اداي جىلقىسى - قازاقتىڭ باعزى تاريحىنان قالعان تابيعي تازا تەك

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - سان عاسىر بۇرىن قولعا ۇيرەتىلىپ، ادامزات بالاسى قاجەتىنە جاراتقان جىلقى تۇلىگى - كوشپەندىلەردىڭ ەڭ قاسيەتتى مالى. نومادتاردى جۇيرىك تۇلپارسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا كوشپەندىلەر مەن جىلقى تۇلىگى ەگىز ۇعىم بولىپ كەتكەلى قاشان؟!

تاريح بەتتەرىنە ۇڭىلسەڭىز، كوشپەندىلەر قاۋىمىن «اتتىلار اۋلەتى» دەپ تە اتاعان. سەبەبى، ۇلان- عايىر دالانى مەكەن ەتكەن ۇلى تۇرعىنداردىڭ تىنىس- تىرشىلىگى، ءومىر- سالتى، ونەر- ءبىلىمى، ادەت- عۇرپى، سالت- ساناسى، سالتاناتى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا بۇكىل مادەنيەتى جىلقى تۇلىگىمەن تىعىز بايلانىستى بولعان.

بابادان جەتكەن «ەر قاناتى - ات» دەگەن ماتەلدىڭ ءوزى وسى ءبىر قاسيەتتى تۇلىكتىڭ قازاق حالقى ءۇشىن دە ورنى ەرەكشە ەكەنىنە دالەل بولا الادى. جىلقى - قازاقتىڭ ۇلتتىق سانا- سەزىمى مەن رۋحاني بولمىسىنىڭ تۇتاس ءبىر ايىرىلماس بولىگى.

قازاق - ات دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن حالىق. جىلقىنىڭ دۇبىرىنە ەلىتپەيتىن قازاق كەمدە- كەم. ءتىپتى، ارعى اتا- بابالارىمىز «تەمىر تۇلپار» بولماعان باياعى زاماندا التاي مەن اتىراۋدىڭ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسىن وسى ات كولىگىمەن جالعادى.

بۇل تۋرالى ايتا بەرسەك، ءبىر ەمەس، بىرنەشە توم كىتاپقا سىيدىرا الماسىمىز انىق. كەشەگى قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى، قامباردىڭ قاراقاسقا اتى، قابانبايدىڭ قۋباسى، ەر جانىبەكتىڭ كوك دونەنى، يساتايدىڭ اقتابانى، امانگەلدىنىڭ شالقاسقاسى سياقتى ەسىمدەرى اڭىزعا اينالعان اتتاردىڭ ءارقايسىسى ءبىر- ءبىر كىتاپقا لايىق.

ال بۇگىنگى تاڭدا وسىنداي اڭگىمەلەرگە ارقاۋ بولاتىن جۇيرىك تۇلپارلار جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. كەشەگى، كۇندى كۇنگە جالعاپ ەنتىكپەي شاباتىن قازاق جىلقىلارىنىڭ تۇقىمدارى قۇرىپ، ونىڭ ورنىن وزگە ەلدەن اكەلىنگەن جىلقىلار باسىپ بارادى.

دەسە دە، سوڭعى جىلدارى قازاق توپىراعىنان شىققان اداي جىلقىلارى الەمدىك ارەنالاردا الدىنا قارا سالماي، ەل نازارىن وزىنە اۋدارا باستادى. بۇگىن وسى اداي جىلقىسى تۋرالى ازداپ اڭگىمە وربىتكەندى ءجون كوردىك.

اداي جىلقىسى بەرىدە پايدا بولعان نەمەسە مامانداردىڭ ءارتۇرلى قىلقۇيرىقتاردى ءوزارا بۋدانداستىرۋ ارقىلى ەت پەن ءسۇت باعىتىندا «قولدان جاساعان» جىلقى تۇقىمى ەمەس ەكەن. ول - تاعدىرى مەن تۇرمىس- تىرشىلىگى جىلقى تۇلىگىمەن تامىرلاس قازاقتىڭ بايتاق دالاسىندا ساقتالعان قىلقۇيرىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. حالقىمىزدىڭ باعزى تاريحىنان قالعان تابيعي تازا تەك. اداي جىلقىسىنىڭ بويى بيىك، ءوزى سۇلۋ، مويىنى ۇزىنداۋ، شوقتىعى دا بيىك، ارقاسى مەن ساۋىرى ۇزىن ءارى سالىڭقى، ەتسىز اياعى جۋان، قۇيما تۇياقتى بولىپ كەلەدى.

اداي جىلقىسىن كەزىندە ورىس عالىمدارى دا زەرتتەگەن ەكەن. يا. پولفەروۆ، گ. سيزونوۆ، يۋ. بارمينتسيەۆ سياقتى عالىمدار قازاق جىلقىسىنا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتىپتى. العاشقىسى 1899 - جىلى رەسەيدىڭ «كونەزاۆودستۆو» جۋرنالىندا «لۋچشيە پورودى كيرگيزسكوي لوشادي - اداي» اتتى ماقالا جاريالاپ، قازاق جىلقىسىنىڭ اتىن الەمگە تانىتۋعا العاشقى قادام جاساسا، سوڭعىسى: «اداي جىلقىلارى قازاق جىلقىلارىنىڭ باسقا تەكتەرىمەن سالىستىرعاندا ەڭ ءىرى تۇقىمدارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى» ، دەپ باعالاعان ەكەن.

ال قازاقستاندىق عالىمدار - ا. يمانعاليەۆ «اداي جىلقىسى» كىتابىن جارىققا شىعارسا، م. نۇرىشيەۆتىڭ مونوگرافياسى اكادەميك ي. نەچايەۆتىڭ ىقىلاسىنا يە بولادى. ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ءبىراز جىل وسى سالادا باسشىلىق قىزمەتتە بولعان ءسابيت ابىشيەۆ ەسىمدى ازامات اداي جىلقىسىن تانىتۋعا، زەرتتەۋگە ءبىراز تەر توگەدى.

ءسابيت ابىشيەۆتىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، ورىس عالىمدارىنىڭ قازاقتىڭ بۇل جىلقىسىنا اڭسارى اۋۋى ارىدەن باستالعانىن ايتادى.

بۇگىندە اداي جىلقىسىنىڭ تۇقىمى ورىنبور، قازاقستاننىڭ تورعاي وڭىرىنە جانە باتىس بولىگىنە كەڭ تارالعان. كەزىندە اداي جىلقىلارىن اسكەري باعىتقا بەيىمدەپ ءوسىرۋ ءۇشىن تورعايدان 3 زاۋىت اشىپ، وعان ماڭعىستاۋدان ءبىراز جىلقى كەتەدى. سونداي- اق ءتورت تۇلىك مالى ماڭعىستاۋ دالاسىنا سىيماعان ءىرى بايلار وزگە ايماقتارعا جايىلا قونىس تەبەدى. كەزىندە، قالنياز جۇبان دەگەن باي 10-15 مىڭ اداي تۇقىمدى جىلقىمەن قىستا جەم بويىن جايلاپ، ودان ءارى تورعاي بەتىنە وتسە، ەندى ءبىر بايلار جەم، ساعىز، قوبدا، جايىقتىڭ بەرگى ساعالارى، جايىقتان ءارى ءوتىپ ەدىلگە قاراي 10 مىڭعا جۋىق جىلقىمەن كەتەدى ەكەن.

ماڭعىستاۋ بەتىنەن تاڭداپ جيعان اداي تۇقىمدى 10 مىڭ جىلقىمەن ءپىرالى حاننىڭ، سونىمەن قاتار، وسىنشا جىلقىنى الدىنا سالىپ ءابىلقايىر حاننىڭ بالدىزى مىرزاتاي باتىردىڭ، 5000 وتباسىمەن قىرۋار جىلقى ايداپ سۇيىندىك رۋىنىڭ ورال وڭىرىنە بارۋى تۋرالى دەرەكتەر بار. ايتۋلى بايلار باتىس ءوڭىردى جايىلا قونىس ەتكەن 1868-1870 -جىلدارى ولارمەن بىرگە اداي جىلقىسىنىڭ 47 پايىزى كەتەدى دە، قالعان بولىگى ماڭعىستاۋدا قالادى ەكەن. قازىرگى الەمدىك دودالاردا قازاقتىڭ اتىن شىعارىپ، ولجا سالىپ جۇرگەن جۇيىرىكتەر - وسى قالعان جارتى بولىكتىڭ تۇقىمدارى كورىنەدى.

اداي جىلقىسى تۋرالى وسىعان دەيىن تانىلماي كەلدى. سوڭعى جىلدارى الەمدىك ارەنالاردا وزا شاۋىپ جۇلدە الا باستاعاننان كەيىن بارىپ، ەل نازارى قايتا اۋا باستادى. سوڭعى كەزدەرى اداي جىلقىلارى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوك بايراعىن بيىككە كوتەرىپ، ايتۋلى جارىستاردان التىنمەن ورالىپ ءجۇر.

مىنە، وسىنداي وزىمىزدە بار كەرەمەت اسىل تۇقىمدى جىلقىلارىمىزدى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەيدى. بولاشاقتا بۇكىل دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى اعىلشىن مەن اراب جىلقىلارىنىڭ دەڭگەيىنە اداي جىلقىسى دا كوتەرىلەدى دەگەن ءۇمىتىمىز بار. تاريحي- مادەني ەسكەرتكىشتەر سياقتى اداي جىلقىسى دا بابادان بىزگە جەتكەن اسىل مۇرا. سوندىقتان اتقۇمار ازاماتتارعا شەتەلدەن اراب، اعىلشىن جىلقىلارىن ەلگە تاسىعانشا، ءوز ەلىمىزدەگى، ءوز قورامىزداعى اداي جىلقىسىن وسىرۋگە، تۇقىمىن اسىلداندىرۋعا كۇش سالسا ەكەن دەيمىز.

كۇنسۇلتان وتارباي