كەلگەن ەلدە مۇنداي انىقتاما الۋ سونشا قيىن دا ەمەس. بۇل جەردە كوبىنە ماسەلە اعايىنداردىڭ اۋەلى قازاقستانعا كەلىپ، سوتتىلىعى تۋرالى انىقتامانى سودان كەيىن ىزدەيتىنىنەن تۋىندايدى. تىركەۋدەن شىعىپ كەلۋ ماسەلەسى دە وسىعان ۇقساس. ورالمانداردىڭ مۇنداي انىقتامالاردى قازاقستانعا كەلمەس بۇرىن، وزدەرى تۇرعان جەرىندە دايىنداپ العاندارى ءجون. قازاقستانعا قونىس اۋدارۋ ماسەلەسىن شەتەلدەگى قازاقستان ەلشىلىكتەرى ارقىلى شەشكەن ءتيىمدى دەۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى مىنە، وسىندا.
- شەتەلدەگى قازاقتاردى رەسپۋبليكانىڭ جەتى وبلىسىنا كوشىرىپ اكەلۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇر. الايدا بۇل كوشتىڭ دە ناقتى مەحانيزمى جاسالماعان سياقتى.
- بۇعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن الگى جەتى وبلىس دەگەن ماسەلەنىڭ قايدان شىققانىن تۇسىندىرە كەتەيىك. ەتنيكالىق كوشپەن اينالىساتىن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءبارى رەپاتريانتتاردى، بىزدىڭشە ايتقاندا، ورالمانداردى ورنالاستىرۋدى ەڭ الدىمەن وزدەرىنىڭ مۇددەسى مەن قاجەتتىلىگىنە سايكەس رەتتەيدى. كوشىپ كەلەتىندەر قاي وڭىرلەرگە جاقسى ورنالاسىپ، تەز بەيىمدەلەدى، ولاردىڭ كەلۋىنە قاي جەرلەر ەرەكشە مۇقتاج - رەپاتريانتتاردى قابىلداۋ وسىنىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلادى.
بىزدەگىدەي كەز كەلگەن ادامنىڭ شەگارادان وتە سالىپ، وزدەرى قالاعان وبلىستارعا بارىپ، «ءبىز ورالمان ەدىك، مىنە، كەلىپ قالدىق، ەندى نە ىستەيسىڭدەر؟» دەگەن اڭگىمە بولمايدى. كەرىسىنشە، ءبارى دە كەلەتىنىن الدىن الا حابارلاپ، سوعان وراي، ۇكىمەت بەلگىلەگەن جەرگە بارادى. بۇل تاجىريبە قازىر بىزدە دە قولعا الىنۋدا.
قازاقستان ۇكىمەتى ورالمانداردى ورنالاستىرۋعا ىڭعايلى حالقى از، جەرى كەڭ وڭىرلەردى ايقىنداعان بولاتىن. بۇعان شىعىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان، پاۆلودار، قوستاناي سياقتى تەرىسكەيدىگى جەتى وبلىس كىرگەن ەدى. مۇنداي وبلىستارعا ورنالاسقان ورالماندارعا ءتۇرلى الەۋمەتتىك قولداۋلار جاسالىنادى. باسپانا، جەر بەرۋ، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى شەشىلەدى.
وسىعان وراي، ءار ءوڭىردىڭ جىل سايىن قانشا ورالمان وتباسىن قابىلدايتىنى جونىندە ارنايى كۆوتا بەكىتىلەدى. ءبىراق جاڭا زاڭ قابىلداعاننان كەيىن بۇل جونىندە ءبىراز وزگەرىستەر بولۋى مۇمكىن. ءار وبلىستاردىڭ سۇرانىستارىنا وراي، جىل سايىن ەتنيكالىق قازاقتاردى قونىستاندىراتىن وڭىرلەردى ايقىنداۋ مەن وعان بولىنەتىن كۆوتانىڭ مولشەرى دە وزگەرىپ تۇرۋى ابدەن ىقتيمال. جاڭا زاڭ قابىلداعاننان كەيىن بۇل جونىندە ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسى قابىلدانادى دەپ كۇتىلۋدە.
- سوندا كوشى-قون كۆوتاسى بەكىتىلمەگەن وبلىستار ورالمانداردى قابىلداماي ما؟
- ارينە، قابىلدايدى. ءبىراق ونداي وبلىستارعا باراتىن اعايىندارعا كۆوتا بويىنشا ەشقانداي الەۋمەتتىك كومەك بەرىلمەيدى، ولار تەك ورالمان مارتەبەسىن عانا الادى. سوعان وراي، تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات ەتەتىن ىقتيارحاتقا قول جەتكىزىپ، بۇدان كەيىن ازاماتتىققا قۇجات وتكىزەدى. ال باسقا جاعدايدا ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورىپ، قازاقستاننىڭ وزگە ازاماتتارىمەن تەڭ قۇقىقتا تىرشىلىك ەتەدى.
- وسىعان بايلانىستى جانە ءبىر سۇراق تۋىندايدى. كەيىنگى كەزدە استانا مەن الماتى قالالارى ورالمانداردى مۇلدەم قابىلدامايدى ەكەن دەيتىن ءسوز شىعىپ ءجۇر. وسى جونىندە نە ايتاسىز؟
- ءيا، بۇل ازىرشە راس اڭگىمە. ءبىراق بۇل كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، استانا مەن الماتى قالاسىنا شەتەل قازاقتارىن مۇلدەم كىرگىزبەيدى دەگەن ءسوز ەمەس. الىس-جاقىنداعى اعايىندار بۇل ەكى قالاعا دا كەلىپ وقۋعا ءتۇسسىن (بۇل جونىندە ارنايى كۆوتا جانە دايىندىق بولىمدەرى بار)، ەڭبەك كوشى-قونىمەن كەلىپ جۇمىس ىستەسىن نەمەسە جەكە ساپار ۆيزاسىن الىپ ءبىر جىل قىدىرىپ ءجۇرسىن - وعان ەشقانداي قارسىلىق جوق.
ونىڭ سىرتىندا، ايتقانىمىزداي، شەتەلدىك عالىمداردى، ونەر ادامدارى مەن سپورتشىلاردى قازاقستان ازاماتتىعىنا جەڭىلدىكپەن قابىلدايتىن قاۋلى بار - شەتەلدەگى قازاق ۇلتىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى وسى جەڭىلدىكتى دە پايدالانسىن. ال ءبىراق استانا مەن الماتى قالالارىندا اعايىندارعا ورالمان مارتەبەسى بەرىلمەيدى.
مۇنىڭ سەبەبى ەكى قالادا دا تۇرعىن حالىقتىڭ بارىنشا كوبەيىپ، ءتۇرلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ كۇردەلەنۋىنەن تۋىنداپ وتىر. سوعان وراي، سوڭعى ۋاقىتتا تەك شەتەلدەردەن عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ ءوز ىشىنەن دە استانا قالاسىنا كوشىپ كەلۋدى شەكتەۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەرىلۋدە.
الماتى قالاسىندا دا تۇراقتى تىركەلۋ بارىنشا قيىنداتىلعان. سوندىقتان دا بۇل ەكى قالاعا سىرتتان كەلگەندەردىڭ بىردەن ورنالاسۋى قيىن. اعايىنداردىڭ بۇعان تۇسىنىستىكپەن قاراعاندارى ءجون. ال استانا مەن الماتى قالاسىنا تۇراقتى ورنالاسۋعا شىنىمەن قۇلشىنىپ تۇرعاندار بولسا، قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن وبلىسىنا كەلىپ، ازاماتتىق العاننان كەيىن بۇعان دا تولىق جول اشىلادى. ياعني بۇدان كەيىن ولاردىڭ قازاقستان ازاماتتارىمەن قۇقى تەڭ، قايدا تۇرامىن دەسە دە، ءوز ەرىكتەرى. دەگەنمەن، مۇنىڭ ءبارى قازىرگى جاعداي. ال كوشى-قونعا قاتىستى جاڭا زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن استانا مەن الماتىعا بايلانىستى بۇل جونىندە دە كەيبىر وزگەرىستەر بولۋى عاجاپ ەمەس. جالپى، وسى زاڭ ورالماندارعا بۇدان دا باسقا ءبىراز جاقسى جاڭالىقتار اكەلەدى دەپ سەنەمىز.
- سىزدىڭشە، جاڭا زاڭدى تالقىلاۋ بارىسىندا تاعى دا قانداي ماسەلەلەر ەسكەرىلۋى كەرەك؟
- مەنىڭشە، ورالماندار كوشىن قالاي، قايتىپ ۇيىمداستىرامىز دەگەن ماسەلەگە ايرىقشا نازار اۋدارىلۋى كەرەك. مىسالى، ەتنيكالىق قازاقتاردى قونىستاندىراتىن وڭىرلەردىڭ ايقىندالاتىنىن جوعارىدا ايتتىق. ءبىراق ول وڭىرلەرگە ورالمانداردىڭ قالاي، قايتىپ باراتىنى ناقتىلانباعان. مىسالى، قىتايدا تۇرعان ادام تاۋەكەل قىلىپ ۆيزاسىن الىپ، پويىزعا ءمىنىپ، پاۆلوداردان نەمەسە قوستانايدان ءتۇستى دەيىك، سوسىن قايدا بارادى؟ ونى كىم كۇتىپ الادى؟ ەشقانداي تانىسى جوق، دالاعا تۇنەي مە؟ سونداي-اق بۇرىن ورالماندار ماسەلەسىمەن ءبىرىڭعاي كوشى-قون مەكەمەلەرى اينالىساتىن. ال قازىر ورالمانداردى قابىلداۋ مەن ورنالاستىرۋدىڭ نەگىزگى سالماعى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا، وبلىستىق اكىمشىلىكتەر مەن ولارداعى جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار باسقارمالارىنا جۇكتەلەتىن بولدى.
ءبىراق ولاردىڭ مۇنداي مىندەتتى ويداعىداي اتقارۋعا شامالارى، مۇمكىندىكتەرى، تاجىريبەلەرى جەتە مە - بۇل ماسەلە دە ازىرشە بەلگىسىز. مىنە، جاڭا زاڭدى تالقىلاپ، قابىلداۋ بارىسىندا وسى ماسەلەلەرگە ايرىقشا نازار اۋدارىلسا دەيمىز.
سۇحباتتاسقان سەرىكبول حاسان
«ايقىن»