بوستاندىق ارالى باس يگەن قازاق باتىرى
***
وتان سوعىسى ارداگەرلەرى مەن مۇگەدەكتەرىنىڭ رەسپۋبليكالىق گوسپيتالى. «جۋرناليسسىز عوي، ءسىزدىڭ ءبىر قاجەتىڭىزگە كەرەك بوپ قالار... 24-بولمەدە سوعىسقا باستان-اياق قاتىسقان پەپەليەۆ الەكساندر ۆاسيليەۆيچ دەگەن ارداگەر- پولكوۆنيك تۇرادى. وتكەن اپتادا ءبىر قىزىق وقيعا بولدى...»، - دەگەن تىركەۋ بولىمىندەگى كوزى قاراقتى مەدبيكەنىڭ اڭگىمەسىنەن ۇققانىم: وسىندا ەمدەلىپ جاتقان ءبىر ارداگەر كەزىندە يراك پرەزيدەنتى ساددام حۋسەينمەن دامدەس بولىپ، وعان، ءتىپتى، قولۇشىن بەرگەنى تۋرالى اڭگىمەلەيدى. جۇرت وعان كۇلەدى. باستەسەدى. الگى ارداگەر ۇيىنە تەلەفون شالىپ، قىزىنا ايتىپ ءبىر سۋرەت الدىرتادى...
كەشكى استان كەيىن اراعا ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت سالىپ، 24-بولمەنىڭ ەسىگىن قاقتىم... جالعىز توسەك-ورىندىق كەڭ بولمەنىڭ بۇرىشىنداعى ۇستەلدە تورشەردىڭ جارىعىمەن ۇزىن بويلى، كۇمىستەي شاشىن ادەمىلەپ ارتقا قايىرعان، بويىن تىك ۇستاعان، قالىڭ كوزىلدىرىكتى اقسارى قارت «دوجيۆەم دو پونەدەلنيكا» اپتالىعىن وقىپ وتىردى.
ك س ر و مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قۇپيا بارلاۋ قىزمەتىنىڭ ارداگەرىمەن تەز ءتىل تابىستىق. كۇتپەگەن ەدىم. سوزگە كەلمەي-اق كولەمى وقۋشى داپتەرىنىڭ پاراعىنداي ۇلكەن سۋرەتتى الدىما تاستادى. «بۇل ءراسىمدى ەكىنىڭ بىرىنە كورسەتە بەرمەيمىن. وسىندا قارتتارمەن قاتتى داۋلاستىق. الدىرتتىم. ۇتىلعاندار 3 شولمەك كونياك قويدى. قالاساڭىز، قالعانى بار... سۋرەتتى قىزىم قايتا الىپ كەتۋى كەرەك ەدى، نەمەرەمە سۋىق ءتيىپ، ۇيدەن شىعا الماي وتىر. جولىڭىز بولادى ەكەن...». قارتتىڭ مەنىڭ ساۋالىما ءا دەگەننەن قامشى سالدىرماعان قىلىعىنا ءىشىم جىلىپ، الاقانىمدى ىسقىلاپ، قۋانىپ قالدىم. جاسى 80 نىڭ سەڭگىرىندە. وتە سىپايى. دەرەۋ سۋرەتكە ءۇڭىلدىم... اشەكەيمەن كومكەرىلگەن ۇلكەن ۇستەلگە ەكى شىنتاعىن تىرەپ، پرەزيدەنت ساددام حۋسەين وتىر. ەل باسشىسىنىڭ تۋ سىرتىندا ۇزىن بويلى ءتورت اسكەري ادام تۇرەگەپ تۇر. شەتكىسى ءوز پرەزيدەنتىنە ۇقساعان قالىڭ مۇرتتى اراب ەكەن. مەن تورتەۋدىڭ ورتاداعىسىن ساۋساعىممەن نۇسقاپ:
- مىنا كىسى مارشال يازوۆ ەمەس پە؟ - دەدىم تاڭدانىسىمدى جاسىرا الماي.
- ءدال ءوزى، تانىپ تۇرسىز... مىناۋ - مەن. ال مىنا جاس گەنەرال دا ءبىزدىڭ مەملەكەتتەن بارعان اسكەري كەڭەسشى، - دەدى قارت بارلاۋشى. - ەلدى ا ق ش اسكەرى باسىپ الماستان كوپ بۇرىن، وسى تۇرعان ءبارىمىز مەملەكەتىمىزدىڭ تاپسىرماسى بويىنشا يراك مەملەكەتىندە اسكەري كەڭەسشىلىك قىزمەت اتقاردىق. حۋسەيننىڭ قولىنان مەدال دا العانبىز.
ودان ءارى اڭگىمە بىلاي ءوربىدى. مەنىڭ كوزىمنىڭ شىراداي جانىپ، سوزىمە شاشالىپ، ورنىمنان سان تۇرىپ، سان وتىرعانىما قاراماستان، قۇپيا قىزمەتتىڭ ارداگەر-بارلاۋشىسى كوزىممەن كورىپ، قولىممەن ۇستاعان سۋرەتتىڭ كوشىرمەسىن الۋعا، ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەن، ءتىپتى، بۇكىل گوسپيتال كۋا بولعان وقيعالاردى جىپكە تىزگەندەي ەتىپ بەينەكامەراعا، مەيلى قالتامدا جۇرگەن ديكتوفونعا بولسىن، ايتىپ بەرۋدەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى.
«مەن ك س ر و م ق ك قۇپيا بارلاۋ قىزمەتىنىڭ وفيتسەرىمىن، 18 جاسىمنان باستاپ قاتىسقان، ياكي ارالاسقان بارلىق ىقتيمال سوعىس ايماعىنداعى بەيبىت ومىردەگى وقيعانى ەڭبەك دەمالىسىنا شىققاننان كەيىن تەك 50 جىلدان سوڭ عانا جاريا ەتۋگە قۇقىم بار. سولاي انت بەرگەنمىن، قۇجاتقا قول قويعانمىن...». «ءسىز ەڭبەك دەمالىسىندا ءجۇرسىز عوي، كەڭەس وكىمەتى جوق، قازىر زامان وزگەردى، دەموكراتيا، جاريالىلىق...»، دەپ مەن ون سان مىسالدى ءتىزىپ، تاياۋدا عانا «سمەرش» بولىمىندە قىزمەت ەتكەن قۇپيا وفيتسەردىڭ ءومىربايانى تۋرالى دەرەكتى فيلمدى كورگەنىمىزدى دە العا تارتتىم. ءبىراق، قارت بارلاۋشى يلىكپەدى.
جۋرناليست ءۇشىن ءوزى تىكەلەي كۋا بولعان وقيعانى ايعاقتاپ، اقيقاتىن وقىرمانىنا جەتكىزە الماۋدان اسقان اۋىر ازاپ تا، جازا دا جوق شىعار. تىلشىلىك تاجىريبەمدە العاش رەت وسىنداي وقيعاعا تاپ كەلۋىم. سالىم سۋعا كەتىپ، ءجۇنىم جىعىلىپ قالدى. اككى اگەنت، قارت بارلاۋشى ءبارىن دە تۋ سىرتىمەن-اق سەزىپ-ءبىلىپ تۇر. اتىمدى اتاپ: «...ءتارتىپ سولاي، ءسىز ماعان رەنجىمەڭىز. ونان دا كوفە قايناعانشا، 1945 - جىلعى مامىردىڭ اياعىندا گەببەلستىڭ مۇلكىن قالاي تاركىلەگەنىمىزدى ايتىپ بەرەيىن»، دەپ كوڭىلىمدى اۋلاي سويلەپ، ورنىنان تۇردى.
«قىزىق ەمەس، ەگەر ديكتوفونعا ايتساڭىز، تىڭداۋعا بولار ەدى»، دەدىم بۇرتيعان كەيىپپەن. پەپەليەۆتىڭ وتباسى 1941 - جىلعى سوعىس باستالاردان ەكى جىل بۇرىن عانا رەسەيدىڭ توم ايماعىنان سەمەيگە كوشىپ كەلگەن ەكەن. سودان بەرى قازاقستاندا. ءتۇن جارىمنان اۋعان كەز. كوفەگە قايتا وتىردىق.
سونىمەن... ومىردەن كورگەنى مەن بىلگەنى باستان اساتىن بۇ قارتىڭىز تىڭداۋشىسىن جالىقتىرمايتىن تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعاردى. وعان قۇلاق تۇرمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى... «تۋعان جەرىم جامبىل دەدىڭىز بە، وندا گۆارديا پولكوۆنيگى مومىش ۇلىنىڭ جەرلەسى بولدىڭىز عوي». «كورشى اۋىلدانبىز»، دەدىم تورسيىپ. «سول اعاڭىزدىڭ كۋباعا بارعان ساپارىنان حاباردار شىعارسىز دەپ ويلايمىن؟». «ارينە، مەكتەپتە «كۋبا اسەرلەرى» كىتابىن وقىعانمىن». «ە- ە، سىزدەردىڭ وقىعاندارىڭىز وقيعانىڭ بەر جاعى عوي...»
- مەن اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتىمە وراي ماسكەۋدەن گاۆاناعا اتتاناتىن دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلدىم، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن پولكوۆنيك. - مىندەتىم ايقىن... باۋىرجان! ءتارتىپ سولاي. ونىڭ ۇستىنە ءسىزدىڭ اعاڭىزدىڭ مىنەزدى كىسى ەكەنى ەكىنىڭ بىرىنە ءمالىم. كەيىن بايقاعانىم، ول جايىنان كۋبالىقتار دا حاباردار بولىپ شىقتى. «ءسىزدىڭ اعاڭىز» دەگەنىنىڭ مەنىڭ جانىما جاعىپ بارا جاتقانىن جانارىمنىڭ جارقىلىنان بايقادى ما، ايتەۋىر، مايدانگەر-اگەنت ءسوز اراسىندا ول تىركەستى اراگىدىك قايتالاپ وتىرۋدىڭ جايىن ۇمىتپادى.
- باۋىرجاندى كۋبالىقتار تايلى-تاياعى قالماي تىك تۇرىپ قارسى الدى. دەلەگاتسيا قۇرامىندا وداقتىڭ ءار بۇرىشىنان جينالعان جازۋشى-اقىن، وزگە دە ماماندىق يەلەرى بار. ءبىراق، مومىش ۇلىنا دەگەن جۇرتتىڭ ىقىلاسى بولەك. ەلىمىزدە يۋري گاگارين عارىشتان ورالعاندا وسىلاي قوشەمەت كورسەتىلگەن... ءوزىم دە تاڭ-تاماشا ءجۇردىم. وتانىمىزدىڭ ازاماتىنا مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى ءبۇتىن ءبىر ەلدىڭ بۇلايشا قۇرمەت كورسەتۋى، قۇپيا قىزمەتتە ءجۇرمىز دەسەك تە، ءبىزدىڭ دە كەۋدەمىزدى ماقتانىش سەزىمىنە بولەدى.
اسىرەسە، ەلدىڭ ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن بارلىق دارەجەدەگى اسكەريلەرىنىڭ پەيىلىندە شەك جوق. نە دەگەن قۇدىرەتتى جان ەدى؟! قوناق ۇيدەن باستاپ قاي جەرگە بارماسىن، حالىق ونىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەدى. گازەت-جۋرنالدار ءبىرىنشى بەتكە سۋرەتىن سالىپ، بۇرقىراتىپ جازدى. تۋرا وسىنداي سالتاناتپەن ون كۇندى ءتامامداپ، ەلگە قايتامىز دەگەندە عوي، قىزىقتىڭ باستالعانى. كۋبالىق اسكەريلەر - ەلدىڭ قورعانىس ءمينيسترى راۋل كاسترو رۋس ءوزى باس بولىپ، ونىڭ فيدەلدىڭ ءىنىسى دەگەن اتى بار عوي، مومىش ۇلىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق باتىرىنداي قولپاشتاپ، «بوستاندىق ارالىندا» تاعى دا 20 كۇنگە الىپ قالۋ تۋرالى اڭگىمە كوتەردى. جاي ايتىلعان ءسوز بولار، ديپلوماتيالىق حاتتاما بۇزىلماۋى ءتيىس دەپ وعان العاشىندا ءمان بەرمەگەنبىز. ماسكەۋدى قورعاعان باتىردىڭ جوعارى اسكەري اكادەميادا وسى كۇنگە دەيىن وتكىزىلەتىن ايگىلى ەكى ساباعى بار ەمەس پە، بىلەتىن شىعارسىز؟
قارت پولكوۆنيك مەنىڭ جۇزىمە بارلاي قاراپ، جاۋابىمدى كۇتپەستەن اڭگىمەسىن ارى قاراي سوزدى.
- ۇمىتپاسام، ءبىرىنشىسى، جاۋ قورشاۋىندا قالعاندا - شىعىنسىز سىتىلىپ شىعۋ، ەكىنشىسى - تۇنگى شابۋىلدىڭ توتەنشە تاكتيكاسى... ءيا، ءيا، ۇمىتپاسام سولاي بولۋ كەرەك. كۋبالىق اسكەريلەردىڭ داڭقتى كوماندير باۋىرجان مومىش ۇلىنان سول تۇرعىدا ءدارىس الۋعا قۇشتارلىعىن ءبىر اۋىز سوزبەن جەتكىزە دە الماسپىن، ءسىرا! سودان نە كەرەك، اقىر سوڭىندا الگى ءدۇمپۋ ءسوز اقيقاتقا اينالدى. ءسىزدىڭ اعاڭىزدى كۋبالىقتار كەڭەستىك مەملەكەتتىك رەسمي دەلەگاتسيانىڭ قۇرامىنان بولە-جارىپ الدى دا قالدى.
ك س ر و مەن ا ق ش اراسىنداعى كۋباعا بايلانىستى 1962 - جىلعى قازانداعى «كاريب داعدارىسىنا» سول مەزەتتە ءبىر جىل تولعان. الەمدەگى ساياسي جاعداي ورنىقپاي، ۋشىعىپ تۇرعاندا «تىكەلەي باقىلاۋىمداعى» ادامدى شەت ەلدە قالدىرىپ مەن دەلەگاتسيامەن ەلگە قايتتىم. ماسكەۋدەگى كوميتەتتەگىلەر: «بۇل قالاي؟» دەپ ال قيعىلىق سالسىن. باسشىلىق ماعان سوگىس جاريالادى... مەنىڭ قولىمنان نە كەلەدى؟! كۋبالىقتاردىڭ مومىش ۇلىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى سولاي بولسا، امال قانشا؟ الەكساندر بەكتىڭ باۋىرجان مومىش ۇلى تۋرالى جازعان «ۆولوكولام تاسجولىن» فيدەلدىڭ ءوزى قالتاسىنا سالىپ ءجۇرىپ وقيدى دەگەندى سان رەت ەستىگەنبىز. ونىسى راس بولدى! ونىڭ ۇستىنە، كۋبالىق كوسەمنىڭ حرۋشيەۆپەن اتاقتى «داعدارىستان» كەيىن وتە جاقسى بايلانىستا جۇرگەن كەزى.
دەمەك، جوعارى جاقتاعىلار بۇل وقيعادان حاباردار بولسا كەرەك ەدى. كەيىن ەستىگەنىمىز - مومىش ۇلى: «ءبارىبىر 20 كۇن قالا المايمىن، تاعى ون كۇن قوسساڭىزدار دا جەتەدى، ءدارىسىمدى وقىپ تا، تاجىريبەمدى ءبولىسىپ تە ۇلگەرەمىن»، دەپ تابانداپ تۇرىپ الىپتى، كۋبالىقتار كونىپتى. مومىش ۇلىنىڭ ءوز باسى ەلىمىزدىڭ سىرتقى قۇپيا بارلاۋ قىزمەتىن قانداي ابىر-سابىرعا تۇسىرگەنىنەن حابارسىز ەدى. ءسىزدىڭ باتىر اعاڭىزدىڭ سونداي قىزىقتارىنا كۋا بولعانمىن...
بۇل جولى قۇپيا بارلاۋ قىزمەتىنىڭ ارداگەرىنەن ەشقانداي كۋالىككە جۇرەتىن دەرەكتەمە سۇرامادىم. ويتكەنى، باسقىنشىلىققا قارسى قان كەشكەن وتان سولداتىنىڭ داڭقتى مايدانداسى - حالىق باتىرى مومىش ۇلى تۋرالى ايتقان بۇل اڭگىمەسىندە اقيقاتتان اتتاماعانىنا يمانداي سەندىم.
* * *
باۋىرجان مومىش ۇلى 1963 - جىلى «بوستاندىق ارالىنا» اياق باسقاندا 53 تە، فيدەل - 37 دە، چە گيەۆارا - 35 تە، راۋل 33 جاستا ەكەن... ءدارىس تىڭداپ، سوعىس تاكتيكاسىنا قانىپ، قاناعاتتانعان كۋبالىق اسكەريلەر سول جولى مومىش ۇلىن كۋبا رەۆوليۋتسيالىق قارۋلى كۇشتەرىنىڭ 53- ديۆيزياسىنا قۇرمەتتى كوماندير ەتىپ سايلايدى. وتە زور قۇرمەت!
تالعات ءسۇيىنباي،جۋرناليست. الماتى.
سۋرەتتەر «قاھارمان باۋىرجان مومىش ۇلى» فوتوالبومىنان الىندى.
كۋبا جەرىندەگى كەرەمەت كۇندەردىڭ كورىنىستەرى
