كوشپەندىلەردىڭ التىنى قايدا؟

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - اتتيلانىڭ ءھام اكەسى جوشى قابىرعاسىن قالاعان التىن وردانى قاھارلى يمپەرياعا اينالدىرا بىلگەن باتۋدىڭ قازىناسى جونىندە دە اڭىز كوپ.

دۇنيە تاريحىندا ءھام ۇلى دالا تاريحىندا جاۋعا شاپقانداعى ەرلىگىمەن، سارابدال قولباسىلىعىمەن، ەل باسقارۋدا اقىلدىلىعى جانە سۇڭعىلالىعىمەن اتى قالعان ۇلى عۇن قولباسشىسى اتتيلانىڭ ءھام اكەسى جوشى قابىرعاسىن قالاعان التىن وردانى قاھارلى يمپەرياعا اينالدىرا بىلگەن باتۋدىڭ قازىناسى جونىندە دە اڭىز كوپ. اڭگىمە وسى ۇلى قولباسشىلار جونىندە بولماق.

وتكەن تاريحقا كوز جۇگىرتەر بولساق، عۇن نەمەسە حۇنۋلار دەپ اتالاتىن دالا تايپالارى تاريح ساحناسىنا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءۇشىنشى- ءتورتىنشى عاسىرلاردا شىققانى بەلگىلى. ۇلى مودەنىڭ ارقاسىندا حۇنۋلار ەل بولىپ بىرىكتى، ءجۇز ەسە كۇشتى قىتايدىڭ ءوزى ولارمەن ساناستى، جىل سايىن ءتۇرلى سىيلىق جاساپ تۇردى. ءبىراق ۇلى مودە دۇنيەدەن وتىسىمەن بىرتە- بىرتە حۇندار قاققا جارىلىپ سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك بولىپ ەكىگە ءبولىندى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 55- جىلى وڭتۇستىكتەر قىتايعا باعىنسا، سولتۇستىكتەر قازىرگى التاي، تارباعاتاي تاۋلارىن مەكەندەدى. 434 - جىلى عۇندار دۋنايعا دەيىن جەتتى. ارىستانداي اقىرعان يمپەريانىڭ اقىلدى باسشىسى رۋحيلا 445 -جىلى قايتىس بولعان سوڭ، ودان قالعان بلەدا مەن اتتيلا بيلىكتى بولىسە المادى. اقىرى اتتيلا بلەدانى ءولتىرىپ، تاققا وتىردى.

اي تۇتىلعان تۇندە سوعىس قۇدايىنىڭ جەڭىس سەمسەرىن تاۋىپ العان اتتيلا تۇتاس ەۋروپا تاريحىنا وزگەرىس جاسادى. جولىنداعىسىن تاس- تالقان ەتكەن ۇلى قولباسشى ريمگە ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت قاندى جورىق ۇيىمداستىردى. ال ول تۇستا ريم مۇقىم ەۋروپانىڭ قوجاسى ەدى. كارى قۇرلىقتاعى بارلىق تايپا- ۇلىستار ريم يمپەراتورلارىنىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا بولدى. ال اتتيلا سول قۇلدىق بۇعاۋدا وتىرعان ەۋروپانى ريمنەن ازات ەتتى. سودان بولار باتىس اتتيلانى ازات ەتۋشى باتىر رەتىندە تانيدى. قانشاما ەپوستىق جىر، شىعارمالار، ولەڭدەر ارنالدى. كەيىننەن ونداعان كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. بۇل ۇلى گۇن قولباسشىسىنىڭ اتى ماڭگى وشپەيتىنىن كورسەتسە كەرەك- ءتى.

451 - جىلعى 21 - ماۋسىمىنداعى اتاقتى كاتالاۋن شايقاسىندا مىزعىماس ريمنىڭ شاڭىراعى شايقالدى، كەرەگەسى سوگىلدى. اتتيلا جەڭىس تويىن تويلادى. سول قىرعىندا ەكى جاقتان 160 مىڭ جاۋىنگەر مايدان دالاسىندا قازا تاپتى. ەۋروپا قۇلدىق داۋىردەن ازات بولدى. ءبىراق اراعا بىرەر جىل سالىپ تاعى ءبىر رەت ريمگە شابۋىل جاساعان اتتيلا ويدا- جوقتا قازاعا ۇشىرادى. ونىڭ قازاسى جونىندە ءتۇرلى بولجام بار. ونىڭ ءبارىن جىپكە ءتىزىپ بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى. ەڭ باستىسى، ۇلى قولباسشىنى ءۇش قاباتتى، ياعني التىن، كۇمىس جانە تەمىردەن سوعىلعان تابىتپەن جەرلەۋى. جانە ونى وزەن ارناسىنىڭ تابانىنا جەرلەنگەن دەگەن اڭىز بار. ول قاي وزەن؟ ەشكىم ناقتى ايتا المايدى. ءبىرى - دۋناي، ەكىنشىسى - ۆولگا دەگەندى ايتادى.

ءيا، اتتيللانىڭ تاريحتاعى ورنى وسىنداي. ال ونىڭ جاۋگەرشىلىك زاماندا، وزگە مەملەكەتتەردەن تارتىپ الىپ، ءوزىنىڭ ولەرىنەن ءبىراز بۇرىن جاسىرىپ كەتكەن قازىناسى جونىندەگى اڭىز وتە كوپ. اتتيللانىڭ قازىناسى قايدا؟

ونىڭ قازىناسى وزىنەن كەيىنگى ۇلى جيھانگەر شىڭعىس حاننىڭ قازىناسىنان ەش كەم بولماعانى بەلگىلى. تاريحشىلار سولاي دەيدى. ويتكەنى قارا تەڭىزدەن ريمگە دەيىن ارالىقتا جاتقان ەلدەردى شاپقاننان جيناعان باعالى دۇنيە- مۇلكى از بولماۋى ءتيىس. ونىڭ باعا جەتپەس قازىناسى ءوزىنىڭ سوڭعى توقتاعان جەرى ءارى رەزيدەنتسياسى (سارايى) بولعان بيبيونە قالاسىندا دەگەن بولجام ايتىلادى. بۇل قالا ادرياتيكا تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان. ءبىراق بۇل قالانى كەيىننەن تەڭىز سۋى كوتەرىلە كەلە باسىپ قالعانعا ۇقسايدى. ول قالانىڭ ورنىن تابۋ بۇگىنگى ارحەولوگ- سۇڭگۋىرلەردىڭ ارمانى ەكەنى بەلگىلى. ويتكەنى مول بايلىقتىڭ ۇستىنەن ءتۇسۋ بار دا، اتاقتى اتتيلانىڭ قازىناسىن تاپقان ادام رەتىندە تاريحتا ەنۋ تاعى بار.


پروفەسسور ءھام ارحەولوگ فونتاني ول قالانىڭ ورنى قايدا ورالاسقانىن ناقتى انىقتاي بىلگەن جان. ول عۇنداردىڭ باتىسقا جاساعان جورىق جولدارىن زەرتتەي وتىرىپ، تاريح ءۇشىن اسا قاجەت ولجانىڭ ۇستىنەن تۇسكەن. ۇلى قولباسشىنىڭ ساربازدارىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولدارىنىڭ ءبىرى ۆەنەتسيا شىعاناعىنا بارىپ تىرەلگەن. سۇراستىرا كەلە پروفەسسور جاعالاۋداعى شاعىن ەلدى مەكەن حالقى ءۇي سالۋ ءۇشىن، قاجەتتى قۇرالداردى الىستان ىزدەمەيتىنىنە كوز جەتكىزگەن. ويتكەنى ەلدى مەكەن حالقى تەڭىز تۇبىنە سۇڭگىپ، ءارتۇرلى پىشىندەگى تاس كىرپىشتەردى الىپ، شىعىپ باسپانانى تۇرعىزا بەرەتىن بولسا كەرەك. ال بالىقشىلار پروفەسسورعا تالاي مارتە اۋعا ءتۇرلى مونەتتەر، اشەكەي زاتتار ىلىنگەنىن جىر قىلىپ ايتقان.

فونتاني بالىقشىلار بەرگەن جادىگەرلەردى زەرتتەي كەلە ول ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزداعى ءتورتىنشى- بەسىنشى عاسىرعا جاتاتىنىن انىقتاعان. بۇل سول اتتيلا شاپقىنشىلىعى كەزىمەن تۇسپا- تۇس. فونتاني اكۆالانگيستەر توبىن شاقىرىپ، تەڭىز ءتۇبىن كەڭ تۇردە بارلاعان. ولار قيراعان قالا ورنىن جانە سۋ استىنان وتكەننەن سىر شەرتەتىن قانشاما جادىگەرلەر، قۇرال- زاتتار، بۇيىمدار تاپقان. ءتىپتى اراسىندا كوشپەلىلەر پايدالانىلعان زاتتاردا كەزدەسكەن كورىنەدى. وسىنىڭ ءبارىن زەرتتەي كەلە، پروفەسسور بۇل قالا اتتيلانىڭ رەزيدەنتسياسى بولعان بيبيون بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام ايتقان. ءبىراق ناقتى ەمەس.

سول- اق ەكەن كومبە ىزدەۋشىلەر اتتيلانىڭ باعا جەتپەس قازىناسىن ىزدەۋ ءۇشىن وسى ماڭعا لاپ قويعان كورىنەدى. ءبىراق وسى كۇنگە دەيىن ۇلى عۇن قولباسشىسىنىڭ قازىناسىن تاپتىق دەگەن جان بولعان ەمەس. تەك جالپاق دۇنيەنى عۇنداردىڭ باتىسقا جاساعان جورىقتاردا قولعا ءتۇسىرىپ نە بولماسا تارتىپ العان مول قازىناسى جونىندەگى اڭىز تىنىش تاپتىرار ەمەس. بۇل - ءبىر دەپ قويىڭىز، ەكىنشىسى - ۇلى دالانىڭ ۇلى قولباسشىسى، التىن وردا سىندى قاعاناتتىڭ ۇلى حانى بولعان باتۋدىڭ قازىناسى.


تاريحتا اتى ەرەكشە اتالاتىن تۇلعالاردىڭ تۇلعاسى شىڭعىس حان ەكەنى امبەگە ايان. ونىڭ جاۋگەر ءتورت ۇلىنىڭ اتتارى دا تاريحتا تانىمالدىلىعى جاعىنان اكەلەرىنەن كەم تۇسپەيدى. سونىڭ ىشىندە جوشىنىڭ ورنى بولەك. ول تۋرالى از جازىلعان جوق. جوشىنىڭ وزگەلەردەن (تولە، شاعاتاي، ۇگەدەي) ەرەكشەلىگى - ونىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى، جوشى نەگىزىن قالاعان التىن وردانى تۇپكىلىكتى الپاۋىت مەملەكەت ەتىپ قۇرا بىلگەن باتۋداي ۇلىنىڭ بولۋىندا.

باتۋ اكەسى قۇرعان «جوشى ۇلىسى» دەگەن اتاۋعا يە بولعان قىرىق قۇراۋ رۋدان قۇرالعان كوشپەلى دالا مەملەكەتىن قاھارلى يمپەرياعا اينالدىرا ءبىلدى. كەرەگەسىن كەڭەيتتى. شاڭىراعىن تىكتەدى. ول باسقارعان يمپەريانىڭ شىعىسى ەرتىس وزەنىنەن باستالىپ، باتىسى دۋناي دارياسىنا دەيىنگى ارالىقتى الىپ جاتتى. باتۋ اكەسىنەن گورى، اتاسى شىڭعىس حانداي قاھارلى ەدى. حالىقتى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستادى. تاريحقا ءسال شەگىنىس جاساساق، 1225 - جىلى قاراقورىمدا موڭعول اقسۇيەكتەرىنىڭ قۇرىلتاي جينالىسى شىعىس ەۋروپاعا جاڭا جورىق جاساۋعا شەشىم قابىلدادى. موڭعول اسكەرىن شىڭعىس حاننىڭ مۇراگەر نەمەرەسى جوشىنىڭ بالاسى باتۋ باسقاراتىن بولدى. باتۋدىڭ سامساعان اسكەرى 1236 - جىلى كاما وزەنى بويىنداعى بۋلگاريانى، ماردۆالاردى تالقانداپ، 1237 - 1240 - جىلدارى ورىس جەرىنە كەلدى. ورىس قالالارىن تالقانداپ، ەۋروپاعا ءوتتى.

باتۋ باسقارعان موڭعول ارمياسى پولشانى، گەرمانيانى، اۆستريانى، ۆەنگريانى، چەحيانى، مولداۆيانى، ت. ب. ەلدەردى باسىپ الدى. الەم تاريحىندا باتۋدىڭ «ۇلى قولباسشى جانە باسقىنشى» دەگەن اتى قالدى.

ول 1243 - جىلى ەدىل ساعاسىنان ساراي قالاسىن سالدىردى، بۇل قالادا التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن ءسان- سالتاناتتى حان سارايى، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان كەلگەن ساۋداگەرلەر جينالاتىن ساۋدا الاڭى بولدى. التىن وردانىڭ استاناسى العاشقى كەزدە ساراي- باتۋ قالاسىندا (قازىرگى استراحان ماڭىندا) ورنالاستى. كەيىنىرەك ساراي بەركەگە (ەدىل بويىمەن ساراي- باتۋدان جوعارىراق) كوشىرىلدى. مۇنىڭ ءبارى رەسمي دەرەك. ال تاريح باتۋدىڭ قازىناسى وتە مول بولعان دەگەندى كەلتىرەدى. بالكىم، راس تا بولار. ويتكەنى جالپاق دۇنيەنى تابانىنا باسقان بيلەۋشى، باسىپ العان جەردەگى بارلىق قازىنانى ءوزى سالدىرعان ساراي- باتۋ شاھارىنا تاسىعانى بەلگىلى. ازيا تاريحشىلارى «باتۋدىڭ قازىناسىنىڭ كوپتىگى سول، ول ءوزى سالدىرعان شاھاردى التىنمەن اپتادى، كۇمىسپەن كۇپتەدى. جاۋلاپ العان جەرلەردەن شەبەرلەر الدىرىپ، قالانىڭ ءسان- سالتاناتىن ارتتىراتىن سارايلار سالدىرتتى. سول زاماندا ساراي- باتۋدان كوركەم ءھام باي قالا ەش ماڭدا جوق ەدى» دەپ جازادى.

ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، سول باتۋ حاننىڭ الەمگە اڭىز بولىپ تاراعان ەكى التىننان قۇيىلعان ارعىماعى جونىندە بولماق. اڭىزعا سۇيەنەتىن بولساق، باتۋ باسىپ العان ەلدەردەن جينالعان التىننان ەكى سايگۇلىك ساۋلەتىن قۇيدىرعان. اتتىڭ كوزدەرىنە جاقۇت تاستار ورناتىلعان. سوم التىننان جاسالعان بۇل ەكى پىراق ساراي- باتۋ شاھارىنا كىرەبەرىس قاقپاعا قويىلىپ، قالانىڭ ءسانىن كىرگىزىپ تۇرعان كورىنەدى. باتۋحان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ونىڭ ورنىن باسقان بەرەكە حان التىن اتتاردى ءوزى وردا تىككەن ساراي قالاسىنا كوشىرگەن. ول قازىرگى رەسەيدىڭ ۆولگوگراد وبلىسىنداعى ساريەۆ سەلوسىنىڭ ماڭى. بۇل التىن اتتار كەيىننەن بيلىك تىزگىنىن قولىنا العان اتىشۋلى حان مامايدىڭ كەزىندە جوعالىپ كەتكەن. ويتكەنى ماماي كۇلىك شايقاسىندا جەڭىلىپ، كەيىن شەگىنگەن كەزدە التىن اتتاردى الىپ جۇرۋگە مۇرشاسى بولماي قالعان كورىنەدى- مىس. كەيبىر اڭىز- اڭگىمەلەردە التىننان قۇيىلعان اتتار مامايمەن بىرگە كومىلگەن دەگەندى كەلتىرەدى. كىم ءبىلسىن؟ قىسقاسى، بۇگىنگى كۇنى التىن اتتى تابۋعا تالاپتانعان قازىنا ىزدەۋشىلەر لەنينسك قالاسىنىڭ ماڭىندا اعىپ جاتقان اقتوبە (احتۋبى) وزەنىنىڭ جاعالاۋىنداعى ەسكى قورعانداردى ءجيى قازادى.

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن»


سوڭعى جاڭالىقتار