ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ۇلت نامىسىن قورعاعان ءىرى تۇلعانىڭ ءبىرى جۇبان ەدى
وسى ورايدا باتىسقازاقستاندىق بەلگىلى عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇياقباي رىسبەكوۆ ءوز وي-تولعامىن بىلايشا ءبىلدىردى.
ونىڭ پايىمداۋىنشا، ج. مولداعاليەۆتىڭ 1986 - جىلعى دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى قازاقستان كومپارتياسى و ك-نىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ. كولبيننىڭ الدىندا سويلەگەن سوزدەرى كەيىنگى ونجىلدىقتا جانە بۇگىندە ناعىز زاڭعار ازاماتتىقتىڭ ەتالونىنداي اڭىزعا اينالىپ قانا قويماي، ⅩⅩ عاسىردىڭ اياعىنداعى ۇلتتىق رۋح پەن حالىقتىق دەموكراتيانىڭ جاڭعىرۋ، قايتا تۇلەۋ كەزەڭىنىڭ باسى بولدى.
تۇتاس قازاق حالقىنا «ۇلتشىلدار»، «شوۆينيستەر» دەگەن اۋىر ايىپ تاعىلىپ، ماسكەۋدىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان سول كەزدە ولاي سويلەۋ «مەن قازاقپىن» دەيتىن قايسار قازاق جۇبان اقىننىڭ عانا قولىنان كەلسە كەرەك.
سول كەزدىڭ وزىندە ول ۇلتتىق نامىستىڭ قاھارمانى اتانىپ، مەرەي تۋىن بيىك كوتەردى. توتاليتارلىق جۇيەنى اشىنا ايىپتادى، كىناسىزدەن ءجابىر شەككەن بوزداقتارعا اراشا تۇردى. جازۋشى سادىقبەك ادامبەكوۆتىڭ «جۇبان اقىن بوپ تۋىپ، ماحامبەت بولىپ ءولدى»، - دەگەنى كوپتىڭ كوكەيىندەگى كورىكتى ءتۇيىن ەدى.
حالقىمىز اقىنعا دا، ازاماتقا دا ەجەلدەن كەندە ەمەس. ءار اقىنى مەن ازاماتىنىڭ ءوز بيىگى بار. ەل تاريحىندا شىرقاۋ شىڭدا قىرانداي ساڭقىلداعانداردىڭ ءبىرى - جۇبان مولداعاليەۆ. «قازاقپىن»، - دەۋگە ۇلتشىل اتانۋدان قورقىپ، كوبىمىز جالتاقتاپ جۇرەتىن زاماندا، 1963-1964- جىلدارى-اق جۇبان اقىن بار داۋىسىمەن:
«مەن - قازاقپىن، بيىكپىن، بايتاق ەلمىن،
قايتا تۋدىم، ومىرگە قايتا كەلدىم،
مەن مىڭ دا ءبىر ءتىرىلدىم ماڭگى ولمەسكە -
ايتا بەرگىم كەلەدى، ايتا بەرگىم!» -
دەپ ماقتانا العان بولاتىن. ۇزاق ۋاقىت ءبىز ونىڭ: «مەن - قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن»، - دەگەن استارلى ءسوزىن دە انىق ۇعىنىپ، اشىق تاراتا الماي كەلدىك. ايتۋ ءۇشىن تاريحقا بويلاۋ كەرەك بولدى، ال قازاق تاريحىنىڭ تەرەڭىنە قاراي كوز سالساق، دەرەۋ قاراۋىلعا ىلىندىك. ول ءسوزدىڭ سالماعىن دا، تۇڭعيىعىن دا جاريالىلىق پەن ەگەمەندىك تاڭىندا تۇسىنە باستادىق.
قازىرگى كەزدە تاريحشى ءھام ادەبيەتشى عالىمدار «قازاق» ءسوزىنىڭ قازاق حاندىعىنان دا بۇرىن بار ەكەندىگىن دالەلدەدى. ال قازاق حالقىنىڭ XV عاسىردا دەربەس مەملەكەت بولۋىنان بەرى دە ءولىپ-ءتىرىلۋى دە از ەمەس.
اتاقتى تاريحشى مۇحامەد حايدار دۋلاتيدىڭ جازۋى بويىنشا، XVI عاسىردىڭ باس كەزىندە-اق قازاق حاندىعى ءىرى جەڭىلىسكە ۇشىراپ، حالقى قاتتى قىرىلىپتى. «ءتىرى قازاق قالمادى»، - دەگەن ءسوز تاراپتى.
1723 - جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادا» قازاق تاعى قىرىلدى. ءسىبىر تاريحشىلارى: «قازاقتار جەر بەتىنەن جويىلدى»، - دەپ جازىپتى. وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە قازاقتىڭ سان رەت قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراپ، مال- جانىنان ويسىراي ايىرىلعانى تاريحتان بەلگىلى. سونىڭ ءبىرى ەل باسىنان 1916 - جىلى ءوتتى. 1932 - جىلى ستاليندىك-گولوشەكيندىك مەيىرىمسىز ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ، قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارىمىنان استامى قىرىلدى، حالىقتىڭ 76 پايىزى اتاقونىسىن تاستاپ، بوسىپ كەتتى.
قازاق وندا دا ءبىر ءولىپ- ءتىرىلدى. انا تىلىمىزدەن ايىرىلا جازداعانىمىز دا سول ءولىپ-ءتىرىلۋىنىڭ سوڭى ەدى. وسىنشا شىندىقتى، وسىنشا تاريحتى جۇبان ءبىر اۋىز سوزگە سىيدىرىپتى. «حالقىم!» - دەپ ايتا الۋ دا ازاماتتىق. ال ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، قاسقايىپ حالقىن قورعاۋ - ازاماتتىقتىڭ شىڭى. جۇبان مولداعاليەۆ - سول شىڭنان كورىنگەن اياۋلى اقىن.
1986 -جىلى 17 - جەلتوقساندا ءوزىنىڭ «كەڭەستىك ميليتسياسىنان»، «ەل قورعانى - كەڭەس اسكەرىنەن» وڭباي تاياق جەگەن جاستار ادەپكىدە مۇنىڭ ءوڭ مەن ءتۇستىڭ قايسىسى ەكەنىن ايىرا المادى.
ولار ءوز حالقىن قۋدالاۋ، ۇرىپ-سوعۋ تەك كاپيتاليستىك ەلدەردە بولادى دەپ ويلايتىن. بۇل ولاردىڭ رياسىز ادال سەنىمى ەدى. ال وسى اق- ادال سەنىم اياققا تاپتالىپ، ادىلەت ىزدەۋشىلەر قانعا بويالعاندا، قازاقتىڭ جاس وسكىندەرى ءجون سىلتەر باسشىلارىن ىزدەدى. ءبىراق جاستاردىڭ الدىنا شىعۋعا ەشكىمنىڭ تاۋەكەلى جەتپەدى. كۇللى ۇلتتىق ەليتا، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا سىن ساتتە بۇعىپ قالدى. بۇل - ايىپتاۋ ەمەس، تاريحي بولمىسىمىزدىڭ اقيقات كۇيىن كورسەتۋ عانا. بۇل - بولاشاق ءۇشىن قاجەتتى اشى ساباق.
قىسقاسى، ۇلتتىق ەليتا كوز الدىندا باسىپ-جانشىلىپ، قورلىق كورىپ، اجال قۇشىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ جاتقان جاستارعا - ۇلتتىڭ ەڭ نامىسقوي، ادال بولىگىنە ارا تۇسە المادى. تىم قۇرىسا، سولاردىڭ كەتكەن ەسەسىن ۇكىمەتتەن تەپسىنىپ تۇرىپ سۇراي المادى. بۇل ەسكى كەسەلدىڭ گەنەتيكالىق ۇرەيدىڭ، قۇلدىق بولمىستىڭ بەلگىسى ەدى. جەلتوقسان قازاقى ەليتا مەن قازاقى زيالى قاۋىمنىڭ دارمەنسىزدىگىن ايقىن كورسەتكەن اينا بولدى.
الاڭعا شىققان جاستارعا «اقىلعا كەلىڭدەر، ۇيگە قايتىڭدار - مۇنىڭ سوڭى قيىن بولادى» - دەگەننەن ارىعا بارا الماعان ۇلت قايماقتارىنىڭ بەينەسى ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ ء«بىزدىڭ جاستىق» اتتى ولەڭىندە ايقىن كورىنىس تاپتى: «اعانىڭ كوردىك القاسىن - اقىلدان باسقا تۇگى جوق» . ۇلت اعالارىنىڭ اراسىندا ساناۋلى ادامدار عانا قازاقتىڭ ۇل- قىزدارىن يەۆرەيلەردى قورلاعان نەمىستەردىڭ «ونەگەسىمەن» جازىقسىز قورلاپ جاتقان كەزدە داۋىس كوتەرە ءبىلدى. سونىڭ كوش باسىندا جۇبان اقىن، جالپاق الەمگە «مەن - قازاقپىن!»، دەپ جار سالعان جۇبان مولداعالييەۆ تۇردى.
قازاق حالقىن قويشا قايىرۋعا كەلگەن گ. ۆ. كولبين جازۋشىلار وداعىندا كەزدەسۋ وتكىزگەندە، جاستاردى ايىپتاي سويلەپ، كولبيننىڭ بەتىنەن سۇيۋگە رۇقسات سۇراۋشىلار كوبەيىپ جاتقاندا، زالدا لىق تولىپ وتىرعان، بالكىم، وزىنەن دارىندىلاۋ قالامداستارىنىڭ شاراسىز ۇنسىزدىگىن بۇزىپ، كولبينگە قازاق اتىنان تۇڭعىش نارازىلىق ايتقان دا، جەلتوقسان قاسىرەتىنىڭ انىق كەسكىنىن باتىل اشىپ بەرگەن دە سول ەدى. ءوز ولەڭىنە - شىندىعىنا قارسى شىعىپ، ءوز سەزىمىنە ساتقىندىق جاساي الماعان جۇبان ءسويتىپ قيىن ساتتە حالقىن جۇباتا ءبىلدى.
بىلايشا ايتقاندا، بارشا جۇرتقا ءوزىنىڭ ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەتىن جالىندى جىرلارىمەن اسا تانىمال بولعان، ەل ەرتەڭى، ۇلت تىرەگى - جاستارعا ۇلى ونەگە كورسەتكەن جۇبان اقىننىڭ قىزمەتىن قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق جاڭارۋ داۋىرىمەن بايلانىستىرۋعا تولىق بولادى. ويتكەنى «دەموكراتيا»، «ۇلتتىق تاريح»، «مەملەكەتتىلىك»، «تاۋەلسىزدىك»، «تەرريتوريالىق تۇتاستىق» ۇعىمدارى 1986 - جىلدىڭ جەلتوقسانىنان كەيىن قازاقستان قوعامىندا ەرەكشە ورلەي باستادى. ال جەلتوقسان قوزعالىسى مەن ج. مولداعاليەۆتىڭ قازاققا «ەكىنشى گولوشەكين» بولىپ كەلگەن كولبينمەن بولعان كەزدەسۋ مەن 1987 - جىلعى پلەنۋمدا سويلەگەن سوزدەرى ۇندەس. ءتىپتى ىشىنە ءۇڭىلىپ قاراعان ادامعا ج. مولداعاليەۆتىڭ «مەن - قازاقپىن!» داستانى مەن جەلتوقسان قوزعالىسىنىڭ دا ىشتەي بايلانىسى بار.
- تۇياقباي زەيىت ۇلى، الاش ازاماتتارىنىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىنە، جەلتوقسان وقيعاسىنا سەبەپ بولعان جاعدايلار از ەمەس. وسى جونىندە تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز؟
- ءيا، جۇبان مولداعاليەۆ ەسىمى مەن قازاقستانداعى دەموكراتيالىق قوزعالىستىڭ ساباقتاستىعىن ءسوز ەتىپ وتىرعان بۇگىنگى جاعدايدا ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىن بارىنشا ءتۇسىنۋ ءۇشىن كەشەگى تاريح بەتتەرىن دە شولىپ وتكەن ءجون. ⅩⅩ عاسىردا قازاقستاندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جاڭا ساتىسى باستالدى. ونىڭ باسى-قاسىندا «ويان، قازاق» ۇرانىمەن شىققان، دەموكراتيالىق رەسەيدىڭ قۇرامىندا قازاق ەلىن ەۋروپالىق جولمەن دامىتۋدى، جاڭعىرتۋدى كوكسەگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇستافا شوقاي، جانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان رەفورماتور ۇرپاق تۇردى.
بۇل ۇلتتىق رۋحتىڭ جاڭعىرۋ، قايتا تۇلەۋ كەزەڭىنىڭ باسى ەدى. 1916-1937 - جىلدارى قازاق حالقى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ سەرگەلدەڭ كەزەڭىنە ءتۇستى، ۇلت قىرعىنعا ۇشىرادى، ونىڭ رۋحىنىڭ قايماعى، ماڭدايالدى وكىلدەرى جويىلدى. ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسى ءوز قانىمەن تۇنشىقتى. الايدا حالىق ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن جوعالتپادى. 1916 -جىلى، ودان كەيىن دە قازاق شارۋالارىن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا قارسى حالىق 372 رەت كوتەرىلىسكە شىقتى. سوعىستان كەيىن حالىق ءوزىنىڭ جاراسىن جازدى، كۇشىن جينادى، بىرتىندەپ ويانا باستادى. بۇل ۇردىستەردى رۋحاني ءومىردىڭ كوسەمى - زيالى قاۋىم باسقاردى. جەلتوقسان ءدۇبىرى كەزىندە الماتى قۇرىلىس-ەنەرگەتيكا تەحنيكۋمىنىڭ Ⅲ كۋرس ستۋدەنتى جامبىل تايجۇمايەۆ ورتەنگەن ماشينانىڭ قاسىندا ءى. ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرىن» كوتەرىپ تۇرىپتى. شىڭدىعىندا دا م. اۋەزوۆتىڭ «ابايى»، س. مۇقانوۆتىڭ «بوتاكوزى»، «بالۋان شولاعى»، و. سۇلەيمەنوۆتىڭ «از ي يا» - سى، ع. مۇسىرەپوۆتىڭ ءوشىپ بارا جاتقان قازاق ءتىلىن قورعاپ جاساعان بايانداماسى، م. ماعاۋين مەن ءا. كەكىلبايەۆتىڭ تاريحي روماندارى، ە. بەكماحانوۆتىڭ «قازاقستان ⅩⅨ عاسىردىڭ 20-40 - جىلدارىندا» مونوگرافياسى جانە جۇبان مولداعاليەۆتىڭ «مەن - قازاقپىن!» داستانى سىندى ەڭبەكتەر جاستاردى وياتتى، ۇلتتىق سانا-سەزىمىن قالىپتاستىردى.
جاس ۇرپاق ۇلتتىڭ باسىنا تۇسكەن گەنوتسيدتى تۇسىنە باستادى. ولار 1930-1932 -جىلدارداعى ەلدىڭ ەۋروپا بولىگىنەن شۇبىرعان 4 ميلليون حالىقتىڭ قازاق جەرىن باسىپ كەتكەنىن كوردى. كوممۋنيزمنىڭ ۇلى قۇرىلىستارى، تىڭ كوتەرۋ جەلەۋىمەن ءىس جۇزىندە ۇلتتى ورىستاندىرۋ ءجۇردى، ءوز ەلىندە حالىق جاتاققا، ءوز وتانى وگەي ەلگە اينالدى.
ەلدىڭ وندىرگىش كۇشتەرى تەك شيكىزات ءوندىرۋ باعىتىندا دامىدى، قازاق مەملەكەتتىگى احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي، «قۋىرشاق رەسپۋبليكا» دارەجەسىندە قالدى. ورتالىق قازاق ساحاراسىنىڭ ساياسي- ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق ومىرىنە ۇلى دەرجاۆالىق تۇرعىدان قارادى. ارالدىڭ قۇرعاۋى، بالقاشتىڭ سۋالۋى، سەمەي پوليگونى، قازاق دالاسىنىڭ يادرولىق، باكتەريولوگيالىق، حيميالىق پوليگونعا اينالۋى قازاق ەلىن ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان قاسىرەتكە باتىردى.
قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىن وزبەكستانعا بەرۋى، كاسپيي جاعالاۋىنا تۇركمەنستاندى دامەلى ەتۋى، تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسۋعا جانە سارىارقانىڭ تورىنەن نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا ارەكەتتەنۋى، قاراشىعاناق مۇنايگازكوندەنسات كەنىشى بار گۋريەۆ، ورال وبلىستارىن ورىنبورعا قوسىپ، ىرىلەنگەن ەكونوميكالىق اۋدان جاساۋعا تالپىنىس - وسىنىڭ ءبارى قازاق مەملەكەتى جەرىنىڭ تۇتاستىعىنا سۇعاناقتىق جاساۋدىڭ سان ءتۇرلى زىمياندىق جوسپارىنىڭ ءبىز بىلەتىن عانا بولىگى بولاتىن.
- ەندى جۇبان اقىننىڭ سول كەزدەگى ەل باسشىلىعىنا ايتقان سوزدەرىنە توقتالساڭىز، سەبەبى ءبىز ونى ەلگە تۇگەل جەتكىزدىك دەپ ايتا المايمىز. ونىڭ تاريحي ءسوزىنىڭ ءمانى نەدە دەپ ويلايسىز؟
-1986 - جىلعى 31 - جەلتوقساندا گ. كولبينمەن بولعان كەزدەسۋدە سويلەگەن سوزىندە جۇبان اقىن: ء«سىزدىڭ وزىڭىزگە رەسپۋبليكادا ينتەرناتسيونالدىق تاربيە جانە ۇلتارالىق قاتىناستار ماسەلەسى قالاي شەشىلىپ جاتقانىن ءالى دە مۇقيات، سان قىرلى تالداۋ كەرەك» - دەپ تالاپ قويدى. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ساباقتارىن سارالاپ، قازاق جاستارىن قورعاي كەلە: «مەن - قازاقپىن، ءوز حالقىمدى ماقتان ەتەمىن. ماعان ونىڭ كوپ قاتپارلى تاريحى قىمبات، ال ونىڭ بۇگىنگى كۇنى ودان دا قىمبات. 17-18 جاستاعى قىزداردى شاشىنان سۇيرەپ، ساباعان جاعدايدى ەستىپ- بىلگەندە، وسى كۇنگە دەيىن ءومىر سۇرگەنىمە وكىندىم»، - دەپ ءادىل ۇكىم- شەشىم ايتتى.
جۇبان مولداعاليەۆ سول جيىندا الاساپىران ءورت وتىندە تۇرىپ، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ سەڭى بۇزىلماعان قوعام جاعدايىندا، تۇڭعىش رەت قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن ۇلت مۇددەسى بيىگىنەن بىلايشا بايانداپ بەردى: «قازاقتار بۇگىنگى كۇن ءۇشىن باسقا حالىقتارمەن بىرگە ريەۆوليۋتسيا جانە سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋ جىلدارىنان ابىرويمەن ءوتتى، حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن جۇتقان قاسىرەتتى اشارشىلىقتى باسىنان وتكەردى، جاس زيالىلارىنان ايىرعان 37 مەن 38-جىلداردىڭ تراگەدياسىن باستان كەشتى. سوعىس جىلدارىندا قازاقتار وتانىمىزدىڭ ادال ءارى قاھارمان قورعاۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولدى. وسى ەر، كەڭقولتىق، جومارت، ءورشىل ءارى كادىمگى اڭقاۋ، ۇلتتىق شەكتەۋشىلىك مۇلدە جات حالىق ءوزىنىڭ كەڭدىگىن تىڭ يگەرۋ كەزىندە دە كورسەتتى. تىڭعا سان ءتۇرلى ادامنىڭ كەلگەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس، ونىڭ ىشىندە بۇرىنعى قىلمىسكەرلەر دە، اقشا قۋعان ارامتاماقتار دا بولدى. وسىنداي ادامداردىڭ بايىرعى حالىقتىڭ ۇلتتىق نامىسىنا تيەتىن ارەكەتتەر جاساعانى از ەمەس».
ج. مولداعاليەۆ رەسپۋبليكاداعى الەۋمەتتىك، تىلدىك، دەموگرافيالىق احۋالدىڭ شەشىمىن تاپپاي، وڭداعان جىلدار بويى قوردالانعان پروبلەماسىن دا ءبىرىنشى بولىپ جاريا ەتتى: «رەسپۋبليكادا ۇلتتىق اراسالماق وزگەردى. بۇنىڭ ءوزى تىڭداعى كوپ جەردە قازاق مەكتەبىنىڭ سانى كۇرت كەمىپ كەتۋىنە اكەپ سوقتى، از قالالارداعى ءىستىڭ جايىن ايتپاسا دا بولادى، ءتىپتى الماتىداعى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ەكەۋ نە ۇشەۋ. ال بالالار باقشاسىنىڭ ماسەلەسى بۇدان دا وتكىر. جانە دە انا ءتىلىن مەڭگەرۋ ءدال وسى بالالار باقشاسىنان باستالاتىنى بىزگە بەلگىلى. قازاق اۋىلدارىنىڭ، ءتىپتى كەيبىر اۋدان ورتالىقتارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارى سىن كوتەرمەيدى. تىڭدا - ادەمى جاڭا ۇيلەر، ال بۇلاردا - توقال تامدار، ولاردا - اسفالت جولدار، ال قازاق اۋىلدارىندا - بابالارىنان قالعان باياعى كەرۋەن جولى».
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جۇبان مولداعاليەۆ جەلتوقسان قوزعالىسىنىڭ تامىرى تاريح قويناۋىندا جاتقاندىعىن دالەلدەپ بەردى. جەلتوقسانعا بەرىلگەن تاريحي باعا، ونىڭ تاريحي ماڭىزى مەن تاريحي تاعىلىمى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموكراتيالىق ءوسۋىن ايشىقتايدى.
سوندىقتان ءبىز 1986 - جىلعى جەلتوقسان قوزعالىسىنىڭ سەبەپ-سالدارىن، تاريحي قۇبىلىس رەتىندەگى ءمان-ماڭىزىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى جەلتوقسان قوزعالىسى قازاقستانداعى دەموكراتيانىڭ باستاۋى، جاڭعىرۋى بولىپ سانالادى.
- جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن تۋرا بەس جىلدان كەيىن قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتتى. جالپى، بۇل قوزعالىستىڭ تەك ءبىزدىڭ سانامىزدى ءدۇر سىلكىندىرىپ قانا قويماي، بۇرىنعى وداق ەلدەرىنىڭ ەگەمەندىك جولىنداعى ءىس- قيمىلى مەن كۇرەسىنە اسەر ەتكەنى انىق. تاريحشى رەتىندە وسى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
- 1986 - جىلعى 16 - جەلتوقساندا توتاليتارلىق ءتارتىپ، ادەتتەگىدەي، حالىقتان ميتينگىلەردە، مەرەكەلەر مەن باسقا دا وقيعالارعا وراي وتكىزىلەتىن شەرۋلەردە بيلەۋشى پارتيانىڭ ساياساتىن قولداپ، قولپاشتاۋعا باعىتتالعان بەلسەندى ءبىراۋىزدىلىقتى تالاپ ەتتى. توقىراۋدىڭ سوڭعى جىلدارى حالىقتىڭ توتاليتارلىق تارتىپكە دەگەن ءۇنسىز قارسىلىعى ەرەكشە كۇشتى ەدى. الايدا، 1986 - جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى ونداي ءۇنسىز نارازىلىقتىڭ بەت-پەردەسىن ءبىر-اق ۇشىردى. «قايتا قۇرۋ» كەزەڭى ىشىندە ۇستەمدىك رەجيم تۇڭعىش رەت كۇللى جۇيەنىڭ سىر بەرە باستاعانىن بايقايتىنداي وتە ءبىر وجەت قارسىلاسۋعا كيلىكتى.
قازاق جاستارى «ورتالىقتىڭ ءداستۇرلى ءامىرشىل ءىس-ارەكەتتەرى مەن قايتا قۇرۋدىڭ جاريالانىپ جاتقان دەموكراتيالىق قاعيدالارى اراسىنداعى ايقىن قايشىلىقتىڭ» بەتىن تۇڭعىش رەت ايقارا اشىپ، ماسكەۋدىڭ ەكىجۇزدىلىگىنە، ساياسي بيۋرونىڭ شەشىمىنە، كەڭەس يمپەرياسىنىڭ زورلىقشىل تاس قامالىنا تايسالماي قارسى شىقتى، ءسويتىپ قانقۇيلى رەجيممەن شايقاسقا ءتۇسىپ، الەم الدىندا ايرىقشا جانقيارلىق كورسەتتى. جاستاردىڭ باس كوتەرۋىنىڭ سەبەبى اناعۇرلىم تەرەڭدە جاتتى. 1986 - جىلدىڭ اياعىنا قاراي ەلدىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي، الەۋمەتتىك، ۇلتتىق، مادەني دامۋىنداعى كەڭ كولەمدى ىلگەرىلەۋشىلىكتەر ورتالىق پەن وداقتاس رەسپۋبليكالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ بارىنشا شيەلەنىسۋىنە اكەپ ۇرىندىردى.
ۇلان-بايتاق ەلدى باسقارۋ جۇيەسىنىڭ شامادان تىس ورتالىقتاندىرىلۋى سىر بەرە باستادى. جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى جەدەل ءارى دۇرىس شەشۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنا جەتكىلىكتى وكىلەتتەر بەرۋ تۋرالى ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇردى.
قوعامدىق دامۋدىڭ لوگيكاسىنىڭ ءوزى وداقتاس رەسپۋبليكالاردى ۋاقىتشا كەلىمسەكتەر ەمەس، جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى جەتىك بىلەتىن ماماندار باسقارۋىن تالاپ ەتتى. سونداي- اق، ادامداردى دەموكراتياعا ۇندەپ، توتاليتارلىق جاعدايدا ءومىر سۇرگىزۋ - تەك قانا ەكىجۇزدىلىك عانا ەمەس، الەۋمەتتىك اسىرەڭكىلىكتى دە كۇشەيتتى. مۇنداي رۋحاني كولگىرلىككە قوعامدىق سانا وڭاي كوندىگە قويمادى. مۇنداي جاعدايمەن جاستار، اسىرەسە، ءبىلىمدى، وي-ءورىسى دامىعان جاس وسكىندەر كەلىسە المادى. سوندىقتان دا الاڭعا باسقالار ەمەس، ستۋدەنتتەردىڭ شىعۋىنا ەش تاڭدانۋعا بولمايدى.
جەلتوقسان وقيعاسى ورتالىقتىڭ وزبىرلىعىن اشىپ، كۇللى ۇلتتىق بولمىستى تۇبىرىمەن جاڭا ساپالىق ورەگە كوتەردى. اتالمىش وقيعاعا قاتىسۋشىلار توتاليتارلىق جۇيەگە، وتارشىلدىققا اشىق قارسى شىقتى. دەموكراتيالىق، ۇلت-ازاتتىق رەڭدەگى مىنەز دە تانىتتى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، جەلتوقسان وقيعاسىن جاي الەۋمەتتىك قوزعالىستىڭ بەلگىلى ءبىر كورىنىسى عانا دەپ ەمەس، جارق ەتىپ كورىنگەن رەفورماتورلىق قوزعالىستىڭ جارقىن پرولوگى دەپ ساناعان ءجون. قازاقستانداعى دەموكراتيالىق جاڭعىرۋدىڭ ايقىن ۇلگىسى دەپ ساناعان دۇرىس.
قازاقستانداعى جەلتوقسان وقيعاسى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ورتالىق وكتەمدىگىنە جاريا سيپات بەردى. وسى ورايدا قوزعالىستى، بىرىنشىدەن، ىشكى ۇلتتىق ماڭىزى بار وقيعا، ياعني ۇلتتىڭ ءوزىن- ءوزى تانۋ سەزىمىنىڭ ويانۋى رەتىندە، ەكىنشىدەن، جالپىوداقتىق دەڭگەيدەگى، ياعني وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ەگەمەندىگىنە سەرپىن بەرگەن وقيعا رەتىندە، ۇشىنشىدەن، الەمدىك ماڭىزى بار، ياعني سوتسياليستىك لاگەردىڭ كۇيرەۋىنىڭ باستاماسى رەتىندە باعالاۋعا ابدەن بولادى.
قازاقستانداعى 1986 - جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەڭەستىك قوعامدى شىنايى دەموكراتيالاندىرۋدا ۇلكەن قۇبىلىس بولدى. بۇرىنعى وداقتىڭ بۇكىل اۋماعىن قامتىعان وسىناۋ پروتسەستەر، ك س ر و باسشىلىعىنىڭ 80 - جىلداردىڭ اياعىندا شىعىس ەۋروپالىق ەلدەردە كۇش قولدانۋدان امالسىز باس تارتۋىنا سەبەپ بولدى.
جەلتوقسان وقيعاسى بارىسىندا قازاقستاندا الدانىپ، تۇرمەگە تاستالعان اقىل-وي مەن ار- وجدانتۇتقىندارى پايدا بولدى. ولار جوعارى باسشىلىقتىڭ ارەكەتىنە قارسى وزدەرىنىڭ كەلىسپەۋشىلىگىن بىلدىرۋدەن جاسقانعان جوق، ءوز حالقىنىڭ ازات ءومىرى ءۇشىن ايقاسقا شىققان سانالى كۇرەسكەرلەرگە اينالدى.
جەلتوقسان قوزعالىسى قازاقستاندا ەشكىمدى ەنجار قالدىرمادى. ءبارى قوزعالىسقا ءتۇستى. قازاقستان پىكىرتالاس الاڭىنا اينالدى. وسىنى سەزگەن پارتيا باسشىسى گ. كولبين ءوزىنىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن ەكى رەت (1987, 1988 ج ج.) ۇلت ماسەلەسىنە ارنالعان عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدى. نەگىزگى اڭگىمە ارناسى، ارينە، جەلتوقسان وقيعاسى ەدى.
الماتى وقيعاسى حالىقتىڭ سانا-سەزىمى وسكەندىگىنىڭ، ءوزىن تولعاندىراتىن پروبلەمالارعا ازاماتتىق كوزقاراسىن ءبىلدىرۋ قۇقىعىن پايدالانۋعا دەگەن اڭسارىنىڭ دا كورىنىسى ەدى. وسىلايشا، الماتىداعى 1986 - جىلدىڭ جەلتوقسان وقيعاسى سوتسياليستىك قۇرىلىستىڭ كۇيرەۋىندە باستى ءارى شەشۋشى قىزمەت اتقاردى جانە شىعىس ەۋروپالىق حالىقتاردىڭ وزدەرىندەگى توتاليتارلىق جۇيەنى جەڭىپ شىعۋىنىڭ نەگىزگى حالىقارالىق فاكتورى بولدى.
اۆتور: ەلجان ەرالى
