جوڭعار حاندىعىن جويعان كىمدەر؟
قونتايشىنىڭ ءوز تاعىنا مۇراگەرلىككە ورتانشى ۇلى سيەۆان-دورجىنى قالدىرۋداعى تاڭداعان ءساتسىز تاڭداۋىنىڭ كەسەلى، جوڭعار كنيازدەرىنىڭ اراسىندا ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ءوزارا قاندى قىرعىندار تۋىنداۋىنا سەبەپكەر بولدى. وسى جاعدايلاردىڭ اسەرى جىلدام ارادا قۇدىرەتتى ويرات يمپەرياسىنىڭ ىرگەسىنىڭ ىدىراپ السىرەۋىنە يتەرمەلەدى. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەمەكشى جوعارىداعى جاعدايلاردى قازاق بيلىگىندەگىلەرمەن قاتار قوقان حاندىعى، اسىرەسە سيندىك قىتاي ءوز ىڭعايىنا ۇتىمدى پايدالانا ءبىلدى. اتالعان جاعدايلارعا عىلىمي ەڭبەكتەر نەگىزىندە قىسقاشا شولۋ جاساپ وتسەك.
التى كۇن اۋىرعان قونتايشى ولەرىنىڭ الدىندا ەل بيلىگىن ۇلكەن ۇلى لاما-دورجىنىڭ شاپقىنشىلىقتان قولعا تۇسكەن، نەكەسىز ايەلىنەن تۋعاندىعى سەبەپتى، تاق مۇراگەرى رەتىندە ون ءۇش جاستاعى ورتاڭعى ۇلى سيەۆان- دورجىنى تاڭدايدى.
سيەۆان-دورجىمەن، ونىڭ ايتقانىنان اسپايتىن، ءوزى جاساقتاعان ەل بيلىگىندەگىلەردىڭ، جۇرگىزگەن ساياساتتارىمەن زورلىق-زومبىلىق ءىس ارەكەتتەرى حاندىقتىڭ السىرەۋىنىڭ باستاماسىنا اينالادى. ەل بيلىگىندەگى ىرىقسىزدىق، الدىمەن تۇتقىنداردىڭ جانە ويرات اسكەرى قاتارىندا قىزمەت ەتۋشى ەدىل بويىنداعى قالماقتاردىڭ، قازاقتاردىڭ، قىرعىزداردىڭ قاشۋىنا، ودان قالدى زورلىق پەن قاتىگەزدىك ءىس-شارالارعا شىداماعان وزدەرىنىڭ ويراتتارىنىڭ دا وزگە ەلدەرگە قاشىپ بارىپ سىڭىسۋىنە يتەرمەلەدى.
گالدان-سەرەن بيلىگىنىڭ تۇسىندا «الماندارىن» تولەپ تۇرىپ جاتقان ۇلى ءجۇز قازاقتارىمەن 1747-جىلدارى جوڭعارلار اراسىندا اشىق تۇردە دۇشپاندىق كوزقاراستار تۋىندادى. ويرات فەودالدارىنىڭ ولاردىڭ بيلەۋشىلەرىن قارۋ قولداناتىندىقتارىن سەس قىلىپ، كۇشپەن باس يگىزۋگە قاتىستى جاساعان ارەكەتتەرى ناتيجەسىز بولدى. ۇلى ءجۇزدىڭ حالقى جات جەرلىك قاناۋشىلارعا قارسى كۇرەسۋگە تۇردى. وسىنداي ەل باسقارۋداعى ەبەدەيسىز ءىس-ارەكەتتەرى ونى 1750-جىلى اعاسى لاما-دورجىنىڭ قولىنان قازا تابۋىنا اكەپ سوقتىرادى.
ەندى ەل بيلىگىن لاما-دورجى (1750-1753- ج ج.) تىزگىندەيدى. بۇل جاعدايدىڭ جوڭعار «ۋرگاسىنىڭ» ىشكەرى جاعىندا ورىن العاندىعىنا بايلانىستى، ورىس شەكاراسى ماڭىندا وزىنە باعىنىشتى ۇلىستارىمەن كوشىپ جۇرگەن جوڭعار حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى باتۋر قونتايشىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، جوڭعار بيلەۋشىلەرى چوروس ديناستياسىنىڭ وكىلى نويان داۆاتسي كەش ەستىپ-ءبىلىپ، ءوزىنىڭ مۇنداي شەشىمگە نارازى ەكەندىگىن بىلدىرەدى.
ول وزىنە وداقتاس رەتىندە سىيلاستىقتاعى، وزىمەن ىرگەلەس كوشىپ جۇرگەن ويراتتاردىڭ كوسەمى حويت نويانى امىرسانامەن بىرىگىپ، وتىز مىڭداي قول شىعارىپ، لاما-دورجىنى ءولتىرىپ، تاعىن تارتىپ الۋعا ارەكەتتەنەدى. ءبىراق حاننىڭ قاراماعىنداعى قالىڭ اسكەرگە توتەپ بەرە الماي قىرعىنعا ۇشىراعان ويرات فەودالدارى داۆاتسي مەن اعايىندى ءامىرسانا جانە ءبانچجۋردىڭ ازداعان ادامدارىمەن قورعان ىزدەپ، «جوڭعار ۋرگاسىندا» تۇتقىندا جاتقاندا دوستاسقان ورتا ءجۇز سۇلتانى ابىلاي يەلىگى ىشىنە قاشىپ كەلىپ، ستارشىن قايىپ باتىردىڭ بيلىگىندەگى ۋاق-كەرەيلەردى پانالاۋى، جوڭعارلاردىڭ ساياسي جاعدايلارىن شۇعىل وزگەرتۋمەن قاتار، قازاق بيلىگىندەگى بەدەلدى فەودالداردىڭ دا لاما-دورجىعا قاتىستى قارسى باعىتتالعان ساياساتىنا وزىندىك ىقپالىن تيگىزدى. جوڭعارلارداعى ءوزارا تاققا تالاسۋدان تۋىنداعان قاندى قىرعىن كەزەڭىندەگى قازاق بيلىگىندەگىلەردىڭ ۇستانعان باعىتىن سارالاعان ا. ي. ليەۆشين: «جوڭعارلار اراسىندا ءبولىنۋ باستالا سالىسىمەن، قازاقتار ولارعا قارسى سول ءسات ارەكەتتى ءىس قيمىلعا كوشتى.
جوڭعار كنيازدەرىمەن زايساندارىنىڭ بارلىعىنا وزدەرىنەن پانا ۇسىنىپ، ولاردىڭ جابىرلەۋشىلەرىنەن بىرىگىپ كەك الۋعا قارسى باس قوسا سوعىسقان بولىپ، ەجەلگى جاۋلارىن السىرەتۋگە قارسى باعىتتالعان بىردە-ءبىر وڭتايلى ءساتتى جىبەرمەدى» - دەپ باعا بەردى. لاما-دورجىنىڭ بىرنەشە رەت جوڭعار نوياندارىن قايتارىپ بەرۋىن تالاپ ەتىپ جىبەرگەن ەلشىلەرىنىڭ سوزىنە، بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىنە بايلانىستى، ابىلاي سۇلتان قۇلاق اسپايدى. كەرىسىنشە ابىلاي سۇلتان داۆاتسي جايلى تومەندەگىدەي ويىن «ول اسا تانىمال نويان، ەگەردە ەل بيلىگى ونىڭ قولىنا تيەر بولسا، ودان قازىرگى جوڭعار بيلەۋشىسىنە قاراعاندا قازاقتارعا الداعى ۋاقىتتا كوپتەگەن ءتيىمدى جاعدايلار تۋىندايدى» - ورتاعا سالىپ، جانە باسقا دا بەدەلدى تۇلعالار بۇل پىكىردى قولداپ، ويرات نوياندارىنا قاراپايىم جانە اتا-تەگى جونىنەن اتاقتى ەمەس رۋدىڭ قىزىنان تۋعان «ادىلەتسىز حاننىڭ تاعىن يەلەنۋشى» لاما-دورجىنى تاعىنان تايدىرۋعا ارنالعان كۇرەسكە كومەك رەتىندە قازاق باتىرلارىن قارۋلى جاساعىمەن قوسىپ بەرەدى.
1740-جىلدان بەرى ورىس بيلىگىنىڭ قول استىنا قارايتىن ابىلاي سۇلتاننىڭ اقىلدىلىعى مەن كورەگەندىگىنە ءتانتى بولعان ا. ي. ليەۆشين «ولاردىڭ ءوزارا قىرعىنى، قازاق وردالارىنىڭ سىرتتاي تىنىشتىعىمەن، ابىلايدىڭ ءوز باسىنىڭ دا الاڭسىزدىعىن تۋدىراتىندىعىن بولجاعان ول، ءتۇرلى تاسىلدەر قولدانۋ ارقىلى ويراتتار اراسىنداعى كيكىلجىڭدەردى ودان ارى ۋشىقتىرىپ، سول ارقىلى ەجەلگى جاۋلارىنىڭ بولشەكتەنىپ، السىرەۋىن قالادى» - دەپ جازدى.
ورىس بيلىگىندەگىلەر مەن ورىنبور باسقارۋشىلارىندا بۇل جاعدايلار بەي-جاي قالدىرمادى. ولار دا وسى جاعدايلاردى ءوز جاعىنا پايدالانىپ، ويرات فەودالدارى داۆاتسي، ءامىرسانا تاعى باسقالارىن رەسەي يمپەرياسىنان قورعان تابۋعا شاقىردى. ولاردىڭ كوزدەگەنى بىرىنشىدەن داۆاتسيدى قولداپ حان تاعىنا وتىرعىزۋ ارقىلى، جوڭعارلارمەن اراداعى بىتپەس داۋعا اينالعان جەر داۋىمەن باسقا دا شەشۋىن تاپپاعان ماسەلەلەردى شەشۋ، ەكىنشىسى ونسىز دا ورتا ءجۇز سۇلتاندارىمەن، بەدەلدى تۇلعالارى اراسىندا ۇلكەن مارتەبەگە يە داۆاتسي تاققا وتىرار بولسا، قازاقتاردى وزىنە قوسىپ الۋىنان قاۋىپتەنىپ، قالاي دا ونداي جاعدايلاردى بولدىرماۋعا جانتالاستى.
قىتاي جاعى دا قاراپ جاتپاي، جوڭعارياداعى جاعدايدىڭ ۋشىعىپ بارا جاتقاندىعىن بايقاپ، شەكارا ماڭىنا قالىڭ اسكەرلەرىن شوعىرلاندىرا باستادى. «جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەمەكشى ونسىز دا كۇيزەلىستەگى ويراتتاردىڭ جايىلىمدارى مەن ەگىستىك القاپتارىندا 1752-جىلى تابيعي اپات ورىن الىپ، شەگىرتكە قاپتاپ بارلىعىن تاقىرلايدى. ورىس جانە شۆەدتىك تۇتقىنداردىڭ كومەگىمەن سالىنعان زەڭبىرەك قۇيۋعا ارنالعان زاۋىتپەن، ءتۇستى مەتالدار وندىرۋگە ارنالعان زاۋىتتار دا ءوندىرىسىن مۇلدەم توقتاتادى. (1715-جىلى جوڭعارلار ەرتىس بويىنداعى ورىس بەكىنىسىن باسىپ العاندا، كوپتەگەن تۇتقىندارمەن بىرگە شۆەد شتىك-يۋنكەرى يوان رەناتانى دا قولعا تۇسىرەدى. ول قالماقتارعا زەڭبىرەك قۇيۋمەن جارىلعىش زاتتاردى جاساۋدى ۇيرەتىپ، 1733-جىلعا دەيىن جوڭعار اسكەرى قاتارىندا قىزمەت ەتەدى). تەك قانا رەسەيدەن قاشىپ كەلىپ سالعان تەرى وڭدەۋ شەبەرىنىڭ كىشىگىرىم زاۋىتى عانا ءىسىن جالعاستىرىپ جاتادى.
ويرات كنيازدەرىن قايتارماۋ سەبەپتى ازداعان قولدارىن ورتا جۇزگە، قالعانىن ورتالىق ازياعا اتتاندىرىپ، مىڭداعان قاراۋىل جاساقتارىن سين يمپەرياسىمەن اراداعى شەكارا ماڭىنا شوعىرلاندىرعان لاما-دورجى، ءوزىنىڭ حان ورداسى كۇزەت قىزمەتىنە كوڭىل اۋدارۋعا شاماسى جەتپەي بوساڭسىتىپ العاندىعىنا وراي، وسى ءساتتى ءتيىمدى پايدالانۋدا جولى بولعان داۆاتسي مەن ءامىرسانا جاقتاستارى باسپانتايلاي كەلىپ، كۇتپەگەن جەردەن حان ورداسىنا باسىپ كىرىپ، 1750-جىلدىڭ 12- قاڭتارىندا لاما-دورجىنى ءولتىرىپ تىنادى. (ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەردە لاما-دورجىنى داۆاتسي جاقتاستارى قاتارىنداعى قازاق جاساقتارىنىڭ بارلاۋشىلارى ءولتىردى دەگەن دەرەك بار). بيلىك قولىنا تيگەن داۆاتسي قارۋلى جاساقتارىن جيناقتاپ، ەلشىلەرىن ابىلمامبەت پەن ابىلايعا جانە باسقا دا قازاق بيلىگىندەگىلەرگە جىبەرىپ، سىيلاستىق پەن دوستىق جاعدايدا عۇمىر كەشپەك بولادى. ال «ءبىر ەلدە، ءبىراق بيلەۋشى بولادى» - دەگەن قاعيدانى ەسكەرىپ حاندىقتىڭ جارتىسىن باسقارۋدى سۇراعان وداقتاسى ءامىرسانانى رەنجىتىپ، وعان التاي مەن تارباعاتاي جاقتاعى ۇلىستاردى باسقارۋدى عانا ۇسىنادى.
داۆاتسيدىڭ تاققا كەلۋى جوڭعارياداعى فەودالدار ارالىق قىرعىندارعا توقتاۋ بولا المادى. ەندى داۆاتسيدىڭ تاققا وتىرعاندىعىنا قارسىلىعىن بىلدىرۋشىلەردىڭ ءبىرىنشىسى رەتىندە تانىمال نويان سارى-ماندجيدىڭ باتىر ۇلى نامەحۋ-جىرعال باس كوتەرىپ، ونى بۇرىنعى وداقتاسى ءامىرسانانىڭ كوشۋ ايماعىنا قۋىپ تىعىپ، ولاردان كومەك سۇراۋعا ماجبۇرلەيدى. الايدا كەيىنىرەكتە اتالعان نويانداردىڭ بىرىككەن قولىنان جەڭىلىس تابادى. وسى كۇردەلى جاعدايلاردى پايدالانىپ جوڭعار حاندىعى ايماعىنا قوقاندىقتارمەن، ىستىق كولدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنداعى جايىلىمدارىن قايتارىپ الۋ ماقساتىندا قىرعىزدار دا باسىپ كىرە باستايدى.
وسى وقيعالاردان كەيىن ورتاداعى ايداپ سالۋشىلاردىڭ ارەكەتى داۆاتسي مەن ءامىرسانا اراسىنداعى قايتا ورناعان سىيلاستىققا سىزات ءتۇسىرىپ، تاققا تالاسۋداعى ءوزارا قىرعىنىن باستاتۋعا ۇلاستىرادى. سول كەزەڭدەردەگى جوڭعار ورداسىنداعى جاعدايلارعا بايلانىستى بەلگىلى ورىس قىتاي تانۋشىسى س. ليپوۆتسيەۆ: «حاننىڭ تاعى وزىندىك سىي-قۇرمەتىنەن ايىرىلىپ، اتاققۇمارلاردىڭ كوزىنە ءبىر ءسات، دورەكىلىكپەن- جاۋىزدىق ارقىلى قول جەتكىزىپ، ماقتاۋ الۋعا ارنالعان زات رەتىندە ىنتىعۋلارىنا قىزمەت ەتتى» - دەگەن ەدى.
تۇپكى ويلارى قالايدا جوڭعارلاردىڭ ءوزارا قىرعىنى ارقىلى السىرەگەنىن كوزدەگەن ابىلاي باستاعان قازاق تانىمال تۇلعالارى ەندى ءامىرسانا جاعىنا قولداۋعا شىعىپ، ونى تاققا وتىرعىزۋ ماقساتىندا مىنىسكە ات - شابۋىلعا ساربازدارىن قوسىپ كومەك كورسەتە باستايدى.
ءامىرسانانىڭ ءوتىنىمى بويىنشا، ونى قولداعىسى كەلمەگەن دۇربىتتەردى، قازاق جاساقتارى حابار-اسۋدا، قالماق تولاعايدا، قارعىبا-بازار، ەمىل وزەندەرى بويىندا قاتتى قىرعىنعا ۇشىراتىپ، قاتىن-بالا، مال-مۇلىكتەرىن ولجالايدى. ال ءامىرسانا اتالعان ايماقتارعا بەكىنىستەرىن سالا باستايدى. الايدا بىرنەشە رەت سوققى جاساپ، سوعىسقان داۆاتسيدىڭ قالىڭ اسكەرىنە توتەپ بەرە الماعان ابىلاي مەن ءامىرسانا بىرىككەن قولى 1754-جىلى جەڭىلىس تاۋىپ، كەيىنگىسى باسىن ساۋعالاپ، قاراماعىنداعى ازداعان ادامدارىمەن قىتاي شەكاراسى اۋماعىنا قاشىپ كەتەدى.
ول قىتاي بوگدىحانىنان داۆاتسيدى تالقانداۋعا ەگەردە قول ۇشىن سوزسا، ەل بيلىگى وزىنە ءتيىپ، بۇكىل جوڭعارلاردى سين يمپەرياسى قول استىنا قاراتاتىندىعىنا ۋادە ەتەدى. ايداھاردىڭ اۋزىنا ءوزى كەلىپ تۇسكەن تورعايدىڭ بۇل ءوتىنىشىن قولداۋعا قىتاي بوگدە حانى بىردەن كەلىسىپ، قاراقۇرىم اسكەرىمەن جوڭعارياعا باسىپ كىرەدى. قىتايلاردىڭ كومەك كورسەتكەن بولىپ بۇكىل جوڭعارلاردى قىرىپ، مالدارىنا قىتاي تاڭبالارىن سالىپ، توناپ جاتقاندىعىن كەش ۇققان ءامىرسانا ەندى ابىلايدى كومەككە شاقىرىپ، سين يمپەرياسىنا قارسى 1756-1757-جىلدارى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكە شىعادى. ولار قىتاي اسكەرىنەن جەڭىلىس تاۋىپ، ءامىرسانا رەسەي يمپەرياسىنان قورعان ىزدەپ، سولاي قاراي قاشىپ كەتەدى. ال ابىلاي سيندىك قىتايمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلەدى.
عالىم ۆ. ا. مويسەيەۆ جوعارىداعى جاعدايلاردى سارالاي كەلە: «جوڭعارياعا سين يمپەرياسى شابۋىل جاسار الدىنداعى، ويرات كنيازدەرى اراسىنداعى ءوزارا قىرعىنعا قازاق بيلىگىندەگىلەردىڭ بەلسەندى ارالاسۋى، جوڭعار حاندىعىنىڭ جويىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىعىمىز بولماس» - دەگەن ەدى.
ەل اۋزىنداعى قالماقتاردى قىرۋعا قاتىستى ايتىلاتىن ەرلىككە تولى اڭىز-اڭگىمەلەرگە جوعارىداعى وقيعالارمەن قاتار، ودان بۇرىنعى شايقاستاعى ەرلىكتەر جانە ەدىل بويىنداعى «قالماق حاندىعى» قالماقتارىنىڭ 1771- جىلى رەسەي يمپەرياسى قول استىنا قاراي تۇرا «ولاردىڭ رۇقساتىنسىز» جويىلعان جوڭعار حاندىعى جەرىنە ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇستىن باسا «قاشقان ەلدىڭ» قىرعىنعا ۇشىراۋى ارقاۋ بولعان ەدى. ال ول وقيعا جايلى الدىداعى جاريالىمنان حاباردار بولاسىزدار.
بۇل ماقالا تانىمال عالىمدار ۆ. ا. مويسەيەۆ، ي. ۆ. ەروفەيەۆا عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ جانە ورىس-جوڭعار قاتىناستارى ىستەرى نەگىزىندە جازىلدى.
اۆتور: سەرىكبوسىن سايدىعالي ۇلى، عىلىمي ىزدەنۋشى الماتى قالاسى
«الاش ايناسى»