جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى

None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - گازەت جۇزىندە قازاقتىڭ ءارتۇرلى كەمشىلىكتەرى ءتۇرتىلىپ جازىلىپ جاتىر. مىسالى: ۇيىمسىزدىق، كۇندەستىك، پاراقورلىق، پارتيا، ادىلەتسىز بيلىك، ايەلدىڭ ءحالى دەگەن سياقتىلار. راس، مۇنىڭ ءبارى ايانىشتى حالدەر، ءبىراق، بۇلار ءار ءمىننىڭ بۇتاقتارى.

رومان، ولەڭ، ماقالا جازۋشىلار دا وسىنداي ۇساق كەمشىلىكتەردى كورسەتپەك. قازاقتاعى نەشە ءتۇرلى بولىپ تۇرعان اۋىر حالدەردىڭ تۇپكى نەگىزگى، تامىرى قايدان تاراپ، بۇل كۇيگە ۇشىراعانىن ەشكىم قولعا الىپ، ءىس جۇزىندە قوزعاپ كورگەن جوق. سول ءۇشىن بۇل تەرەڭ ساۋالدى جۇرتتىڭ ەسىنە سالىپ، جۇرەكتەردى قىزدىرۋعا ءسوز باستاپ وتىرمىز.

بۇرىنعى ۋاقىتتا قازاق ەلى ۇيىمشىل، ەرى جاۋىنگەر، ءبيى ءادىل، نامىسقور، ادامى ءارى ءبىتىمدى، قايراتتى، ساۋىقشىل بولعان ەكەن.

دوسىمەن دوستاسىپ، جاۋىمەن جاۋلاسۋعا تاباندى، قايعىرا دا، قۋانا دا بىلەتىن حالىق ەكەن. راس، بۇل ۋاقىتتاعى ۇيىمشىلدىق كۇنى ءۇشىن بولسا دا، جۇرە-بارا بەت تۇزەپ، قالىپ الاتىن سۇرەڭى بار سياقتى ەدى، ەستۋىمشە (ارينە، حالىق بولعان سوڭ تۇگەل مۇنتازداي دەۋگە كەلمەيدى، ناداندىق ۋىسىندا تالاي وقشاۋ مىنەزدەر بولعان، وعان ورىن بەرۋدى ارتىق دەپ بىلەمىز).

***

ول قىلىقتى ءتۇسىنىپ، ءتۇزۋ جولعا سالۋشىلار بولسا دا ءدۇنياۋي عىلىمداردا كىرىپ، تامىرلاپ، بۇتاقتاپ كەتۋگە ىقتيمال ەدى، ءبىراق، قوجا، مولدا، يشانداردىڭ سحوليستيك (الىق) عىلىمىن تاراتىپ، ەلدىڭ ويىن، رۋحىن، قول-اياعىن كىسەندەپ، ءبىر كەسىمدى تار جولعا تىعىپ، ادامشىلىقتى تاعدىردىڭ قازىعىنا قىلقىلداتىپ بايلادى دا قويدى. تۇسىنگەنشە قازاققا ءدىن دە وپ-وڭاي ءسىڭىپ كەتكەن جوق، تۇسىنگەن سوڭ تابانداپ ىسكە اسىرعىش ەدى. سول كەزدە حالىقتى مەڭگەرىپ ۇستاپ تۇراتىن ازۋلى، ايدىندى حان سىقىلدى ءبىر كۇش كەرەك ەدى، حالىقتىڭ باقىتسىزدىعىنا قاراي جاقسىنىڭ سيرەگەن كەزىندە كۇش كەتىپ، مىناداي سوققى جولىقتى. قازاقتىڭ ۇلتتىق قالپى وزگەرىلدى. تىرلىگى، ماقسۇتى باسقا، نيەتى شالعاي، سۋىق باۋىر جاتتىڭ قولىنا ءتيدى. «قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسا» دەگەن حالگە ۇشىرادى. كەمەڭگەر بيلەردىڭ زامانى قۇرىپ، ادامدى مال مەن پۇلعا ساتىپ الاتىن زامانعا كيلىكتى.

قازاقتىڭ تۇرمىسى وزگەردى. كيىز ۇيدە قىستاپ، سۋىققا شىنىعىپ، قۋاتتى، قايراتتى دەنەلى وسەتىن قازاق، تازالىعى جوق، الاسا جەر ۇيگە كىرىپ، اۋرۋلى، ناشار بولىپ، مىجعىرلانىپ، ەڭسەسى كوتەرىلمەي وسەتىن قالىپقا ءتۇستى. وسى سەبەپتى ادامنىڭ ەسىمى دە كەمىدى. ارينە، ءتان قۋاتتى بولسا، جان قۋاتتى، اجارلى بولادى. ناشار جاننان وسال مىنەزدەر تۋادى. مىسالى: ويناس، وتىرىك، وسەك سياقتىلار. بۇل - ءبىر. ەكىنشى، سول ۋاقتا، ءوزى سۇيرەتە الماعان بىرلىككە قىرسىقتىڭ قارا باسى بوپ پارتيا دەگەن قاعىندى ءتيدى. جاۋىزدىق، زالىمدىق قارا بۇلتتاي قورشاپ، حالىقتى استاڭ-كەستەڭ قىلىپ، ءوزدى-وزىمەن اتىستىرىپ، كوزدى شەل قاپتادى. كۇننەن-كۇنگە ورشىگەن قالىڭ ساسىق تۇماننان شىعا الماي اداسىپ كەلىپ-كەلىپ ءتۇسىپ وتىرعان ءحالىمىز، مىنە - وسى كۇنگى.

پارتيادان تارايتىن فىتنانىڭ ءبىرسىپىراسىن ايتايىق: پارتيا باستالعالى مال ازايىپ، كەدەيلىك كيلىكتى. سەبەبى: بولىس بولاتىندار اياماي مالىن شاشىپ، قۇرىپ بولعان جاعدايدا سول مالىن وزىنە تۇسىرە الماي، قالعانى ونان جامان قۇريدى. ەكىنشى، پارتيانىڭ مالىن جاۋدىڭ مالىنداي ءىشىپ-جەگەن حالىق (ونى) قايتا قۇسىپ، قولىنداعى ءوز مالىن ازايتتى. پارتيا كاسىپكە كىرىسپەۋگە ۇلكەن سەبەپ بولدى. شارۋا جاعىنىڭ قىرسىعى بۇل.

ەندى «ءدىن» جاعىمىزعا نە كەلتىردى؟

قاي جۇرتتىڭ بولسىن قاسيەتى ۋاعداشىلىق، انتقور ەمەستىك، قۇدايدىڭ اتىن جەڭىلگە سالماۋلىق ەدى. ءبىزدىڭ قازاقتا ارۋاق، قۇداي، انت-يمان، قۇران دەگەنىڭىز بەرجەبايشىنىڭ ىسىندەي قادىرسىز. قۇدايعا قىلعان قۇلشىلىق، قايىر-ساداقا پارتيانىڭ بىرىمسەگىنە ءجۇرىپ كەتەدى. دىنگە كەلگەن كەمشىلىك وسى.

ەندى قازاقتىڭ مىنەزىنە (احلاققا) تيگىزگەن زيانى مىناۋ: ۇرلىق، زورلىق، قورلىق، وتىرىك، وسەك، الداۋ، قۋلىق، سۇمدىق، ايداتۋ، بايلاتۋ، كىسى ءولۋ - راقىمسىزدىق، جالعان ماقتان، ىنساپسىزدىق، تۇراقسىزدىق، ناستىق، جالقاۋلىق دەگەن نارسەلەرگە شايتاننىڭ ۇياسىنان ارتىق بولماسا، كەم بولعان جوق. ءبىر تۋىسقان تۇگىل اكە مەن بالا پارتياعا تالاسىپ، كۇندەسكەن سوڭ، ادامنىڭ جاقىنى كىم بولماق؟ ارينە، جاقىنى، دوسى - جالعىز عانا باسى، قۇلقىنى.

پارتيا حالىقتىڭ بىرلىگىنە، ەرلىگىنە قولقابىس قىلدى ما؟ نامىستى قوزدىردى ما؟ جوق. بۇعان تالاسىمىز جوق. بىرلىكشىلمىز، ۇيىمشىلمىز، جاۋىنگەرمىز دەيتىندەر تابىلا قويماس، التىباقاندىق، قازان بۇزارلىققا ماقتانساق ماقتانايىق.

ءسۇيتىپ، ۇساقتاپ كەلىپ، جاۋجۇرەك باتىرلارىمىزدىڭ باتىرلىعى اۋىل- ءۇيدىڭ مالىن ۇرلاۋدا قالدى. بۇرىنعى بيلەردىڭ جۇرناعى كىشكەنە دوڭگەلەك جەر بولىپ قالدى.

وسىنداي ورتادا وسكەن بالا دا جاماندىققا سالىنىپ، ءجىتى وقىعاندارىندا دا كوپكە شەيىن تاتى كەتپەيتىن كورىنەدى. مىسالى: «ۇلتىم»، - دەپ وقىپ شىققاندار حالىق اراسىنا كەلسە، قارايا باستايدى.

سايىپ كەلگەندە، قازاقتا قالىپ تۇرعان وزگەشە مىنەزدەر: ءتىلى ايتقاندى قولى قىلمايتىن - تۇراقسىزدىق، ۇيىمسىزدىق، باسىنان اسپايتىن - وزىمشىلدىك، ەزدىك.

حالىقتىڭ وزىنە ايتىپ، مىنەزىن تۇزەۋ قولىمىزدان كەلمەيدى. جالعىز-اق ءۇمىتىمىز، قارۋىمىز - وقىعانداردا. وقىعاندار ەندىگى جاس بالالارعا وزدەرى ۇلگى بولىپ، ناداندىقتان شىعارىپ، ادامشىلىقتىڭ جارىق جاعىنا سۇيرەۋگە مىندەتتى. سولارعا قازاقتىڭ مىنەزدەرىن تاستاتىپ، اينىماي، قاجىماي، تازا جۇرەكپەن كەمشىلىكتەرگە قارسى تۇرىپ، بىرلىك جىبىنە جارماسۋلارىنان باسقا نە تىلەي الامىز.

Baq.kz


سوڭعى جاڭالىقتار