تۇرمە اۋىستىرۋ
ارينە، كىشى اكەلەرى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، ءوز بالالارىنان كەم كورمەي باعىپ- قاقتى. ءبىراق، تۋعان اكەنىڭ ورنى بولەك قوي. باسقا بالالار اكەلەرىنە ەمىن- ەركىن ەركەلەپ، الدىندا ويناقتاپ، موينىنا ءمىنىپ جاتقاندا ول كوزى جاساۋراپ، جاسىپ قالاتىن.
ءبىر بۇرىشتا وتىرىپ ولارعا قىزىعا قارايتىن. ول دا ءوزىن اكەسى كەلىپ ەمىرەنە يىسكەپ، ەركەلەتە قۇشاقتاسا ەكەن دەپ ارماندايتىن. ويلاماعان جەردەن اكەسى كەلىپ قالارداي، ستانسياعا توقتاعان پويىزدارعا، الىستا كەلە جاتقان ماشينالارعا ۇزاق قارايتىن. تۇسىندە اكەسىن كورىپ، «اكە» دەپ ايقايلاپ وياناتىن. ءبىراق، سۇم سوعىس، قاندى مايدان جۇتىپ قويعان اكە ءبارىبىر ورالمادى. بەلگىسىز سوعىس دالاسىندا ءبىر قۇشاق توپىراقتى بۇركەنىپ قالا بەردى. كۇندەر ءوتىپ جاتتى، ەردەنباي اعام دا ەر جەتىپ، ازامات بولدى. ءبىراق، جەتىم وسكەن تاعدىر، كوڭىلىنە قاتقان شەمەن شەر، اكەگە دەگەن ساعىنىش ونى ۇنەمى قيناپ كەلگەن ەدى. «بارىنە كىنالى سوعىس، اكەمدى ولتىرگەن نەمىستەر، مەنى جەتىم قىلىپ، زار جىلاتقان سولار» دەگەن وي ونىڭ ساناسىنا مىقتاپ ورناعان.
وسى وي، كەكتەنگەن جۇرەك، ەردەنباي اعامدى ابايسىزدا ءبىر قىلمىستىڭ قۇرىعىنا ىلىكتىردى. بىردە سارىشاعاندا جۇرگەن ول ورىسى بار، نەمىسى بار ءبىر توپ جىگىتپەن باس قوسادى. جاستار جينالعان سوڭ ويىن- كۇلكىسىز، ۇرىس- توبەلەسسىز بولا ما، الگى جەردە سوزدەن- ءسوز شىعىپ، ول ءبىر جىگىتپەن ەرەگەسىپ قالادى. ونىڭ نەمىس ەكەنىن بىلگەن ەردەكەڭنىڭ تالاي جىلدان بەرى كوكىرەگىن تەسكەن اشى كەك اتىلىپ شىعادى. اشۋ بويىن جەڭىپ، ءوزىن ۇستاي الماعان ول نەمىس جىگىتپەن توبەلەسە كەتەدى. الىسىپ ءجۇرىپ، نەمىستى الىپ ۇرعان ول، كوزى قانعا تولىپ، نەمىستى باۋىزداپ تاستايدى. سونىمەن، ءومىرى وكسىگەن ول كىسى 15 جىلعا سوتتالىپ، قاراعاندىداعى «دولينكا» تۇرمەسىنە قامالدى. ونىڭ وزىندە بارىمىزدى سالىپ ءجۇرىپ، ۋاقىتىن ارەڭ قىسقارتتىق. ءسويتىپ، قازاقتىڭ تالاي بوزداعىن جۇتقان جالماۋىز سوعىس، ونىڭ ۇرپاقتارىنا دا كەسىرىن تيگىزىپ، ۇزىندا ءوشى، قىسقادا كەگى جوق نەمىسپەن قاسى قىلدى، ءبىر- ءبىرىنىڭ ءومىرىن قيعىزدى. ءتىپتى، كەسىرى كەيىنگى جەتىم ۇلىنا دا ءتيىپ، جاۋقازىن ءومىرىن تەمىر توردىڭ زىعارىنا ۇرىندىردى.
ءبىر كۇنى اۋىلعا بارسام اكە- شەشەي قايعىرىپ وتىر. سويتسەم، جولدەكەڭ حات جازىپ، ءوزىن سىبىرگە، لەسوپوۆالعا جىبەرگەلى جاتقانىن ايتىپتى. ال، وندا كەتكەن ادامنىڭ قايتىپ كەلۋى ەكىتالاي. سەبەبى، ول جاقتىڭ جاعدايى وتە جامان، ءتارتىپ جوق، جازاسىن وتەۋشىلەردىڭ قۇنى سۇراۋسىز جەر. ادامدار ءبىرىن- ءبىرى ءولتىرىپ، سوققىعا جىعىپ، اتسىز- اتاقسىز جوعالتىپ، بىتەۋ ورمانعا لاقتىرا سالسا دا ەشكىمنەن قۇنىڭدى سۇراي المايسىڭ.
حاتىندا وسى جاعدايدى جازعان اعام رەتىن تاۋىپ ءوزىن الىپ قالىپ، ۇيگە جاقىن ءبىر تۇرمەگە اۋىستىرۋعا كۇش سالۋدى سۇراپتى. سودان بۇل جۇمىستى اكە- شەشەم ماعان جۇكتەدى. «قالايدا اعاڭدى الىپ قال، ءبىر امالىن تاپ» دەپ، مويىنعا مىندەتتى ارتتى دا جىبەردى. بىرگە تۋعان باۋىردى جاۋعا قيماق وڭاي ما، مەڭىرەۋ ورمانى بار ءسىبىرىڭىز جاۋدان كەم ەمەس. راسىندا اعام ول جاقتان قايتىپ كەلمەي قالسا، قان جالاسىپ بىرگە تۋعان قارىنداستىڭ قان قارىزى موينىمدا كەتسە قايتەمىن!؟ وسىنى ويلاعان مەن قاتتى ويلاندىم. ءبىراق، قولىمدا پارمەنىم، نە بيلىگىم جوق، تۇرمە باستىعى دا، ميليتسيا پولكوۆنيگى دە ەمەسپىن. ءتىپتى، دولينكادان ادامدى الىپ قالۋدى بىلاي قويىپ، مەن سەكىلدى قاراپايىم جۇمىسشىنى ەسىگىنەن دە سىعالاتپايدى. نە ىستەۋىم كەرەك؟
اقىرى بارۋعا بەل بۋدىم. اكە- شەشەي ءۇش ۇلكەن سازان مەن كەرىسكەدەي بەكىرەسى بار ءبىر قاپ بالىقتى ارقالاتىپ قويا بەردى. «وسىنى ءبىر كادەگە جارات تا، كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەس الىسقا كەتكەلى تۇرعان اعاڭدى الىپ قال» دەپ ءسوزدى قىسقا قايىردى. سودان نە كەرەك، پويىزبەن مىڭ شاقىرىم قاراعىندىعا تارتىپ كەتتىم. كۇن سۋىق، قىستىڭ قاڭتار ايى بولاتىن. بالىقتى ورىندىقتىڭ استىنا باسىپ تاستادىم. قاراعاندىعا كەلىپ پويىزدان تۇسسەم، ۆاگوندا جىلى جەردە تۇرعان بالىق ەرىپ، بوساي باستاپتى. ونى ارقاعا سالسام ەزىلىپ، مۇڭكىگەن قىشقىلتىم ءيىسى مۇرىن جارادى. وعان قاراپ جاتقان مەن جوق، سەكىرىپ پويىزدان ءتۇستىم. قاراعاندى ۇلكەن قالا عوي. بۇرىن كەلمەگەن جەرىم. ارقانىڭ اق بورانى قاراعاندىنى قاقىراتىپ جىبەرەردەي بۇرقىراتىپ تۇر ەكەن. العا باسقان اياعىڭدى كەرى كەتىرىپ، كەۋدەڭنەن ىسقىرا يتەرەدى. باسى- كوزگە سابالاعان قار ۇشقىندارى، الىستان كەلگەن مەنى جاتىرقاپ تۇرعانداي، ءۇستى- ۇستىنە توپەلەيدى.
ەندى تۇرمەنى قايدان تابامىن دەگەن وي كەلدى. وقۋ ورنى، نە بولماسا رەستوران، قوناق ءۇي ىزدەپ جۇرسەڭ ءبىر ءجون. تۇرمە ىزدەپ ءجۇرمىن دەگەن قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى. ءبىراق، بىرەۋدەن سۇراماسام ونى قالاي تاپپاقپىن. سونىمەن، ءار كىمنەن سۇراستىرا باستادىم، كوبى بىلمەيدى ەكەن. ءتىپتى، تۇرمە دەگەن سۋىق اتتى ەستىگەندە ماعان وجىرايا قاراعاندار دا بولدى. «جۇرمەگەن جەردىڭ ويلى- شۇڭقىرى كوپ» دەگەن ءسوز تەككە ايتىلماسا كەرەك. ودان- بۇدان سۇراپ، نەشە اۆتوبۋس اۋىستىرىپ ءجۇرىپ، دولينكاعا ارەڭ جەتتىم. تۇرمە قالادان بىرنەشە شاقىرىم الىستا، وقشاۋ ورنالاسقان ەكەن. سىرتقى اۋلالارى تەمىر ءتىستى تور سىمدارمەن قورشالعان، بيىك دۋالدى، سۇر قابىرعالى تۇرمە مەنى تۇنجىراي قارسى الدى.
مۇندا مەنى كۇتىپ تۇرعان تانىس ەشكىمىم جوق. باستىقتاردىڭ بىرەۋىن دە تانىمايمىن. ءتىپتى، ەسىك كۇزەتشىسىن دە بىلمەيمىن. ايتقانداي- اق، مەنى قاقپا الدىنداعى كۇزەتشىلەر ماڭايلاتپاي قويدى. «بۇل جەردەن اۋلاق ءجۇر، ساعان قايداعى تۇرمە باستىعى، تەز كەتپەسەڭ ءوزىڭدى قاماپ تاستايمىز» دەپ قوقاڭدادى. وعان بولا كەتە قويعان جوقپىن. ەسىك الدىندا اينالسوقتاپ ءجۇرمىن. بار ءۇمىتىم باستىقتاردان بىرەۋ شىقسا سولارعا جاعدايىمدى ءتۇسىندىرىپ، كەلگەن جۇمىسىمدى ايتۋ. اياز كۇشەيە باستادى. ارقامداعى بالىق قايتادان قوقيىپ قاتىپ، جونىما باتىپ بارادى. قاتتى توڭىپ، جاق ءجۇنىم ءۇرپيىپ تۇر. ءبىر كەزدە ەسىكتەن كۇزەتشىلەردىڭ باستىعى شىعا كەلدى.
- ءاي، جىگىت، سەن بۇندا تۇرعالى ءۇش ساعاتقا جۋىق بولدى. اياق كيىمىڭ دە جۇقا كورىنەدى، مىنا تۇرىڭمەن ءۇسىپ قالاسىڭ عوي ۇيىڭە نەگە قايتپايسىڭ، - دەدى.
- ەندى نە ىستەيمىن. كۇزەتشىلەرىڭىز كىرگىزبەي قويعان سوڭ تۇرمىن وسىلاي، - دەدىم وعان. سۋىقتان اۋىزدارىم يكەمگە ارەڭ كەلگەن بولۋ كەرەك. ول ماعان قاراپ جانى اشىعانداي بولدى.
- سەن ءوزى نە ىزدەپ كەلدىڭ مۇندا. قانداي جۇمىسىڭ بار ەدى؟
مەن «اعامدى ىزدەپ كەلىپ ەدىم» دەپ، ءمان- جايدى ايتىپ ەدىم، ول «ويباي، ونداي اتتى كۇن قايدا ساعان، باستىقپەن كەزىگە المايسىڭ، ودان دا تەز قايتىپ كەت» دەدى. ونىڭ ايتقانىنا كونە قويماي «وندا ءسال جىلىنىپ الايىنشى» دەدىم دىرىلدەپ تۇرىپ. ول مەنى ىشكە كىرگىزدى. ءبىراز جىلىنىپ جان شاقىرعان وسڭ قاپتاعى ۇلكەن سازاننىڭ ءبىرىن سۋىرىپ الدىم، «مىناۋ سىزگە اعا، اۋىلدىڭ ءدامى ەدى» دەپ، الگىنىڭ قولىنا ۇستاتتىم. «ءۇي، باۋىرىم، بىزگە الۋعا بولمايدى عوي» دەپ تارتىنشاقتاعان بەينە تانىتتى. ءبىراق، كىسى قىزىعاتىنداي ءداۋ سازانعا ءبارىبىر قارسىلىق تانىتا العان جوق، ەكىنشى بولمەگە الىپ كىرىپ كەتتى. سازاندى العان سوڭ انا جىگىتتىڭ دە پەيىلى كەڭىپ، شاي بەردى.
مەن كەلگەن جايىمدى تاعى ايتىپ، «قالاي ىستەسەم بولار ەكەن» دەپ ەدىم، ول «باۋىرىم، الىستان كەلگەن ەكەنسىڭ، ءبىراق تۇرمە باستىعىمەن كەزىگۋ قيىن شارۋا، ودان دا سەن اعاڭ جاتقان كولوننانىڭ باستىعىنا جولىق. ول ءبىر ورىس ايەل. ءبىراق سەن وعان قالانىڭ ءبىر جەرىندە كەزىك، نە تانىستارىڭدى سال، ماسەلەنى سونىمەن سويلەسىپ شەشەتىن مۇمكىندىگىڭ بار» دەپ، ءجون كورسەتتى. مەن تەك جولدەكەڭنىڭ جاتقان كولونناسىن ءبىلۋشى ەدىم، سول ەس قاتتى.
ساعات التىدان اسا بەرە الگى ايەل دە شىقتى. «انە كەتتى، ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل» دەپ، كۇزەت باستىعى ونى كورسەتتى. قابىمدى ارقاعا سالا مەن دە ونىڭ سوڭىنان جۇگىردىم. ارتىنان ەرىپ الدىم. ءبىر كەزدە مەنىڭ ىزىنەن قالماي كەلە جاتقانىمدى بايقاپ، «ساعان نە كەرەك؟» دەدى ماعان شوشىنا قاراعان ايەل. «سىزبەن سويلەسۋگە بولا ما؟ « دەپ ەنتەلەي بەرىپ ەدىم، «جوق، بولمايدى، سويلەسكەندى قويىپ ماعان جاقىنداما، ارى ءجۇر» دەپ ماڭىنا جۋىتپايدى.
سودان ول كوشە اۆتوبۋسىنا ءمىندى، ارتقى ەسىكتەن مەن دە كىردىم. اڭدىپ تۇرمىن، ول دا ماعان اندا- ساندا قاراپ قويادى. ءبىر كەزدە اۆتوبۋس قالا ورتالىعىنا كەلىپ، ايەل ايالدامادان ءتۇستى، ارتىنان ىلەسە مەن دە شىقتىم. تاعى دا ارتىنان ەردىم. ول قاتتى جۇرە باستاپ ەدى، مەن دە ءجۇرىسىمدى جىلدامداتتىم. ءبىر ۋاقىتتا بەس قاباتتى ءۇيدىڭ ورتاڭعى پودەزىنەن كىردى. ىلەسە كىردىم. «وسى پودەزگە تۇنەسەم دە ساعان ءبىر سويلەسپەي قويماسپىن» دەپ ويلاپ قويامىن. اقىرىن تىڭداپ تۇر ەدىم، ول ءۇشىنشى قاباتتاعى پاتەرگە كىردى. ەسىكتىڭ «تارس» ەتىپ جابىلعان داۋىسىنان ءبىلدىم. ونىڭ سوڭىنان ىلە- شالا كوتەرىلىپ، ەسىكتىڭ قوڭىراۋىن باستىم. ىشتەن ەڭگەزەردەي، قىزىل جيرەن شاشتى ءبىر ەركەك شىعا كەلدى. «ساعان كىم كەرەك؟ « دەدى «گۇج» ەتىپ. ار جاعىنان جاڭاعى ايەل دە ايقايلاپ، «مىناۋ مەنىڭ سوڭىمان زونادان بەرى ىلەسىپ كەلە جاتىر، ارتىنمان قالماي قويدى» دەپ جاتتى.
مەن الگى ءداۋ سارىعا جاعدايىمدى ايتىپ، اۋزىم- اۋزىما تيمەي سويلەپ جاتىرمىن. ءبىر راحىمى ءتيىپ، ويعا العان شارۋاما كومەگى بولار ما ەكەن دەگەن ءۇمىتىم دە جوق ەمەس. ءسوز اراسىندا «الىستان، قاپشاعايدان كەلدىم» دەگەنىم سول ەدى، الگى الپامسا سارى «قاپشاعاي» دەپ، قايتالاپ سۇرادى. «ءيا، قاپشاعاي» دەدىم مەن دە كوزدەرىم «جارق» ەتىپ. «وندا كىر ۇيگە» دەپ، الگى ءداۋىم ەسىكتى ايقارا اشىپ تاستاعانى. «قۇداي بەرەيىن دەسە، اساسىنان تۇسىرەدى» دەمەكشى، تاپ ءبىر پەرىشتەم جۇماقتىڭ ەسىگىن اشىپ تۇرعانداي قۋانىپ، ۇيگە «زىپ» ەتتىم. ەسىكتەن كىرە قاپتاعى بالىقتى ۆانناعا توكتىم دە جىبەردىم. بۇنى كورىپ ايەل ويباي سالدى. «سەن مەنىڭ ۆاننامدى نە ىستەدىڭ، قازىر جۋىنعالى جاتىر ەدىم عوي، اكەت مىنالارىڭدى ساسىتپاي، ميكروبى جۇعاتىن بولدى» دەپ باجىلدادى. «ءاي، ليۋدا. بولدى، قوي ەندى. بۇل جىگىت قاپشاعايدان ەكەن، ءوزىمنىڭ جەرلەسىم. ءبىز سوندا ءبىراز جىل تۇرىپ ەدىك قوي» دەپ جاڭاعى جىگىت ونى تيىپ تاستادى.
سويتسەم، ول الگى ليۋدانىڭ كۇيەۋى ەكەن. مۇنداي وراتى كەلگەن ءىس بولار ما، قۇداي وڭداپ، بۇگىن ول دا ۇيىندە ەكەن، تۇنگى سمەننەن كەلىپتى، ءوزى كەشكى استى دا دايىنداپ قويعان. مەنى اس ۇيگە ەرتىپ كىردى دە، «نە شىەسىڭ؟ « دەپ سۇرادى. تاماق جەلىنىپ، اراسىندا ءبىر بوتەلكە كونياك ىشىلگەن سوڭ ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز جاراستى. ول قاپشاعايدا اسكەري بورىشىن وتەگەن ەكەن. سول كەزدەگى قىزىقتارىن ايتتى. مەن ءوز باسىمنان وتكەن وقيعالاردى اڭگىمەلەپ، اراسىندا اعامنىڭ جايىن ءسوز ەتىپ، جىلاپ تا الدىم.
مىنا كۇيىمە جۇرەگى اۋىرىپ كەتكەن بولۋ كەرەك، ول ايەلىن شاقىردى. «ليۋدا بەرى كەل، مىنا جىگىتتىڭ جۇمىسى بار ەكەن، اعاسىنىڭ جاعدايى قيىن ۇقسايدى، ءوتىنىش، وعان كومەكتەسىپ جىبەر» دەدى. ايەلى كەلىپ مەنەن ەردەكەڭنىڭ جاعدايىن ءبىلدى دە «ءيا، ول سىبىرگە كەتەتىندەردىڭ اراسىندا بار، ءبىراق ونى الىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس» دەدى. مەن جىعىلا جابىسىپ كومەكتەسۋىن ءوتىنىپ، اعامدى ۇيگە جاقىن تۇرمەلەردىڭ بىرىنە اۋىستىرۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. ويتكەنى، قاراعاندىدا تۇرا بەرسە، ءبارىبىر سىبىرگە الىپ كەتەدى. مەنىمەن قوسىلا، ءبىر جاعىنان كۇيەۋى دە قۇلاق ەتىن جەپ جاتىر.
ىشىندە كۇيەۋى بار ەكى بىردەي ەركەكتىڭ جالىنعانى جۇرەگىن ءجىبىتتى مە، ءبىر كەزدە ول ىڭعايعا كەلىپ، «جارايدى، مەن اعاڭدى «دەنساۋلىعى ناشار» دەپ بۇل جولعى ەتاپتان الىپ قالامىن. كەلەسى ەتاپتان ونى بالقاشتان كۇتىڭدەر» دەگەنى. توبەم كوككە ەكى ەلى جەتپەي قالدى. كۇيەۋىن دە، ءوزىن دە بەتىنەن ءسۇيىپ، راحمەتىمدى ايتىپ، ويعا العان ۇلكەن شارۋامدى ءساتتى تىندىرىپ اۋىلعا قايتتىم. ارادا ون- ون بەس كۇن وتكەندە ەردەكەڭ بالقاش تۇرمەسىنە اۋىستىرىلدى. شەشەي ەكەۋمىز بارىپ، كەزدەسىپ، حال- جاعدايىن ءبىلىپ قايتتىق. سىبىردەن امان قالعان اعامنىڭ دا حال- جايى جاقسى بولدى. ۋاقىتى جەتكەندە بوستاندىققا شىعىپ، امان- ساۋ ورتامىزعا ورالعان ەدى. جەرلەس بولعان، ءبىر جەردىڭ سۋىن ءىشىپ، اۋاسىن جۇتقان ادامدارعا قۇرمەت كورسەتۋ دەگەن قانداي جاقسى.
ال سوعىس سالعان زارداپتاردىڭ ۇزاققا سوزىلاتىن جاراقاتى ءالى تالايىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدى جىلاتىپ جۇرگەنى انىق.
(وقيعا كەڭەس وداعى كەزىندە بولعان. ايتىپ بەرۋشى قازىر بالىق شارۋاشىلىعى سالاسىندا جۇرگەن كاسىپكەر. ەردەنباي دا ومىردە بار)
جازىپ العان مۇرات الماسبەك ۇلى