قازاق داستۇرىندە بۇركىتى ولسە جوقتاۋ ايتقان

استانا .قازاقپارات - اتاقتى مارشال تسەدەنبالعا ولجاسىن بەرىپ، قازاقتىڭ حالىق جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اماناتىن بىزگە جەتكىزگەن داڭقتى قۇسبەگى ايتباي تۋرالى بۇعان دەيىن بىرنەشە ماتەريال جاريالاعانبىز. بۇل جولى دا اتا كاسىپتى ارداقتاعان قاريانىڭ ونەگەلى ءىسىن وزدەرىڭىزگە ۇسىنىپ وتىرمىز.

ءوزىنىڭ التايدا جوعالتقان كوك جورعاسى مەن كوك جۇيرىگىنىڭ تۇقىمى كەلگەن سوڭ ايتباي كوك جورعانى «ساعىنىشىڭىزدى باسىڭىز، قانشا ايتقانمەن تۋعان جەردەن كەلگەن سارقىت قوي» دەپ قايىن اتاسىنا بەرىپتى. ءوزى كوك جۇيرىگىن ءمىنىپ، قولىنا قىران ۇستاپ سايات قۇرعان ەكەن.. دەگەنمەن، قانىنا تارتىپ ايتباي قايتا ات باپتاي باستاپتى. ايتبايدىڭ باپتاعان اتى شەرۋشى رۋىنىڭ تالاي- تالاي ۇلكەندى- كىشىلى استارىندا الدا كەلىپتى. 1959 - جىلى ۇلانقۇستان ساقساي سۇمىنى ءبولىنىپ شىققاندا ايتباي دا ساقساي ولكەسىنە اۋىسىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى ولكەدە ءومىر ءسۇردى. بالا- شاعالارى دا ەر جەتتى، وقىدى. قازاقتىڭ ات باپتاۋ ونەرى وتە كۇردەلى ەڭبەك. قۇس باپتاۋ دا سولاي. قىران مەن جۇيىرىكتى قاتار باپتاعان تۋما تالانت يەسىنىڭ ەڭبەگى اقتالدى. بۇگىندەرى ساقساي ولكەسى جايلى كىتاپ جازىلسا ايتبايدىڭ اتى اتالماۋى نەكەن- ساياق. بۇل ولكەنىڭ ايتۋلى ات باپكەرى جانە قۇسبەگىسى اتاندى. ايتبايدان ۇلگى الىپ تالاي اتبەگىلەر ءوسىپ شىقتى. ەلگە دە تانىلدى، تالاي جۇلدەسىمەن ولكەنىڭ داڭقىن اسىردى. ايتبايدىڭ اتبەگىلىگى جايلى انگىمە دە ءبىر توبە.

1951 - جىلى قىتاي جاقتان ايتبايدىڭ رۋلاسى بولىپ كەلەتىن باتىر اعاسى، ۇلتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن اتقا قونىپ، ەركىندىك ءۇشىن قولىنا قارۋ العان «وسپان يسلام ۇلى ۇستالىپ، اتىلىپتى» دەگەن حابار جەتەدى. بۇل قارالى حاباردى ەستىگەن ايتبايدىڭ كوڭىل كۇيى جابىرقاپ جۇرگەندە قىرانى سىلەۋسىنگە ءتۇسىپ جازىم بولادى. نە اڭعا، نە مالعا، ءتىپتى ۇيىنە دە قاراي الماي ەڭسەسى ءتۇسىپ ءبىراز قينالىپ ءجۇرىپتى. بىردە «تەنتەك اتاڭ» اتالعان مومبايدىڭ شاڭىراعىنا قىمىزعا بارسا كەرەك. ول ءۇيدىڭ بايبىشەسى ولكەگە تانىمال اقىن، ءارى ايتبايدىڭ جەرلەسى باتيقا ورىنحان قىزى ەدى. ايتۋلى اقىن، ءارى جىرشى باتيقا ايتبايدىڭ ولگەن قۇسىنا ارناپ بىلاي جوقتاۋ ايتىپتى:

قايعىرما كانە شىراعىم.

اقيىق ەدى قىرانىڭ.

قۇسبەگىلىك ەجەلدەن.

جالعاسى عوي مۇرانىڭ.. .

قىران ەدى قامىعار.

كوك تاعىسى تاعى بار.

امان بولسا ەر جىگىت.

قاناتتى مەن جال قۇيرىق

ءالى تالاي تابىلار.. .

- دەپ قۇسبەگىنىڭ قايعىسىنا ورتاق ەكەنىن ءبىلدىرىپتى. كوپ كەشىكپەي تورىنا قىران بۇركىت ءتۇسىپ، سونىڭ العاش العان تۇلكىسىن ءوزى قينالىپ جۇرگەندە قىرانىنا جوقتاۋ ايتقان اقىن باتيقاعا اكەپ بايلاعان ەكەن. بۇل 1937 - جىلى قىتاي بەتىندە بولعان وقيعا. التايدىڭ قايىرتى دەگەن جەرىندە ايتباي جاماعايىن اعالارى مايان جانە مۇقيزالارمەن بىرگە اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، ءبىر بەلەستەن شىعا كەلسە الدارىندا ءبىر ايۋ ۇلكەن تاستى كوتەرىپ جار باسىندا ءتونىپ تۇر ەكەن. ءبىرازدان سوڭ الگى تاستى جەرگە قويا سالىپ، قايتادان ءبىر ۇلكەن تاستى كوتەرىپ الگى جەرگە قايتا بارىپ، سالماقتاپ تۇرىپ تاستى تاستاپ جىبەرىپ، سوڭىنان ءوزى سەكىرىپ كەتىپتى. ءۇش اڭشى نە بولىپ جاتقانىن تۇسىنبەي، مىلتىقتارىن وقتاپ، بۇقپانتايلاپ بارىپ كورسە، ايۋ بۇعىنى تاسپەن ۇرعان ەكەن. ارتىنان ءوزى سەكىرىپ تىپىرلاپ جاتقان بۇعىنى باسىپ جاتسا كەرەك. اڭشىلاردىڭ جولى بولىپ ايۋدى اتىپ الىپتى. ال بۇعىنى سويىپ السا كەرەك. اڭشىلاردىڭ ءبىر وقپەن ەكى اڭدى قاتار العانى تۋرالى وقيعا سول كەزدە كۇللى ولكەگە جىر بولىپ جايىلىپتى.

قاس قىران قوڭىربەل

ايتباي 1964 - جىلى قوڭىربەل اتتى قىرانىمەن ۇزاق كۇن ساياتتا ءجۇرىپ اڭ كەزىكپەگەن سوڭ قاراتاۋدىڭ ەڭ بيگىنە شىعىپ بۇركىتىنىڭ توماعاسىن شەشىپتى. اڭ كەزىكپەگەندە بيكتەن توماعا شەشسە تىم الىستاعى اڭدى بۇركىت ءوزى كورىپ ۇشۋعا تالپىنادى ەكەن. بۇنى قۇسبەگىلەر «تىلەتىپ ۇشىرۋ» دەيدى. ايتباي قىرانى تىلەگەن سوڭ قىرانىن ۇشىرىپ قويا بەرىپتى. جانىندا قۇسبەگىلەر رايىس، يلاحاندار بولعان ەكەن. ايتباي قارايلاپ، اسىقپاي بۇركىت ۇشقان جاققا باعىت الىپ بارسا، جولدا شالا جانسار تالتىرەكتەپ جۇرگەن قارساقتى كورىپ، ۇرىپ الادى. بايقاسا بۇركىت باسىن مىجىپ جىبەرگەن ەكەن. ءبىراق بۇركىتتىڭ ءوزى جوق، جان- جاقتان ىزدەسە، كەلەسى بەتتىڭ ەتەگىن الا توپتى ءشيدىڭ اراسىندا قىزىل تۇلكىنى باسىپ وتىر. الدىمەن قارساققا ءتۇسىپ، ونى ءبۇرىپ وتىرعاندا قاشىپ بارا جاتقان تۇلكىنى كورىپ، قارساقتى كوتەرە ۇشسا كەرەك. كەيىن ونى جەرگە تاستاپ جىبەرىپ، تۇلكىگە ۇمتىلعان ەكەن. ايتبايدىڭ ەڭ سوڭعى باپتاعان قاس قىرانى- قوڭىربەلى ناعىز اڭكوس تايماس قىران ەدى.

قۇسبەگىنىڭ جارى قانيپاداي بولسىن

ايتباي قۇسبەگىنىڭ اسىل جارى قانيپا ومىردەگى جۇبايى عانا ەمەس قيىندىق پەن جاقسى جاماندى بىرگە كەشكەن، ايتبايعا ومىردە دە، ونەردە دە سەرىگى بولعان اسىلدىڭ تۇياعى. ومىردە 4 ۇل 2 قىزدىڭ اناسى بولسا، ونەردە ايتباي ۇيدە جوقتا قۇسىن باپتاپ، اڭعا كەتسە تاڭمەن تۇرىپ، اڭشىلىقتان ءتۇن قاتىپ كەلگەنشە ۇيىقتاماي ەرىن كۇتىپ الاتىن، سۇيسپەنشىلىك بەن سىيلاستىقتى ومىرىنە سەرىك ەتكەن اسىل جارى بولعان قايسار انا. قانيپا تەكتى جەردىڭ قىزى. ولاي دەيتىنىمىز، قانيپانىڭ اكەسى توقتاۋباي حالىقشىل، كوپشىل ادام بولعان ەكەن. توقتاۋبايدىڭ اكەسى بەكتاس قاجى بايلىعىمەن، جومارتىعىمەن اتى شىققان التاي وڭىرىندەگى اۋقاتتى بايلارىنىڭ ءبىرى بولعان ادام. توقتاۋباي التاي- قوبدادان جوق ىزدەپ كەلگەن ادامداردى ۇيىندە تىنىقتىرىپ قويىپ. سول جوعىن دوسى ءارى باۋىرى قۇنىپياعا ايتىپ، ىزدەتىپ تاپقىزىپ، ايداپ اكەپ بەرگىزەتىن قاسيەتىمەن ءدۇيىم ەلگە تانىلعان جان ەكەن. «ۇيىرىمەن جوق ىزدەسەڭ بەكتاستىڭ توقتاۋبايىنا بار» - دەيتىن ءتامسىل وسىدان قالىپتى. توقتاۋبايدىڭ تەك قوبدا بەتىندە عانا ەمەس، قىتايدىڭ التاي وڭىرىندە دە ەل- جەردى جەتىك بىلەتىن جىگىتتەر ارقىلى تالايدىڭ جان ساقتاپ وتىرعان جالعىز مالىن ىزدەپ تاپقىزىپ بەرگىزەتىنى جايلى بۇرىنعىنى بىلەتىن قاريالار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتاتىن- دى. توقتاۋبايدان ءتالىم العان ءارى سەرىگى بولعان قۇنىپيانىڭ تۇنعىش ۇلى وكەي دايان ولكەسى، قارا كولدىڭ اشىلى بۇلاعىندا جايلاپ، قىستاپ، ءارى- بەرى كوشكەن ەل، ساپار شەگىپ، ءتۇن قاتىپ ۇيىنە بارعان ادامدارعا سول مەزەتتە اق داستارحانىن جايىپ، جاتار ورىننىن جوندەپ، قازاقى قوناق قىلىپ جىبەرەتىنىن ءوز كوزىممەن كورگەن ەدىم. «اكە كورگەن وق جونار» - دەگەن وسى شىعار. ارعى تەگى دە كوپشىل، قوناقشىل جاندار ەكەنىن ەستىپ- ءبىلىپ، «تەگىنە تارتىپتى عوي» - دەپ ءسۇيسىنىپ ەدىم. «كوممۋنيزم قۇرامىز» دەپ موڭعول ۇكىمەتى دە بايلاردىڭ مالىن الا باستاعاندا توقتاۋباي توڭىرگەندەگى كەدەيلەرگە بارلىق مالىن ءبولىپ بەرىپ: «ۇكىمەتتەن دە ۇيات قوي. بۇلار دا بىردەڭە السىن» دەپ 500 قويدى وتكىزگەن ەكەن. مىنە ءبىزدىڭ كەيىپكەردىڭ جۇبايى قانيپانىڭ توركىنى وسىنداي ەدى.

ايتباي تۇڭعىش ۇلىن كورە الماي كەتتى

ايتباي قۇسبەگى 1891 - جىلى قازىرگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا قاراستى التاي ايماعى كوكتوعاي اۋدانى قارا تۇنەس دەگەن جەردە ءابدوللانىڭ ءۇشىنشى بالاسى بولىپ دۇنيەگە كەلىپتى. كەرەيدىڭ ىشىندەگى مولقى رۋىنان تارايدى. جاسى 77 گە كەلگەنشە سايات قۇرعان ادام. 1968 -جىلى ومىردەن ءوتتى. عۇمىرىندا ەشقاشان ۇيدە ومالىپ وتىرعان جان ەمەس. قىتايدان مونعولعا كوشكەندە قالىپ قويعان تۇڭعىش ۇلىن ءبىر كورۋدى ارمانداسا دا، ولە ولگەنشە كورە الماي كەتتى. اكە ارمانىن ورىنداۋ ءۇشىن ەكىنشى ۇلى سارسەنبەك 1970 - جىلداردان باستاپ مونعول ۇكىمەتىنە ۇزدىكسىز حات جازۋمەن بولدى. ءبىراق ول كەزدە زامان باسقا مۇمكىن ەمەس ەدى. تەك «قايتا قۇرۋ» باستالعان سوڭ عانا 1988 - جىلى مونعول ەلى مەن قىتاي ەلى ەلشىلىكتەرى بىرلەسىپ سارسەنبەكتىڭ حاتى بويىنشا قىتايداعى تۋىستارىنا بارۋعا رۇقسات بەرىلدى. وقيعا بىلاي بولعان ەدى: سارسەنبەكتىڭ بالاسى ەريانىڭ مونعولدىڭ بەيجىڭدەگى ەلشىلىگىندە قىزمەت جاسايتىن دوستارى قىتايدىڭ ءۇرىمجى قالاسىنداعى ۇلتتار باسپاسىندا قاھارمان دەگەن جىگىتتى تانيتىندارىن ايتىپ، بايلانىس ءنومىرىن بەرەدى. وسى ارقىلى ءجىپ ۇشى تابىلىپ، سارسەنبەك كەنجە ۇلى ەريانى ەرتىپ، ولگەي- ۇلانباتىر- بەيجىڭ- ءۇرىمجى- كوكتوعاي باعىتىندا بارىپ ءوزىنىڭ تۋعان اعاسى تولەۋبايمەن كورىستى. 60 جىل بۇرىن ماڭدايدارىنداعى كەكىلدەرى جەلبىرەپ جۇرگەندە ەكى جاققا ءبولىنىپ كەتكەن بالالار ءبىرى- ءبىرىن قايتا كورگەندە باستارىنداعى شاشتارى سيرەپ، جۇزدەرىن ءاجىم باسقان 70 تەگى قاريالار بولىپ كەزىكتى. «انام بار عۇمىرىن سەنى ساعىنۋمەن وتكىزدى، سەن ەسىنە تۇسكەندە ومىرۋى ءيىپ ءسۇت اعۋشى ەدى. ءتىپتى، ومىردەن وتەردە، سوڭعى دەمى بىتەردە دە سەنى جوقتاپ كەتتى» - دەۋى مۇڭ ەكەن تولەۋباي 70 تەگى ءىنىسىن قۇشاقتاپ ۇزاق جىلاعان ەكەن. قوناقتار ءبىر ايداي اتا- بابا جەرىن ارمانسىز ارالادى. سارسەنبەك قىتايعا بارىپ كەلە سالىسىمەن ايتبايدىڭ قابىرىنىڭ باسىنا بارىپ، قىتايدان اكەلگەن اتا- باباسىنىڭ باسىنان العان ءبىر ۋىس توپىراقتى سالىپتى. ايتباي قۇسبەگىلىك ونەرگە جول- جونەكەي كەلمەگەن. قىتايدان كوشىپ كەلگەن سوڭ ۇزاق جىل اقجاردىڭ باسىنداعى كوك تۇمسىقتى مەكەن ەتكەن. بۇل وڭىردە قوبدا بەتىنە تانىمال شەرۋشىنىڭ تولەك رۋىنىڭ قۇسبەگىلەرى مەكەن ەتكەن ءارى كىلەڭ تانىمال دومبىراشىلار دا وسىندا. دالاسى ءان مەن جىرعا بولەنگەن، اڭ مەن قۇسقا دا تولى اڭىزدى ولكە. ءجاسوسپىرىم كەزىندە- اق قاعۋشى رەتىندە قۇسبەگىلەرگە ەرە ءجۇرىپ قىران باپتاۋدىڭ قىرى مەن سىرىن تولىق مەڭگەرگەن. تاجىريبەلى قۇسبەگىلەرمەن ەرىپ تالاي ساياتقا شىققان، ءومىر بويى وسى كيەلى كاسىپتى زەرتتەپ، زەردەلەپ، ابدەن كەمەلدەنگەن قۇسبەگى ەدى. بۇركىتتى سىرتىنا قاراپ سىنايتىن، جاراقات السا ەمدەيتىن. ايتباي ءوز كاسىبىنىڭ شەبەرى ەدى. مۇنىسى - اتا كاسىپ، سالت- داستۇرگە ءاتۇستى قاراماعاندىعى. قۇداي قاسيەت بەرمەسە، قىران تۇگىلى، جالعىز اتىڭدى باعا الماي ارقاسىن كەتىرەسىڭ. ەندەشە، ايتبايدىكى - بويىنا ءتاڭىر بەرگەن تالانت. قانعا سىڭگەن قاسيەت. بابالاردان ۇرپاققا جالعاسقان ءتول ونەردىڭ جالعاستىرۋشىسى. قۇز- جاقپارى قىم- قۋىت ساقسايدىڭ ساي سالالارى جىگىت ارمانىن بارا- بارا ۇلى مۇراتقا اينالدىردى. اقىرى ولكە قۇسبەگىلەرىمەن بىرگە سالبۋرىندا قۇس سالىپ، ىرعاقتا قىران تەربەتتى. دەگەنىنە جەتتى. قازاقتىڭ قۇسبەگىلىك ونەرىن ۇرپاق ساناسىنا مىقتاپ ءسىڭىرىپ كەتتى. اتا كاسىپتى رايىس، ءامىرجان، قابىي، شاشتاقىن، يلاحان، باردامباي، اۋكەباي، مەشىتحان، اداسحان سىندى تالاي قۇسبەگىلەرگە ۇيرەتتى. ءوزىنىڭ ءتالىم- تاربيەسىن ايتا ءجۇرىپ ۇزاق جىلدار سالبىراۋىندا بىرگە بولدى. ەل- جۇرت ايتبايدى «قاريا» - دەدى. ول كۇللى قازاقتىڭ ساياتشىلىق ونەرىن ءوز زامانىندا بيىك تۇعىرعا كوتەرە بىلگەن قازاقتىڭ كادىرلى «قارياسى» ەدى.

جاناربەك اقىبي

baq.kz