قاسەن ءورالتايدى حاسان ورالتاي دەپ اتاعان كىمدەر؟
1972 - جىلى ولار تۇرىك ۇكىمەتىنە ءوتىنىش جاسادى، سول جىلى ولارعا ستامبۋلدان قۇرىلىس سالۋ ءۇشىن جەر بەرىلدى. كوشىپ بارعان قانداستارىمىز بۇل اۋداندى «قازاقكەنت» دەپ اتاپ كەتتى. بۇگىندە تۇركيادا 30 مىڭداي قازاق بار. سول ءبىر كوشتىڭ باسىندا بولعان قاليبەك حاكىمنىڭ ۇلى قاسەن ءورالتاي نەلىكتەن حاسان ورالتاي بولدى؟ ال تۇرىكتەر قاليبەك حاكىمدى اليبەك حاكىم دەپ وزگەرتىپتى. تولىعىراق اۆتوردىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىنان ءۇزىندى ۇسىنامىز.
«Tuzla Gocmen Misafirhanesind» مونشادان شىققاننان كەيىن لاگەردىڭ اسحاناسىنا اپارىپ تاماق بەردى. سودان سوڭ ءبىزدىڭ دوكۋمەنتتەرىمىز تەكسەرىلدى. وتباسىلارى بولەك كەزەككە ءتىزىلىپ ءبىر قىزمەتكەردىڭ الدىنا باردىق. ول ەڭ الدا تۇرعان اكەمە:
اتىڭ كىم؟ سويادىن نە؟ - دەپ سۇرادى. «سوياد» (soyad) دەگەندى ۇقپادىق.
لاقابىڭ نە؟ - دەپ ۇقتىردى ول.
اتىم قاليبەك. ەلدە مەنى «قاليبەك حاكىم» دەۋشى ەدى دەدى اكەم.
جارايدى اتىڭىز بەن فاميلياڭىز Alibeg Hakim (اليبەگ حاكىم) دەپ جازدى الگى. ودان كەيىن اكەمنىڭ قولىن قارا سياعا مالىپ، ونى اپارىپ اق قاعازعا باستىرىپ، «بارماق ءىزىن» انىقتادى. داپتەردىڭ سول بەتىنىڭ باسىنا اكەمنىڭ سۋرەتىن جابىستىردى. ءسويتىپ اكەمنىڭ وتباسى الگى قىزمەتكەردىڭ الدىنان ءوتتى.
ولاردىڭ ارتىنان مەن اپام، ءۇندىستان شەكاراسىندا اكەم «اپاڭ ۇيدە جالعىز وتىرماسىن» دەپ ۇيلەندىرگەن ايەلىم قايشان، جەتىم قالعان نەمەرەلەس تۋىسىمىز قابدۇلمۇتالىپ تورتەۋمىز ءبىر وتباسى بولىپ الگى قىزمەتكەردىڭ الدىنا كەلدىك. ول ءوزىنىڭ قالىپتاسقان بەلگىلى ساۋالىن ماعان دا قويدى.
اتىڭ كىم؟
قاسەن. ول ونى «حاسانا» دەپ جازدى.
سويادىڭ - فاميلياڭ نە؟
ءورالتاي (ەركىن التاي ۇعىمىنا كەلەتىن تۇرىكشە ءحۇرالتاي- HURALTAY دەگىم كەلدى) . ول ونى «ورالتاي» دەپ جازا سالدى. ءبىز ول كەزدە سول- سوياد- فاميليا دەگەننىڭ ءمان-ماڭىزىن ونشا تۇسىنبەيتىنبىز. سونىمەن مەنىڭ اتى-ءجونىم حاسان ورالتاي بولىپ شىعا كەلدى. كەيىن ءبىرقاتار كىسىلەر بۇل «سوياد» دەگەن ماڭىزدى ءىس، اكەڭنىڭ فاميلياسىنا ءوت دەگەن كەڭەس بەردى. ول كەزدە وعان ونشا ءمان بەرمەدىك. سونىمەن بىرگە ونى قايتا تۇزەتتىرۋدىڭ دە ءبىرقاتار اۋرەسى بار ەكەن.
ال تۇرىك ازاماتتىعىن العاننان كەيىن ول ودان ءارى قيىندادى. سونشاما دوكۋمەنتتەردى وزگەرتۋ ءۇشىن سوتقا بارىپ ۇكىم شىعارتۋ كەرەك ەكەن. العاشقى كەزدە ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى وعان شاما دا كەلمەدى. كەيىندەپ اركىم ءار جەردە ءوز سوياد- فاميلياسىمەن تانىلدى. مەنىڭ سوياد- فاميليام اكەمدىكىنەن بولەك بولىپ قالىپتاستى.
تۇزلاداعى بوسقىندار قوناق ۇيىندە (Tuzla Gocmen Misafirhanesi) الگىندە ايتىلعانداردى اياقتاپ (مونشاعا ءتۇسىپ، دارىلەنىپ تاماقتانىپ، جاڭا اتى- جونگە يەلەنىپ) عيماراتتىڭ ەكىنشى جاعىنا شىعا كەلدىك. ول جەردە ءبىزدى كاشمىردەن كەتكەنىن تانيتىن، پاكىستاننان بارعانىن تانىمايتىن كوپتەگەن كىسى قارسى الىپ امانداستى. جات جۇرتتىقتار اراسىندا تالاي اۋىرتپالىق كورىپ بارعان بىزگە تۇركيادا سونشاما قازاقپەن كەزدەسۋ بەينە «قالىڭ ەلىمىز قازاعىمىزدىڭ» اراسىنا تۇسكەندەي اسەر ەتتى.
ارادا ءبىر اپتا وتپەي لاگەردىڭ باسشىلارى مەن قىزمەتكەرلەرى: «باقان مينيستر كەلىپ سىزدەردىڭ جاعدايلارىڭىزبەن تانىسادى» دەپ حابارلادى. ءبىراق كۇنى بەس- التى ماشينامەن باقان مينيستر جانە ءتيىستى جوعارى دارەجەلى قىزمەتكەرلەر كەلدى.
ول كەزدە بىزگە كەلگەن جانە ءبىز ومىرىمىزدە تۇڭعىش رەت كورگەن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ باقانى / ءمينيسترى/، مەملەكەتتىك ىستەر جونىندەگى /Devlet Bakani/ ءمينيسترى فاتىن ءرۇشتۇ ءزورلۇ (Fatin Rustu Zorlu) ەدى. ول كىسى كەيىن تۇركيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولدى. ال 1960 - جىلعى اسكەري توڭكەرىستەن كەيىن ول دارعا اسىلدى. 1980 - جىلدان كەيىن «ادىلەتسىزدىك جاسالعان ەكەن» دەپ ونىڭ ءمايىتىن ىستانبۇلداعى «ANIT MEZARLIGI- HA» مەملەكەتتىك سالتاناتپەن اپارىپ قويدى. ول راسىمدەرگە ەل پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى قاتىسىپ، جاسالعان ادىلەتسىزدىك- زومبىلىق ءۇشىن مەملەكەت اتىنان كەشىرىم تىلەگەندەي بولدى.
سول مەملەكەتتىك ىستەر جونىندەگى باقان مينيستر فاتىن ءرۇشتۇ زورلۇ لاگەردى ارالاپ كورىپ، ءبىرقاتار جاعدايمەن تانىسقاننان كەيىن لاگەردەگى بارلىق قازاقتى ۇلكەن ءبىر زالعا جينادى. بىزگە قاراتىپ ءسوز سويلەدى. ول بىلاي دەدى:
تۋىسقاندار! ءوز وتاندارىڭىزعا قوش كەلدىڭىزدەر. بۇل وتان سىزدەردىكى. ناعىز تۇرىكتەر سىزدەرسىزدەر. ءبىزدىڭ ارعى اتالارىمىز سىزدەر كەلگەن تۇرىك تەكتەستەردىڭ اتا جۇرتى تۇركىستاننان كەلگەن. ءبىز سىزدەردىڭ قانداي اۋىر جاعداي استىندا بۇل جەرگە قالاي كەلىپ جەتكەندىكتەرىڭىزدى جاقسى تۇسىنەمىز. ءبىز سىزدەرگە قولدا بار مۇمكىنشىلىكتەر دەڭگەيىندە كومەك كورسەتەمىز. باستارىڭا ءۇي بەرەمىز. قازىرىنشە وسىندا قىزىل جارتى اي ۇيىمىنىڭ جانە مۇحاجيرلەردى ورنالاستىرۋ مەكەمەسىنىڭ بەرگەن تاماعىن جەپ، مىنا تەڭىز جاعاسىندا، وسى قوناق ۇيدە قوناق دەمالىڭىزدار. سونىمەن بىرگە بوس وتىرماي، سىزدەر ءۇشىن ارناۋلى تۇردە اشىلعان مىنا كۋرس شەبەرلەرىنەن قولونەر ۇيرەنىڭىزدەر. قولدارىڭىزعا التىن بىلەزىك سالىڭىزدار. سىزدەردىڭ قولدارىڭىزعا التىن بىلەزىك سالۋ ءۇشىن، «ىسكان مۇدۇرلۇگۇ» (مۇحاجيرلەردى ورنالاستىرۋ مەكەمەسى) مىنە ءتۇرلى قولونەر ۇيرەتەتىن كۋرستەر اشتى.
قاتە تۇسىنبەڭىزدەر!التىن بىلەزىك سالۋ دەگەن بىلەكتەرىڭىزگە التىننان بىلەزىك سالۋ دەگەن ۇعىمدى بەرمەيدى. التىن بىلەزىك سالۋ دەگەن قولونەر ۇيرەنۋ، ماماندىق يەلەنۋ دەگەن ءسوز. ادام بالاسىنىڭ بارلىق جيعان- تەرگەنىنەن ايرىلىپ، جۇرداي بولىپ جۇتاۋى مۇمكىن. ءبىراق قولىڭىزدا التىن بىلەزىگىڭىز ياعني ونەرىڭىز بولسا، ءومىر بويى ءسىزدى اسىرايدى. ەشكىمگە مۇقتاج قىلمايدى. بۇرىن ءبىر پاتشا جالعىز قىزىن اسا ۇلكەن بايدىڭ بالاسىنا ەمەس، قولونەرى بار جارلىنىڭ بالاسىنا بەرىپتى. ونىڭ ءمانىن سۇراعاندارعا سول پاتشا: «انانىڭ قولىندا، قىزىمدى ءومىر بويى ەشكىمگە مۇقتاج قىلمايتىن التىن بىلەزىگى بار. ال مىنا بايدىڭ بالاسىندا قولدىڭ كىرىنەن باسقا ەشتەڭە جوق. بايلىق دەگەن قولدىڭ كىرى، جۋسا كەتەدى. ونەر- التىن بىلەزىك، قولىڭنان شىقپايدى دەگەن ەكەن - دەدى تۇركيانىڭ ءمينيسترى. ول ءسوزىن ودان ءارى:
تۇركيا اسقان باي ەل ەمەس. تۇركيانىڭ سىزدەرگە بەرەرى تۋىسقاندىق مەيىرىم. سىزدەر تۇركياعا كەلگەن كۇنىڭىزدەن باستاپ بەس جىل سالىق تولەمەيتىن بولاسىزدار. ەل ىشىندە ءجۇرىپ- تۇرۋ ىسىندە دە، مەملەكەت يەلىگىندەگى كولىكتەردە سىزدەرگە ارناۋلى ارزان باعامەن بيلەت بەرىلەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانامىن دەۋشىلەرگە اۋىلدىق جەرلەردەن ەگىستىك جەر بەرىلەدى. ال ساۋدا جانە قولونەر ىسىمەن شۇعىلدانامىن دەۋشىلەرگە قالالىق جەردەن تەگىن ءۇي بەرىلەدى. جۇمىس ىستەيمىن دەگەندەرىڭىزگە مەملەكەت مەنشىگىندەگى فابريكا- زاۆودتاردان جۇمىس بەرىلەدى.
تۋىسقاندار! بۇل وتان، مىنا تۇركيا - بارىمىزدىكى. بۇنى بارلىق جاۋدان قورعاۋ، وركەندەتۋ - دامىتۋ بۇكىل تۇرىك تەكتەستەردىڭ بورىشى. سىزدەر اتا جۇرتتان قاشقاندا، تۇركياعا بارامىز دەدىڭىزدەر. قۇداي ساقتاسىن! تۇرىك تەكتەستەردىڭ ەندى تۇركيادان باسقا قاشىپ بارىپ، باسپانا سۇرايتىن ەلى جوق. تۇركيا- الەمدەگى بارلىق تۇرىك تۇقىمدى حالىقتاردىڭ قازىرگى تاڭدا، بىردەن- ءبىر تاۋەلسىز مەملەكەتى.
تۋىسقاندار! قايتالاپ ايتامىن، بۇل وتان سىزدەردىكى. ەل ىشىندە قايدا بارامىن جانە قانداي كاسىپپەن شۇعىلدانامىن دەسەڭىزدەر ءوز ەرىكتەرىڭىز. سىزدەر ناعىز تۇرىكتەرسىزدەر...»
تۇركيانىڭ مەملەكەتتىك ىستەر جونىندەگى باقان ءمينيسترى فاتىن ءرۇشتۇ زورلۇنىڭ كەلىپ- كەتۋىنەن كەيىن قازاقتار تۇراتىن تۇزلا، سەركەجي، زەيتىنبۇرنى مۇحاجيرلەر لاگەرىندەگى ءتۇرلى قولونەرى كۋرستارى كەڭەيتىلدى. سونىمەن بىرگە، جۇمىس ىستەيمىن دەگەن گوشمەن قازاقتارعا فابريك- زاۆودتاردان جانە باسقاداي مەملەكەت مەنشىگىندەگى جۇمىس ورىندارىنان جۇمىس بەرۋ ءىسى جەڭىلدىكپەن بولدى.
baq.kz