قازاق جەرىندەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەر: ايشا ءبيبى كەسەنەسى
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى» ، «قازاق حاندارى» ، «ەجەلگى قالالار تاريحى» ، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى. «بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
يۋنەسكو ساراپشىلارىنىڭ باعالاۋىنشا ءون بويى ورنەكپەن ءورىلىپ، ايشىقپەن كومكەرىلگەن جانە 60 تان استام ءتۇرلى ويۋلارمەن بەزەندىرىلگەن تەرراكوت كىرپىشتەر سىرتقى جاپسىرما ەمەس، قابىرعالىق ماتەريال بولىپ ورىلگەن الەمدەگى جالعىز مۇرا ايشا ءبيبى كەسەنەسى - ورتاعاسىرلىق ساۋلەت ونەرى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى. 12 - عاسىردا سالىنعان. جامبىل وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانى ايشا ءبيبى اۋىلىندا ورنالاسقان. كەسەنە قۇرىلىسىن 1897 -جىلى ۆ. كاللاۋر، 1938-1939 -جىلدارى ا. بەرنشتام باستاعان كسرو عا قازاق فيليالىنىڭ تاريح جانە ماتەريالدىق مادەنيەت ەكسپەديتسياسى، 1953 -جىلى قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكسپەديتسياسى زەرتتەگەن.
ايشا ءبيبى تاريحتان بەلگىلى قاراحاننىڭ ايەلى. كۇمبەزدى سول قاراحان (اۋليە اتا) سالدىرعان. ءبىراق كەسەنەنى سالعان ساۋلەتشى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. ءپىشىنى شارشىلانىپ بىتكەن، اۋدانى 7,6 *7,6 مەتر، بۇرىشتارى باعانا تىرەۋلەر ارقىلى كوتەرىلگەن. كەسەنە ورتاسىندا قۇلپىتاس (3 * 1,4 م) ورناتىلعان. باتىس جاق قابىرعا مەن باعانالار ويۋلى ۇساق پليتكالارمەن قاپتالعان. قابىرعانىڭ ورتاسىندا ءسۇيىر اركالى تەكشە جاسالعان. تەكشە بەتتەرىنىڭ قابىرعاعا ۇلاسار تۇسى شاعىن باعانالارمەن ساندەلگەن. بۇل باعانالاردىڭ جوعارى جاعى كوگەرىس ورنەكپەن اشەكەيلەنگەن مىعىم بلوك بولىپ كەلەدى. بۇرىشتاعى باعانالار كوگەرىس ورنەكتى جۇقا كىرپىشپەن ورىلگەن بەلدەۋ ارقىلى اسەمدەلگەن. ايشا ءبيبى كەسەنەسىنىڭ ىرگەتاسىنان باستاپ ەسەپتەگەندە 3,4 بيىكتىكتە باعانالارعا اراب ارپىندە جازۋى بار بەلدەۋ جۇرگىزىلگەن. سولاردىڭ بىرىندە «كۇز، بۇلتتار، دوڭگەلەنگەن دۇنيە.. .» دەگەن سوزدەر جازىلعان. كەسەنە قابىرعالارى (قالىڭدىعى 80 سم) ءۇش بولىكتەن: كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان ىشكى جاعىنان، ويمىش اشەكەيلى پليتالارمەن قاپتالعان سىرتقى جاعىنان، سونىمەن بىرگە ساز بالشىقپەن جانە جارامسىز پليتكالاردىڭ سىنىقتارىمەن تولتىرىلعان قابىرعا ورتاسىنداعى كەڭىستىكتەن تۇرادى. قابىرعالار مەن باعانالار بەرىكتىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن قابىرعانىڭ ىشكى جاعىنا ارشا اعاشىنان ارقالىق قويىلعان. كەسەنە قابىرعالارىنىڭ سىرتقى بەتى ارتقى جاعىنداعى سىنالارىمەن بەكىتىلگەن ويمىش ۇساق پليتالار ارقىلى بەزەندىرىلگەن. ۇساق پليتالاردىڭ شىرماۋىق ورنەگىنە 60 ءتۇرلى اشەكەي قولدانىلعان. قاشاۋمەن ۇڭگىپ جاسالعان بۇل ويۋلار ءبىر- بىرىمەن قيۋلاسىپ، كەسەنەنىڭ ماقساتىنا لايىق ساۋلەتتىك سيپات، كومپوزيتسيالىق شەشىم تاپقان. كەسەنە قۇرىلىسىنان تەمىر داۋىرىندەگى ساۋلەت ونەرىندە ۇلكەن ورىن العان پورتالدى- تاقتالى ءداستۇر ايقىن اڭعارىلادى.
ايشا ءبيبى - شامامەن 11-12 - عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن ارۋ قىز. ايشا ءبيبى ەلىنە ساپارلاپ كەلگەن قاراحانمەن جۇزدەسىپ، ءبىر- ءبىرىن ۇناتادى. الايدا تۇتقيىلدان ەلىن جاۋ شاپقانىن ەستىگەن قاراحان دەرەۋ ەلىنە اتتانادى. ۋادەلى كەزدە حابار بولماعان سوڭ، الاڭداعان ايشا ءبيبى «كۇيەۋ جىگىت ەلىنە بارىپ، ءبىر حابارىن بىلەيىن، امان بولسا الدىڭىزعا كەلىپ اق باتاڭىزدى الىپ قوسىلارمىز» ، دەپ اكەسىنەن رۇقسات سۇرايدى. ءبىراق قىز اكەسى كەلىسىمىن بەرمەيدى. ءۇش رەت ءوتىنىپ، مەسەلى قايتقان ايشا ءبيبى 40 قىز جولداس ەرتىپ، قاراحاننىڭ ەلىنە ءوز بەتىمەن اتتانادى. ەل شەتىنە تاياعاندا دەمالماقشى بولىپ سۋ بويىنا توقتاپ جۋىنادى. سول كەزدە ساۋكەلەنىڭ ىشىندە جاسىرىنىپ قالعان ۋلى جىلان ايشانى باسىنان شاعىپ ولتىرەدى. قىزداردىڭ حابارىن ەستىپ قاراحان دا جەتەدى. ءبىراق ايشا تىلگە كەلمەيدى. ەڭ بولماسا و دۇنيەدە قوسىلايىق دەپ قاراحان وسى جەردە ايشامەن نەكەسىن قيدىرادى. كەلىن بولىپ بوساعا اتتاماسا دا ۋادەگە بەرىك ايشانىڭ سوڭعى دەمى ءوز قولىندا شىققانىنا ءارى ريزا، ءارى قۇسا بولعان قاراحان ايشا ءبيبى قابىرىنىڭ ۇستىنە كۇمبەز تۇرعىزدىرادى.
ايشا ءبيبى حيكاياسىن زەرتتەگەن تارازدىق جۋرنالشى ب. ابىلدايەۆ «ايشا ءبيبى» دەگەن پەسا جازدى.
ايشا ءبيبى كەسەنەسى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزىلىپ، مەملەكەت قورعاۋىنا الىنىپ، يۋنەسكو- نىڭ بۇكىل الەمدىك مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگىزىلگەن.
دەرەككوزى:
قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، 1 توم