الەمنىڭ اشىلماعان قۇپيالارى
الايدا ەڭ وركەنيەتتى دەلىنگەن، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ اقىل- داناگويلەرىنىڭ ءوزى عاسىر قويناۋىندا جاتقان قۇپيانى ءالى كۇنگە دەيىن اشا الماي الەك. ول نە سوندا؟ !.
1902 - جىلدىڭ 29 - جەلتوقسانىنان 30 نا قاراعان ءتۇنى ساعات 1 دەن 5 مينۋت وتكەن ساتتە پاريج كوشەلەرىندە ءجۇرىپ تۇرعان ساعاتتاردىڭ بارلىعى بىرەر مينۋتقا جەتەر- جەتپەس ساتتە توقتاپ قالدى. نە اسەر ەتتى؟ مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ بىرەر مينۋتتان كەيىن قايتادان سىرتىلداپ جۇرە باستاعان ساعاتتىڭ جۇرىسىندە بەيمالىم نە سىر جاتىر؟ «پاريجدىك توقتاۋ» دەگەن اتپەن تاريحقا ەنىپ كەتكەن بۇل توسىن وقيعانىڭ استارىندا نە بار؟ الدە، بىرەر سەكۋندتىق جەر سىلكىنىسى بولدى ما؟ بۇل سۇراق اقىلدىلار مەن تاقىرباستاردىڭ ميىن ءالى كۇنگە دەيىن جەگىدەي جەپ كەلەدى. ءبىر قىزىعى، ساعاتتىڭ ءتىلى بىرەر مينۋت توقتاعان ساتتە ادامداردىڭ باسى اينالىپ، جۇرەگى ايني باستاعان.
پاريجدىڭ «ءبىلىم حابارشىسى» باسىلىمى ەسىنەن تانىپ، قۇلاپ ءتۇسىپ، ارتىنان ءوز- وزىنە كەلگەن ادامدار تۋرالى دا جازعان. سوندا ساعاتتىڭ ءتىلىن توقتاتىپ، ادامنىڭ اعزاسىنا اسەر ەتكەن نە نارسە؟ وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وسىناۋ بەلگىسىز قۇبىلىستىڭ قۇپياسى اشىلماي كەلەدى. بۇل جاعداي الەمنىڭ باسقا بىردە- ءبىر ەلىندە قايتالانعان ەمەس. ونىڭ ۇستىنە سەرىپپەلى تەتىگى (پرۋجيناسى) بار ساعاتتارعا بۇل جايت اسەر ەتپەگەن، تەك تەربەلمەلى ساعاتتار عانا توقتاپ قالعان. بۇعان جەردىڭ قاندايدا ءبىر تارتىلىس كۇشى ىقپال ەتتى مە؟ بەلگىسىز. عالىمداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قاندايدا ءبىر گەوفيزيكالىق فەنومەننىڭ بولعانى اقيقات. تاعى ءبىر شىندىعى، مۇنىڭ سىرىن وسىلاي بىلمەگەن كۇيى ءوتۋىمىز دە مۇمكىن.
الەمدە سىرىن بۇگىپ كەلگەن وقيعانىڭ ءبىرى - تۋنگۋس مەتەوريتىنىڭ قۇلاۋى. بۇل 1908 - جىلدىڭ 30 ماۋسىمىندا جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا، تاڭعى 7:15 تە شىعىس سىبىردەگى تۋنگۋس وزەنىنىڭ اۋماعىندا ورىن الدى. بۇل جۇمباقتى ساياحاتشىلار عانا ەمەس، عالىمداردىڭ ءوزى قانشا زەرتتەسە دە، شەشە المادى. ءبىراق جورامالداۋشىلار وتە كوپ. دەگەنمەن، وسى ولكەدە بولعان اسا ۇلكەن جارىلىستان اينالاسى 100 شاقىرىم توڭىرەكتەگى دەريەۆنيالاردىڭ ۇيلەرى قۇلاپ، شاتىرلارى ۇشىپ، تەرەزەلەرى سىنىپ كەتكەن. بۇل جارىلىستى عارىشتان اسا ۇلكەن جىلدامدىقپەن قۇلاعان تۋنگۋس مەتەوريتى دەپ بولجايدى. جارىلىستىڭ ءدۇمپۋى مىڭداعان شاقىرىمعا، ءتىپتى يركۋتسك، پەتەربۋرگكە دەيىن جەتكەن. بىرنەشە كۇن بويى ءسىبىر اسپانى ايداي جارىق بولىپ، كوشە شامدارىن جاعۋدىڭ قاجەتى بولماعان. نىساننىڭ قۇلاعان تۇسى بەلگىلى بولعانىمەن، قيان تۇكپىردەگى جەر بولعاندىقتان، ونى زەرتتەۋدىڭ ءساتى 1927 - جىلدارى عانا مۇمكىن بولدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، جارىلىس بولعان جەردىڭ توڭىرەگىندەگى جۋان ءدىڭدى اعاشتار اينالا جاپىرىلا قۇلاپ، 15-30 شاقىرىمداعى اعاشتىڭ كۇيگەنى انىقتالعان. ءبىراق اسا كۇشتى جارىلىستىڭ ورنىنان نە ۇڭىرەيگەن شۇڭقىر نەمەسە اسپان دەنەسىنىڭ سىنىعى تابىلماعان. سوندا ول جەرگە نە قۇلاعان، مەتەوريت پە، جوق الدە باسقا نارسە مە؟ مەتەوريتتەردىڭ قۇلاۋى تاريحتا ءجيى كەزدەسەدى. ءتىپتى وتكەن جىلى چەليابينسك ماڭىنا قۇلاعان مەتەورتتىڭ سىنىقتارى دا تابىلدى. ال تۋنگۋس مەتەوريتى تۋرالى دەرەك جوق. ءبىر بولشەك تە تابىلماعان. قۇلديلاپ كەلىپ، جەرگە ءسىڭىپ كەتتى مە؟ ءبىراق ءىزى جوق. سوندا بۇل نە؟ عالىمداردى بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن تاڭعالدىرىپ كەلەدى. جۇمباق نارسە اشىلماعان كۇيى قالاتىن دا شىعار. تاريحقا كوز جۇگىرتسەڭ، عاسىر قالتارىسىندا قالعان قۇپيا وقيعالار وتە كوپ. سونىڭ ءبىرى 1911 - جىلى 14 - ماۋسىم كۇنى يتاليادا ورىن العان. ءريمنىڭ تەمىر جول ۆوكزالىنان «سانەتتي» فيرماسى جابدىقتاعان پويىز جولعا شىعادى. ونىڭ ۆاگوندارىندا 106 جولاۋشى بار، ساياحاتتاۋدى ماقسات ەتكەندەر يتاليانىڭ باي- ماناپتارى پويىز توننەلگە جاقىنداعان ساتتە ايران- اسىر قالادى. توننەلدىڭ كىرەبەرىسى تۇماندانىپ كەتەدى دە، ءارى قاراي ەشتەڭە كورىنبەيدى. ۇزىندىعى ءبىر شاقىرىمعا سوزىلعان توننەلگە پويىز كىرگەن ساتتە، ادامدار ەسىنەن اداسا باستاعان، تەك ەكى جولاۋشى عانا شوشىنىپ، دەرەۋ جەرگە سەكىرىپ ۇلگەرگەن. ال پويىز ارى قاراي ءجۇرىپ كەتكەن. ءبىراق توننەلدىڭ ەكىنشى جاعىنان پويىز شىقپاعان. سوندا 106 جولاۋشى مىنگەن پويىز قايدا كەتتى؟ ءىزىم- عايىم جوق بوپ كەتكەن جولاۋشىلار پويىزىنىڭ دەرەگى قانشا ىزدەسە دە تابىلعان جوق. جەر جۇتتى ما؟ جوق، كوكتەگى كەڭىستىككە كەتتى مە؟ ءبىر دەرەگى بولماعان پويىزدى اقىرى يتالياندىقتار ىزدەستىرۋدى قويدى. ال ءتىرى قالعان ەكى ادام اۋرۋعا شالدىقتى. ەسى كىرەسىلى- شىعاسىلى جاعدايدا جەتكەن ەكى جولاۋشى تەرگەۋشىلەر مەن وقيعانى زەرتتەۋشىلەرگە ەشتەڭە ايتىپ بەرى الماعان. تەك مۇرىنعا ءبىر ۋلى سۇيىقتىقتىڭ ءيىسى كەلگەنىن عانا ايتىپ بەرگەن. تەك ولار پويىز ءجۇرىسىن ءسال باياۋلاتقان ساتتە سەكىرىپ ۇلگەرگەن. بارى وسى. كەيىننەن توننەلدى قانشا تەكسەرسە دە، ءىزىم- عايىم دەرەك بولماعان. اقىرى ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ يتاليا بيلىگى توننەلدىڭ ەكى جاعىن تاسپەن قورشاپ، بىتەپ تاستادى. ودان كەيىن ول جەردەن ەش پويىز وتكەن جوق. يتاليا بيلىگى رۇقسات ەتپەگەن جۇمباق توننەلگە كەيىنگى سوعىس كەزىندە اۋەدەن تاستالىنعان بومبا ءتۇسىپ، قىزمەت ەتۋىن مۇلدە توقتاتتى. ال امان قالعان الگى ەكى ادام كەيىن ءوز- وزدەرىنە كەلگەنىمەن، تولىققاندى ەشتەڭە ايتىپ بەرە الماعان. ءسويتىپ، «ءولىم توننەلىنىڭ» جۇمباق سىرى تاعى دا اشىلماعان كۇيى قالدى.
عالىمدار 1924 - جىلى وڭتۇستىك افريكانىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى تاۋنگا پوسەلكەسىنىڭ ماڭىنان ادامنىڭ تاڭعالارلىق باس سۇيەگىنىڭ قاڭقاسىن تاپتى. ءبىراق «تاۋنگا بالاسىنىڭ باس سۇيەگى» دەگەن اتپەن قالعان بۇل زەرتتەۋ عالىمداردىڭ اراسىندا ۇلكەن داۋ تۋعىزدى. بۇل شىن مانىندە، ادام با؟ جوق. زەرتتەي كەلە ماماندار وسىدان 2,5 ميلليون جىل بۇرىنعى بالانىڭ باس سۇيەگى ەكەنىن انىقتادى. ءبىر توپ عالىم بۇل مايمىلدىڭ باس سۇيەگى دەگەن بولجام جاسادى. ەكىنشىلەرى اتالعان باس سۇيەك ادام تيپتەس تىرشىلىك يەلەرى (گۋمانويد) دەپ دولبار ايتتى. ءۇشىنشى توپتاعى عالىمدار بۇل بوگدەپلانەتالىقتاردان جەردە قالعان بەلگى دەپ توپشىلادى. ءبىراق بالانىڭ باس سۇيەگى نەگە جەردە كومۋلى قالعان جانە تولىق ساقتالىنعان. بوگدەپلانەتالىقتاردىڭ بالاسى نەگە جەردە قالعان؟ ساۋال كوپ، ءبىراق ناقتى جاۋاپ جوق. تەك انىقتالعانى، باس سۇيەكتە جاراقاتتىڭ ءىزى بار. شۇيدە تۇسىندا سوققىنىڭ ءىزى قالعان. «ۇشقىش تاباقشاعا» بالالارىن مىنگىزىپ كەلگەن بەيتانىس جاندار جەرگە قونار تۇستا قاتتى سوققى الدى ما ەكەن؟ ! مىنە عالىمدار قانشا زەرتتەسە دە، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن «تاۋنگا بالاسى باس سۇيەگىنىڭ» قۇپياسىن اشا الماي كەلەدى.
جالپى، تاريح تىلسىمىن ءالى بۇگىپ جاتىر. كەشەگى دەرەك بۇگىنگە اڭىز بولىپ جەتۋى مۇمكىن. ءتىپتى بولعان وقيعانىڭ ءوزى دە ەلەس بولىپ كورىنەدى كەيدە. ماسەلەن، 1933 -جىلى شوتلانديانىڭ لوح- نەسس كولىندە ادامدار الىپ قۇبىجىقتى كورگەن. ءبىر عانا ەمەس، الىپ دەنەسىمەن اندا- ساندا كورىنىپ قوياتىن بۇل بەلگىسىز ماقۇلىقتىڭ نە ەكەنىن ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم اجىراتا الماي الەك. زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل قۇبىجىق سۋ بەتىنە وسى ۋاقىتقا دەيىن 400 رەت شىققان. لوح- نەسس شىندىعىندا، شوتلاندياداعى «قۇبىجىقتار كولى» رەتىندە بەلگىلى. العاش رەت الىپ جانۋار ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى 565- جىلى بايقالعان كورىنەدى. بۇل تۋرالى اعىلشىن جازۋشىسى جەتىنشى عاسىردا جازعان كىتابىندا- اق ايتىپ كەتكەن كورىنەدى. جالپى، ءجيى قايتالانىپ وتىراتىن بۇل وقيعا سوڭعى رەت سول 1966 - جىلدىڭ سوڭىندا بايقالعان. ويتكەنى تەرەڭ كولدى جاعالاي كولىك جولى تۇسكەننەن كەيىن الىپ قۇبىجىق سۋ بەتىنە شىعۋىن سيرەتكەن. بەلگىسىز جانۋاردى زەرتتەگەن عالىم الەكس كەمپبەل «ونىڭ موينى جىلقىنىكىنە ۇقسايدى، ءبىراق جىلان سەكىلدى ۇزىن، شامامەن 6 مەتردەي بولادى» دەپ سۋرەتتەگەن. الىپ قۇبىجىقتىڭ سۋرەتىن العاش رەت 1933 - جىلى حيۋ گرەەم تۇسىرگەن كورىنەدى. ول «سۋ بەتىنىڭ ۇلكەن بولىگى قوزعالا باستاعان ساتتە مەن دەرەۋ فوتواسپابىمدى دايىنداپ ۇلگەردىم. ول دەنەسىن سۋ بەتىنەن شامالى كوتەرىپ تۇردى. قۇيرىق جاعى سۋ استىندا بولدى» دەپ جازىپ ەستەلىك قالدىرعان. ءبىراق كەيىن ونىڭ تۇسىرگەن سۋرەتىن تەرىسكە شىعارعان پىكىرلەر كوپ بولدى. ولار «فوتوگراف تاريحتا قالۋ ءۇشىن مۇنىڭ ءبارىن قولدان جاسادى» دەپ ايىپ تا تاقتى. ءبىراق ماماندار بەلگىسىز حايۋاننىڭ شىنايى سۋرەتىن وسى سالانى زەرتتەۋشى جيرۋرگ روبەرت ۋيلسون 1934 - جىلى ءتۇسىردى دەگەندى ايتادى. ونىڭ سۋرەتى دە حيۋ گرەەم شىعارعان فوتومەن ۇقساس.
نەگىزى، لوح- نەسس كولىن زەرتتەۋ 1960 - جىلداردان باستاپ قارقىن العانىن ايتا كەتۋ كەرەك. وسى جىلى عالىم تيم دينسدەيل ۆۆس توبىمەن بىرگە كول استىندا التى ايلىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءبىراق ول وكىنىشكە قاراي، قولعا ىلىگەرلىك ەشتەڭە تاپپادى. تەك سۋ استىندا الىپ قۇبىجىقتىڭ ءومىر سۇرگەنىن دالەلدەپ بەردى. مۇنىڭ ءوزى ۇلكەن وقيعا ەدى. وسى تۋىندىلارى ءۇشىن الەمنىڭ ءارتۇرلى ۇيىمدارىنان ۇلكەن ماراپات الدى.
ءبىراق لوح- نەسس كولىن زەرتتەۋ جۇمىستارى توقتاتىلعان جوق. مامانداردىڭ پىكىرى دە ءبىر ارناعا توعىسپادى. انىعى - الىپ قۇبىجىقتىڭ بارى راس. الايدا زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ۇزىندىعى مەن كولەمىن جانە سىرتقى ءپىشىنىن شامالاس ەتىپ ايتادى. بەلگىلىسى كەيبىر ساتتەردە سۋدىڭ بەتى تولقىندانىپ تۇرادى. استىندا الىپ ءبىر دەنە سۋعا ءجۇزىپ كەلە جاتقانداي اسەر قالدىرادى. 1972 - جىلى سۋ استىن زەرتتەۋ جونىندەگى ا ق ش اكادەمياسىنىڭ عالىمدارى بەينەكامارا ارقىلى وسى ۋاقىتقا دەيىن كوپتىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتىپ جۇرگەن قۇبىجىقتى تاعى بارلاۋعا شىقتى. ولار بەينەكامارا ارقىلى سۋدىڭ جوعارى- تومەن، كوتەرىلگەن تولقىندالعان بەينەسىن عانا كورگەن. ءبىراق بەلگىسىز حايۋاننىڭ دەرەگى ءبىر رەت بولسا دا كوزگە ىلىنبەدى.
ال شىن مانىندە، لوح- نەسس كولىندە الىپ قۇبىجىق بار ما؟ ال ادامداردىڭ ايتىپ جۇرگەنى نە؟ الىپ دەنەنىڭ بارى راس بولسا، ول تۋرالى دەرەك نەگە از؟ اقيقاتى ادامداردىڭ ونى كورگەنى راس. ءبىراق كولدەن كول- كوسىر دەرەك ىزدەۋشىلەردىڭ شوعىرى ازايماي تۇر. عالىمداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن مىڭنان اسا وقيعالاردىڭ قۇپياسى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اشىلماي تۇر.
الەمدە سىرىن ىشىنە بۇككەن جايتتار كوپ. بۇل سونىڭ ءبىرسىپىراسى عانا. بىزگە بەلگىلىسى، ۋاقىت وتە كەلە اقيقاتتىڭ ءوزى كەيىنگە اڭىز بوپ جەتەدى. سوندىقتان دەرەكتىڭ دەر شاعىندا، ءوز ۋاقىتىندا اشىلعانى جاقسى.. .
بەرىك بەيسەن ۇلى
«ايقىن»