قازاقستانداعى ەجەلگى قالالار: تاراز
بۇل جوبا اياسىندا «بابالار ءسوزى»، «قازاق حاندارى»، «ەجەلگى قالالار تاريحى»، «حالىق قازىناسى» قاتارلى جاڭا ايدارلار اشىلدى.
«بابالار ءسوزى» ايدارى نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلەر الىندى. «قازاق حاندارى» ايدارىندا تاريحىمىزدا ەلىنە قورعان بولعان حانداردىڭ ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر بەرىلەدى. ال «ەجەلگى قالالار تاريحى» ايدارىنا قازاق دالاسىنداعى وركەنيەتتىڭ ورداسى بولعان كونە قالالاردىڭ تاريحى تۋرالى جازبالار جاريالانادى. «حالىق قازىناسى» ايدارى بويىنشا، قازاقستانداعى تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر، قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى، قولونەر، قارۋ- جاراقتارى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرىلمەك. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
ەجەلگى تاراز قالاسى І-ХІХ جامبىل وبلىسى، تاراز قالاسىنىڭ ورتالىق بازارى اۋماعىندا ورنالاسقان. قالاشىق قازىرگى تاراز قالاسىنىڭ ورتالىق بولىگىندە ورنالاسقان. ونىڭ اۋماعىندا (قامال، شاحريستان) ورتالىق بازار ورنالاسقان. ونىڭ ماڭايىن قالا ۇيلەرى الىپ جاتىر. 20 - عاسىردىڭ باس كەزىندە ۇزىن دۋالدار توڭىرەگىندە وتىزدان استام تومپەشىكتەر- قورعاندار، قونىستار، نەكروپولدەر قالدىعى بار ەدى. قازىرگى كەزدە ولاردىڭ ءبارى تەگىستەلىپ، ۇيلەر سالىنعان. سۇلەيمانوۆ كوشەسىنىڭ باتىس بولىگىندەگى تورتكۇل جانە تەلەورتالىق اۋدانىنداعى قونىس، سونداي- اق قالانىڭ سولتۇستىك شەتىندەگى ۇزىن دۋالداردىڭ جەكەلەگەن بولىكتەرى ساقتالىنىپ قالدى.
1867 ج. قالاشىقتى پ. ي. لەرح زەرتتەدى. 1893-94 - جىلدارى تالاس دالاسىنداعى ەسكەرتكىشتەرمەن بىرگە اۋليەاتا اۋماعىنداعى قالالار ەسكى ورنىن ۆ. ۆ. بارتولد قاراپ شىقتى. العاش رەت قازبا جۇمىسى 1927 ج. (م. ە. ماسسون) جۇرگىزىلدى. 1938 ج. قالاشىق شاحريستانى مەن قامالىنا ك س ر و عا قازاق بولىمشەسى ەكسپەديتسيالارى (ا. ن. بەرنشتام) التى جەردەن قازۋ جۇرگىزدى. 1940 ج. قازۋدى جامبىل ارحەولوگيالىق پۋنكتى (گ. ي. پاتسيەۆيچ) ، 1958 ج. - قازاق ك س ر- ءنىڭ ا ە ع ز ي- ءنىڭ تاراز ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى (ت. ن. سەنيگوۆا) جۇرگىزدى. 1960-65 ج ج. قازاق ك س ر عا- نىڭ ا ە ع ز ي (ە. ي. اگەيەۆا، ت. ن. سەنيگوۆا، م. س. مەرشييەۆ) ورتا ازيالىق ەكسپەديتسياسى قايتا قازۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى، 1983-85 ج ج. قازاق ك س ر عىلىم اكەدەمياسىنىڭ تاراز ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى، ودان كەيىن قازاق ك س ر- ءنىڭ تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەر جيىنتىعى ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى جالعاستىردى.
ەسكەرتكىشتەردىڭ تۇگەلدەي جويىلعانىنا قاراماستان كوپ جىلعى ارحەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ، سونداي- اق قازىرگى قالا اۋماعىنا قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەزىندە تابىلعان زاتتار ناتيجەسىندە كونە جانە ورتا عاسىرداعى تاراز ءومىرىنىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىن سيپاتتايتىن ەلەۋلى ماتەريالدار جيناقتالدى. تاراز ورنىنا قۇرىلىس ورىندارى سالىندى، سوندىقتان قالاشىقتىڭ بەينەسىن 19 - عاسىر جانە 20 ع- دىڭ 30 -جىلدارىنداعى جينالعان مالىمەتتەر نەگىزىندە كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋگە بولادى. قازبا جۇمىستارى ورتا عاسىرداعى تارازدىڭ قامالدان، شاحريستاننان، راباتتان جانە اۋماقتاردان تۇرعانىن ايعاقتايدى. قازىرگى كەزدە شاحريستاننىڭ سولتۇستىك دۋالىنىڭ 370 م- گە دەيىن، باتىسى 160 م- گە دەيىن سوزىلعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى.
وڭتۇستىگىندە قالاشىق قالدىقتارى 200 م قاشىقتىڭ كولەمىندە بايقالادى. شاحريستاننىڭ سولتۇستىك دۋالىنا قامال جالعاسقان. جوبا بويىنشا ول تىك بۇرىشتى توبە، جاقتاۋلارىنىڭ ۇزىندىعى 175 م (سولت. ) ، 117 م (باتىسى) ، 115 م (شىعىسى) جانە 125 م (وڭتۇستىگى) . تىك قازۋ جۇمىستارى شاحريستان مەن قامالدىڭ ءار كەزەڭدەرىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. جاڭا ءداۋىردىڭ العاشقى عاسىرىنا ءتان قاباتتار قامال مەن شاحريستاننىڭ وڭتۇستىك باتىس بولىگىن قازۋ كەزىندە تابىلعان شيكى بالشىقتان جاسالعان كىرپىشتەر سىنىقتارىنان، قىش ىدىستاردان، كۇلدى قاباتتاردان انىقتالدى. قاتپار قالىڭدىعى - 0,5 م. قامالدى قازۋ بارىسىندا 4-6 ع ع- داعى قاباتتار اشىلدى، ونىڭ قالىڭدىعى 1,5 م- گە دەيىن باردى. ودان تىك بۇرىشتى شيكى كىرپىشتەن - 50 х 29,5 х 9,5 س م - قالانعان بولمەلەر قالدىعى ارشىلدى. عيمارات قابىرعاسى 1 م بيىكتىككە دەيىن ساقتالعان، ەنى - 1-1,5 م. قاباتتار استىنان وزىندىك ءپىشىنى بار قىش زاتتار - جۇقا جاقتاۋلى شوشكەلەر، قۇمىرالار، حۋمدار، تەمىر پەشتەر تابىلدى.
6-8 ع ع. قاباتتارى بارلىق قازۋ كەزدەرىندە كەزدەستى. ولاردىڭ مىقتىلىعى 1,5 ح 2,5 م. قامالعا باراتىن كەۋلەمە قازبا ورنىندا وسى كەزەڭگە جاتاتىن ەكى ءدالىز بەن بولمە تابىلدى. ولار شيكى كىرپىشتەن كولەمى. 26-28 х 50-60 х 8-9 س م ەتىپ قالانىپتى. قىش زاتتارى تۇرلەرىنىڭ ارقيلىلىعىمەن جانە ءسان ەرەكشەلىگىمەن دارالانادى. وسى جەردەن فورماسى مەتالل ىدىستارعا جاقىن المۇرت فورمالى قۇمىرالار، كرۋجكەلەر تابىلدى. ويىپ سالىنعان ويۋلارى بار قاقپاقتار، قىش مۇسىندەردى قۇيۋعا ارنالعان ۇلگىلەر، سيريا جازۋى بار ىدىستار شىقتى. 8-10 ع ع- داعى قاتپارلار وسى كەزەڭدەگى قالا ءومىرىنىڭ اسا قاۋىرت بولعانىن ايعاقتايدى. تابىلعان تەمىر اقشالار 7-8 ع ع. -دى كورسەتەدى.
كۇيدىرگەن كىرپىشتەن سالىنعان (0,22 х 0,22 х 0,05 م) ، ەدەنى توسەلگەن بولمەلەر، توسەلگەن تاستار قۇرىلىس تەحنيكاسىنىڭ وزگەرگەنىن دالەلدەيدى. تولىق پىسىرمەي جاساعان قىش زاتتارى ىشىندە قىزعىلت ويىپ سالىنعان ورنەكتەرى بار جىلتىر كرۋجكەلەر مەن قۇمىرالار كوپ كەزدەسەدى. ابدەن سۋارىلعان ىدىستار اق، اشىق، كوك جانە قوڭىر تۇسپەن جىلتىراتىلعان جانە وسىمدىك ورنەكتەرى سالىنعان. 11-12 ع ع. مەتالل اقشالارمەن ەرەكشەلەنەدى. قاباتتار استىنان تەمىر پىشاق، قالايى بۇيىمدار سىنىقتارى، شىنى مەن تاستان جاسالعان القالار، شىنى ىدىستار تابىلدى. كوپ مولشەردە سۋارىلعان ىدىستار شاشكەلەر، تارەلكەلەر، شىراق ساۋىتتارى شىقتى. سىڭىرىلگەن بوياۋ تۇستەرى اشىق جانە اق. ورنەكتەر قوڭىر، كوك، قىزىل بوياۋلارمەن، كەيدە ولار ويۋلارمەن ۇيلەستىرىلە بويالعان. ورنەكتەرى وسىمدىك سۋرەتتەرى، گەومەتريالىق، ەپيگرافيالىق بولىا كەلەدى.
سۋارىلماعان قىشتار تار مويىندى قۇمىرالار، كرۋجكەلەر، شاشكەلەر، حۋمدار. قالاشىقتىڭ ءارتۇرلى بولىگىندە جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى تارازدىڭ اركەزدەگى كەزەڭدەرىن اڭعارتاتىن قۇرىلىس كەشەندەرى مەن تۇراقتارىن ايعاقتايدى. شاحريستاننىڭ شىعىس بۇرىشى جاعىنان قازىلعان 200 شارشى م الاڭنان مونشا قالدىقتارى تابىلدى. جوباسىندا عيمارات شارشى فورمالى (13,5 х 12,5 م)، سىرتقى قابىرعاسىنىڭ قالىڭدىعى - 1 م. بارلىعى 7 بولمە ارشىلدى ورتاشا كولەمى 3,05 х 3,15, 2,52 х 3,92. 1-بولمەنىڭ قابىرعالارىندا قىزعىلت بەتكە سالىنعان تاڭبالار جانە قاتارلاستىرا قارا تۇسپەن سىزا جۇرگىزىلگەن سەگىز بۇرىشتى سارى جۇلدىزدار ساقتالىپتى. ەدەن سارى، قىزىل ءتۇستى، مولشەرى 0,5 х 0,5 х 0,08 م تەگىس تاستارمەن توسەلگەن. بيىكتىگى 0,4 م، ەنى 0,28 م ورىندىق بولىكتەرى ساقتالعان. 2- بولمەدە (3,05 х 2,52 م) كىرپىش ۆاننالار مەن كىر جۋعىش بولعان. ۆاننا باتىس قابىرعاعا جاقىن ەدەندە تۇرعان. ونىڭ ۇزىندىعى 1,75, ەنى 0,47, بيىكت. 0,6 م. ونىڭ ءىشى مەن سىرتى سەمەنت سىلاقپەن قاپتالعان.
بولمەنىڭ وڭتۇستىك قابىرعاسى قىزعىلت تۇسپەن سىرلانعان. قابىرعانىڭ جوعارى جاعى ەكى بولىككە بولىنگەن، استى ۇشكىل (بيىكت. 0,5 م، تەرەڭدىگى 0,3 م) قۋىستارمەن ارلەنگەن. شىعىس جاق قابىرعاسى شاحمات تارتىبىمەن ورنالاستىرىلعان سارى ءتۇستى جۇلدىزدارمەن اشەكەيلەنگەن. 2-بولمە ەنى 0,79 م ەسىك ارقىلى ۇشىنشىسىمەن جالعاسقان. بۇل جەردە ەنى 0,34 م، تەرەڭدىگى 0,26 م استاۋ تۇرعان. اشىق قىزعىلت ءتۇستى بولمە قابىرعالارىنىڭ ىرگەسىنە سارى جانە قىزىل ءتۇستى سەگىز جانە التى بۇرىشتى دەتالدار سالىنعان. كورشى 4- بولمەنىڭ (2,44 х 2,46 م) قابىرعالارىندا ورنەكتەر جوق. 5-بولمە ناشار ساقتالعان. 6-بولمەنىڭ (3,15 ح 3,11 م) قابىرعالارى جاقسى ساقتالعان. قابىرعا بويىنا ورىندىقتار قويىلعان. باتىس قابىرعاسى سەگىز قىرلى ورنەكتەرمەن جابىلعان، ءتۇسى، قارا تۇسپەن كونتۋر جۇرگىزىلگەن، التى قىرلى ورنەكتەر سارى جانە قىزىل تۇسپەن بويالعان، ال وڭتۇستىگىنە جاپىراقشالى ورنەكتەر جۇرگىزىلگەن.
ەڭ ۇلكەنى 7-بولمە (6,71 х ز,93 م) . سارى جانە قىزىل ءتۇستى تەگىس پليتالى ەدەن جاقسى ساقتالعان. قابىرعالارىنا قۋىستار جاسالعان. مونشا بولمەسى قۇلاعان توبەسىنە قاراعاندا كۇمبەزبەن جابىلعان سياقتى. مونشاعا سۋ ارنايى ورىننان قازىلعان قۇدىقتان كەلەدى. بولمەلەر مونشا ەدەنى استىنان سالىنعان ىستىق وتكىزگىش كانالدار كومەگىمەن جىلىتىلعان تاراز مونشاسىنىڭ سالىنۋ تەحنيكاسى، قابىرعالارىنىڭ ورنەكتەرى مەن بەزەندىرىلۋى سونداي- اق 11 ع. مەرزىمىمەن بەلگىلەنگەن بۇحار تەمىر اقشالارىنىڭ تابىلۋى مونشانىڭ 11-12 ع ع. -دا، قالانىڭ ەكونوميكالىق گۇلدەنۋى كەزەڭىندە بولعانىن دالەلدەيدى. ورتا ازيادا مونشا 8 ع- دان بۇرىن پايدا بولعان جوق، سودان كەيىن تاياۋ جانە ورتا شىعىسقا، اقىرىندا ورتا ازياعا جەرورتا تەڭىزى اۋماعىنان اۋىسقان سەكىلدى.
وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋدا سالىنعان مونشالار (وتىرار، بالاساعۇن) جوباسى كرەست ۇلگىسىندە. كوپتەگەن مونشالاردىڭ ىرگەلەرى تاراز مونشاسى سياقتى ورنەكتەلۋىنىڭ جيىلىگىمەن ەرەكشەلەندى. تاراز مونشاسى تاياۋ شىعىستاعى قايىر ءال حايىر ءال گاربي مونشاسىن ەسكە سالادى. قالالىق سۋ قۇبىرلارى قالدىقتارى دا مونشالار مەرزىمىنە سايكەس كەلەدى. ونىڭ 12,8 م بەلىگى زەرتتەلدى. سۋ قۇبىرلارى تاستان، مالتا تاستان، توپىراقتان توسەلگەن «جاستىقتار» ۇستىنە قويىلعان ءۇستى تەگىس تاسپەن جابىلعان. قۇبىر ۇزىكتەرىنىڭ كيگىزىلەتىن تۇستارى قىشتان جاسالعان. ولاردىڭ ۇزىندىعى 0,25-0,8 م، ديامەترى 0,21-0,22 م. سۋ قۇبىرىنا سۋ تالاس بوگەنىنەن سۋ ايداعىش باسسەين ارقىلى جىبەرىلىپ تۇرعان. سۋ قويماسىنان سۋ قىش قۇبىرلارمەن قالانىڭ بارلىق بولىگىنە جەتكىزىلگەن. سۋ قۇبىرى جۇمىسى 13 ع- دا توقتادى. تاراز قالاشىعىنىڭ قازبا ماتەريالدارى رەسەي مەملەكەتتىك ەرميتاجى، قازاقستان مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراجايى قورلارىندا، ءا. ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جانە جامبىل وبلىستىق تاريحي- ولكەتانۋ مۇراجايلارىندا ساقتاۋلى.
دەرەككوزى: قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، 8- توم