بەرگى بەتكە قارىنداستارىن الىپ وتە الماعانى ءۇشىن وكىنەتىن - جازۋشى قاجىتاي ءىلياس ۇلىنىڭ جارىمەن سىر-سۇحبات

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ءوز عۇمىرىندا ات توبەلىندەي عانا قازاق ساتيريكتەرىنىڭ ورتان بەلىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان قاجىتاي ءىلياس ۇلى قاراپايىم ءجۇرىپ-اق ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان ازامات.

ءبىرتوعا بولعانىمەن، كەي تۇستاردا اعا-ىنىلەرى باس قوسقاندا ورتاسىن دۋمانعا تولتىرىپ، وزىنە دە، وزگەگە دە كوتەرىڭكى كوڭىل كۇي سىيلاپ، قىران-توپان بولاتىن دا قالاتىن.

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اقىن-سازگەر، ساتيريك، ەتنوگراف تۋرالى سىر ءبولىسۋ ءۇشىن بۇگىندە وتباسىنىڭ شىراقشىسىنا اينالعان جارى رۋدا جەڭگەي زايكەن قىزىنا جولىققان ەدىك.

- قاجەكەڭ قايتقاننان بەرى ىزدەپ-جوقتاپ كەلىپ وتىرعان ءبىرىنشى باسىلىم، ءبىرىنشى جۋرناليسسىڭ، - دەپ جارقىراي ەسىك اشقان رۋدا جەڭگەي ءبىزدى اس ۇيگە باستادى. - ءشاي ءىشىپ وتىرىپ اڭگىمەلەسەيىك، تۇسكى استىڭ دا ۋاقىتى بولىپ قالدى عوي، ەت تە ءپىسىپ تۇر.

...

ءومىر باردا ءولىم قاتار جۇرەتىنىن سەزىنگەنىمىزبەن، كەشە عانا جانىمنىڭ جالاۋى بولىپ جۇرگەن ازاماتىمدى جوعالتقانىما مويىنسۇنا الماي ءجۇرمىن. امال جوق، ءبىر كۇن كۇتەسىڭ، ءبىر اي كۇتەرسىڭ...

ءبىراق ونىڭ ماڭگىلىك مەكەنىن تاپقانىنا ەگىلە وتىرىپ كونەسىڭ. بۇگىنگى سالىستىرمالى زاماندا، الماعايىپ زاماندا قىرشىن كەتىپ جاتقانداردى، ءتىپتى مىنا ومىردە ءىزى دە قالماي، ۇرپاق وربىتپەي، ارتىندا ىزدەۋشىسى قالماي سۇم اجالدىڭ قۇرساۋىنا ىلىككەن قىرشىن جاستاردى ويلاعاندا، ءوزىڭدى سابىرعا شاقىراسىڭ. قاجەكەنىڭ ارتىندا ادەبيەتتەگى ۇزىن-سونار ءىزى، مول مۇراسى قالدى. سوعان ءتاۋبا دەيمىز.

اقىن جارى ءموپ-ءمولدىر ساعىنىش-قيماس جاسىن ىركىپ تاستادى دا، «ءتىرى ادام تىرلىگىن جاسايدى» دەگەندەي باسىن تىك كوتەرىپ، قوزعالاقتاپ قويدى.

- ءسويتىپ، كاريامنىڭ ورنى ويسىراپ، ومىردە دە، كوڭىلدە دە جوقتىعىن سەزىنگەن سايىن جان-دۇنيەم الەم-تاپىرىق بولىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن.

- كاريام دەپ قالدىڭىز، اعانى وسىلاي اتايتىن با ەدىڭىز؟

- ءيا، بۇل ءبىر قىزىق وقيعا ءوزى، - دەپ جەڭگەي كۇلىپ الدى. جۇماتاي قازاقتىڭ ءبىرتۋار اقىنى ەدى عوي، مەن جۇماتايدى ستۋدەنت كەزدەن بىلەتىنمىن. ويتكەنى قاجەكەڭ ەكەۋى ايىرىلماس دوس بولعان ەدى. ۇزىندى-قىسقالى بوپ ەكەۋىنىڭ جۇبى ءبىر جازىلمايتىن.

كەيىننەن ءبىزدىڭ ءۇي ابىلايحان مەن اباي داڭعىلىنىڭ قيىلىسىندا بولدى. جازۋشىلار وداعى بىزگە جاقىن. جۇماتاي سوندا قىزمەتتە. ول ءبىزدىڭ ۇيگە كوبىنەسە جۇمىسقا بارا جاتىپ ءبىر سوعىپ كەتۋشى ەدى. جازدىكۇنى ءۇي ىسىپ كەتەتىندىكتەن، سىرتقى ەسىكتى اشىپ وتىراتىنبىز. جۇماتاي تابالدىرىقتان اتتاي بەرە: «وسى ۇيدە ءبىر دانىشپان اقىن مەن عۇلاما عالىم تۇرادى دەۋشى ەدى. سولار بار ما ەكەن؟» - دەپ داۋىستاي كىرەدى.

مەن ول ۋاقىتتا اسپيرانتۋرادا وقيمىن. قاجەكەڭ بۇل سوزگە جىمىڭ ەتە تۇسەدى، ءالى عالىمدىقتىڭ ءيىسى مۇرنىما بارىپ ۇلگەرمەگەن مەنىڭ دە ول ءسوز قۇلاعىما جاعىپ كەتەدى. جاقسى ءسوز جان سەمىرتپەي مە؟! ەكەۋمىز دە كادىمگىدەي قۋانىپ قالامىز. سودان قىزىل كۇرەڭ شايدى دەمدەپ، داستارقانعا بارىمدى سالىپ، جاقسىلاپ كۇتۋگە تىرىسامىن.

تاڭعى استان كەيىن ەكەۋى جۇمىسقا بىرگە شىعىپ كەتەتىن. جۇماتاي ءوزىن كەربەز ۇستايتىن، اۋزىنان بەتالدى عايبات ءسوز شىقپايتىن سىپايى، وتە ءبىر سىرباز ادام ەدى عوي. كەي كۇندەرى اڭگىمەلەرى تاۋسىلماي بارا جاتقاندا: «جۇمىس ۋاقىتى بولىپ قالدى، كەشكە ەش جاققا بۇرىلماي، ۇيگە كەلىڭدەر، لاعمان سوزىپ قويام»، - دەيتىنمىن.

قاجەكەڭ ارعى بەتتەن كەلگەن ادام عوي، قىتاي-ۇيعىر، شىعىس اسحاناسىن جاقسى كورەدى. سوندىقتان اشى-تۇشىسىمەن كەيدە مانتى، لاعمان، ءتۇشپارا، گوشنان دەي مە، ايتەۋىر ەرىنبەي جاساي بەرەتىنمىن. اس ءمازىرى اۋىسىپ تۇرماسا، ول كىسىنىڭ دە كوڭىل كۇيى الا-قۇلا بولىپ كەتەدى. «شىعىس كۋحنياسى بولماسا، اۋزىمنىڭ ءدامى كىرمەيدى»، - دەپ وتىرۋشى ەدى.

سونداي ءبىر كەشتىڭ بىرىندە ەكەۋى لاعمان مەن ءبىر بوتەلكە شاراپتى ورتاعا الىپ، قىزۋ اڭگىمەگە كىرىستى. ولەڭ وقيدى، دومبىرا تارتادى، ءان ايتادى. كەنەت جۇماتاي سىربازدانا ىڭىرانىپ: «قاجەكە، ەكەۋمىز ءبىر ورتاق ات تابايىقشى،.. ەكە دەگەنشە»، - دەدى. قاجەكەڭ قولداي كەتتى. جۇماتاي «زاكە» دەگەن اتتى ۇسىندى. «نەگە؟» دەگەندە، «زەملياك» دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشاسى»، - دەدى. «بۇل قيسىنعا كەلمەيدى، ەكەۋمىز ەكى جاقتانبىز. ءارى سەن - تورە، مەن - قازاقپىن، بولمايدى»، - دەدى قاجەكەڭ. مەن دە بىردەڭەلەردى ايتىپ قويام. ونى قۇلاقتارىنا قىستىرىپ جاتقان ولار جوق. كىمنىڭ اۋزىنا بۇرىن تۇسكەنى ەسىمدە جوق، ەكەۋى ىرعاسا كەلە، «كاريا» دەگەن سوزگە توقتادى. مەن دە قولدادىم. سودان ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن «كاريا» دەپ كەتتى. بۇل اتاۋدىڭ ماعان دا ۇناعانى سونشا «مەن دە كاريا دەپ اتايىنشى» دەپپىن. ءبىراق مەن قاجەكەڭدى عانا «كاريا» دەپ اتادىم، ول مەنى دە، وزىنە كوڭىلى جاقىن اعالارىن دا «كاريا» دەيتىن. ال ساتيريك-جازۋشى عابباس قابىشيەۆ ونى كەرىسىنشە «جاسيا» دەيتىن.

- قاجاعاڭ ۇيدە قانداي بولاتىن؟ «ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق»، اعامىزدىڭ بۇرىن وتباسى، بايبىشەسى بولعان دەپ ەستيمىز.

- ءيا، بۇرىن وتباسى، بالالى-شاعالى بولعانى راس. ءبىراق بايبىشە-توقال دەگەنگە كەلمەس، ويتكەنى قاجەكەڭ وتباسىنان زاڭدى تۇردە اجىراسىپ بارىپ قوسىلدى ماعان. وتكەن عۇمىرىما وكىنبەيمىن، بۇرىن وتباسىلى، بالالى-شاعالى اداممەن تاعدىرىمدى قوساقتاعانىم ءۇشىن وكىنەتىن تۇك تە جوق. ارينە، العاشىندا قاشقاقتاپ، قالاي بولار ەكەن دەگەن قورقىنىش پەن كۇدىكتىڭ بولعانى راس. بەرتىن كەلە، ەس جيا كەلە ول كىسىنىڭ ءسوزىن، ۇسىنىسىن قابىلداۋعا بەل بايلادىم.

ون ءۇش جاسىمنان ەستىپ جۇرگەن تانىس كىسى. مەنىڭ اعام مانار قۇرمانبەكوۆپەن بىرگە وقىدى. 1962-65 - جىلدارى كاز گ ۋ-دە وقىپ جۇرگەندە رەسپۋبليكالىق «ارا» جۋرنالىنا جۇمىسقا شاقىرىلدى. العاشىندا حات تىركەۋشى بولىپ ورنالاسادى دا، 1965 - جىلى وقۋدى بىتىرگەن سوڭ تولىق جۇمىسقا كىرىسەدى. تانىمال جۋرنالدىڭ قىزمەتكەرى، بىلدەي جۋرناليست بولعان سوڭ جولساپارلار دا كوبەيەدى عوي. ءبىزدىڭ جاققا كەلسە، ۇنەمى اعامنىڭ ۇيىنە توقتايتىن. بىرگە وقىعان دوسى ءارى اعام اۋداندىق گازەتتىڭ باس رەداكتورى بولدى. ەكەۋىنىڭ اڭگىمەلەرى دە بىتپەيدى، قىزۋ پىكىر-تالاس، ويلارىن ورتاعا سالىپ ۇزاق سىرلاسىپ، ءتۇننىڭ ءبىرۋاعىنا دەيىن وتىراتىن. ال «ارانىڭ» اۋزىنا ىلىكسەڭ، ءبىتتىڭ. ارىز-شاعىمنىڭ سوڭىنان مىندەتتى تۇردە قورىتىندى شىعادى. نە جۇمىستان كەتەدى، نە بولماسا قاتاڭ سوگىس جاريالانىپ جاتادى. بەدەلدى.

ءبىز بالامىز. تاڭ قالىپ، قىزىعامىز. ەلەپ-ەسكەرىپ، كوزگە ءىلىپ جاتقان ول جوق. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ون جىلدىقتى بىتىرگەن سوڭ، وقۋ ىزدەپ الماتىعا كەلدىك.

قاسىمدا مانار اعام، ارينە، دوسىنىڭ ۇيىنە توقتادىق. ايەلى دە قۇراق ۇشىپ قارسى الدى. بالالارىن دا سول كەزدەن بىلەمىن. اعايىم ەكەۋى مەنىڭ قۇجاتتارىمدى جۇگىرىپ ءجۇرىپ ۋنيۆەرسيتەتكە تاپسىردى. ءبىراق ەمتيحاننان قۇلاپ قالدىم دا، كەلەسى جىلى قىزدار ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇستىم.

ءتىل-ادەبيەتى فاكۋلتەتى بولعان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە تانىس بولعان سوڭ جاتاقحانادا تۇرسام دا، قاجەكەڭنىڭ ۇيىنە بارىپ تۇرامىن. «مىناۋ بويجەتىپ قالىپتى-اۋ» دەپ ءبىر رەت تە كوز سالعان ەمەس. ول كىسىگە، مەنىڭشە، سۇڭعاق بويلى، اققۇباشا كەلگەن قىزدار ۇنايتىن سياقتى كورىنەتىن. سونداي قىزداردى كورگەندە: «ءتۋ، مىنا سۇلۋىڭ ارعىماقتاي ەكەن»، - دەپ سۇقتانىپ تۇرىپ قالاتىن.

مەن وتە شيراق بولدىم. ءۇيدىڭ دە، سىرتتىڭ دا تىرلىگىنە پىسىق، ەلگەزەك، شارۋاعا يكەمدى بولىپ وسكەنمىن. وقىپ ءجۇرىپ، جۇمىس ىستەدىم، ستيپەنديام تاعى بار، ۇيدەن دە اقشا كەلەدى. سوندىقتان دا قالتامنان اقشا ۇزىلگەن ەمەس. اندا-ساندا جۇماتاي اقىن ەكەۋى كەلىپ، جاتاقحانادان مەنى ەرتىپ كەتەدى. سويتسەم، قىزدار ينستيتۋتىنىڭ جانىندا، ياعني ايتەكە ءبي مەن بايتۇرسىنوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى سىراحاناعا بارىپ وتىرادى دا، قالتالارىنىڭ ءتۇبى كورىنە باستاعاندا، مەنى ىزدەپ كەلەدى ەكەن عوي. ونىسىن قايدان بىلەيىن، اعالار كەلىپ تۇرعان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە ءوزىم جاقسى تانيتىندىقتان، مەن دە ەرىپ جۇرە بەرەدى ەكەنمىن.

سىرا ىشەدى، اڭگىمە-دۇكەن قۇرادى. كەيدە قۇلاعىمدى ءتۇرىپ، سولارمەن بىرگە مەن دە وتىرا بەرەمىن. سوندا، قاجەكەڭ ءولىم جايلى كوپ ايتىپ، دەگبىرسىزدەنىپ كەتەتىن. كوڭىلسىزدىك ەڭسەسىن باسىپ، ءتىپتى كەيدە اشى سۋدان دا تارتىپ-تارتىپ جىبەرەدى. وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە جاتاقحاناعا كەش قايتتىم دا، اعانىڭ ۇيىنە بارا سالايىن دەپ سول جاققا بۇرىلدىم. انادايدان قويۋ ءتۇتىن كورىندى، وتقا ورانعان گازەت-جۋرنالدار، قاسىندا بۇگەجەكتەپ ءبىر كىسى ءجۇر. سۇلباسى - قاجىتاي. اباي- ماسانچيداعى، 1969 - جىلى ورتالىق كوميتەتتەن العان ءۇش بولمەلى ءۇيدىڭ اۋلاسى كوك ءتۇتىن. بۇكىل جازعان- سىزعاندارىن، نەگىزىنەن بۇكىل مۋزىكا، سوزدەر جازىلعان كاسەتالارىن ورتەپ جاتىر ەكەن.

- ءوي، اعا، نە بولدى، قويىڭىز، - دەپ قولىنا جارماسا كەتتىم.

- مۇنىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق، ءبارىبىر مەن ولەمىن، بۇل كىمگە قالادى، - دەيدى. قىزۋلاۋ ەكەن. «قاپ، ەرتەڭ ەسىن جيعان سوڭ وكىنەتىن بولدى-اۋ»، - دەپ وتتى وشىرۋگە تىرىسىپ مەن ءجۇرمىن.

- مىنا ۇيلەرگە ءتيىپ كەتسە، ءورت شىعادى عوي، قويىڭىز، - دەپ جاعالاسىپ ءجۇرىپ، قولىنداعىلاردى تارتىپ الدىم.

- ولەمىن، ولگەن سوڭ كىمگە كەرەك بۇل دۇنيەلەر، - دەپ قويمايدى، ەلىرىپ العان.

- ويباي، اعا، سىزگە كەرەك بولماسا ماعان بەرىڭىز، ىسكە جاراسا مەن ساقتايمىن بۇلاردى، - دەپ شالا جانعان قاعازدارى مەن لەنتالاردى وراپ-وراپ سومكەمە سالىپ الدىم. ول كەزدە ارحيۆ دەگەندى بىلمەيمىز عوي، ءبىراق ءتىل فاكۋلتەتى بولعاندىقتان كەرەك شىعار دەپ، ونىڭ ۇستىنە اعاعا جانىم اشىپ ءجۇرمىن. جەتەلەپ ۇيگە كىردىم. ەشكىم جوق. ماعان مۇڭ-مۇقتاجىن اقتاردى-اي كەپ. «اكە تۋرالى»، «تۋعان جەر» دەگەن اندەرىن ورىندادى، ولاردىڭ جازىلۋ تاريحىن ايتتى. ايتەۋىر، ۇزاق اڭگىمە ايتتى، ارعى جاقتان كەلگەنىن، قالاي وتكەنىن، 7-سىنىپتا جۇرگەندە اناسىنىڭ 37 جاسىندا قايتىس بولىپ، ەكى قارىنداسىنا وگەي شەشەنىڭ كورسەتكەن قىلىقتارىن، ون جىلدىقتى بىتىرگەن سوڭ، اكەسىنىڭ زورلاپ ۇيلەندىرمەك بولعانىن، سودان ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن، ءمىنىپ جۇرگەن جۇيرىك اتىمەن قاشىپ شىققانىن، اتتى شاۋەشەك قالاسىنداعى ءبىر ساۋداگەرگە ساتىپ، سونىڭ اقشاسىمەن 1500 شاقىرىم جەردەگى ۇرىمجىگە ساپار شەككەنىن، بەرگى بەتكە قارىنداستارىن الىپ وتە الماعان وكىنىشىن ايتتى، ايتەۋىر ۇزاق-سونار اڭگىمە...

ءتىپتى، اكەسى قايتىس بولعاندا، توپىراق سالا الماي قالعانىن ايتقاندا داۋسى دىرىلدەپ، كوزىنە جاس تىعىلعانىن كورگەن مەن دە شىداي الماي، جىلاپ جىبەردىم. تاۋلى ايماقتىڭ بالاسى عوي، جايلاۋلارى تاۋدىڭ جوعارى ساتىسىندا، ال تومەن قاراعاندا تاۋ ەتەگىندەگى قىزدىڭ ورىلگەن جالعىز بۇرىمىنداي جىلجىپ اعىپ جاتقان ءمولدىر بۇلاق - مايلىجايىر دەگەن جەر، شىن مانىندە كەرەمەت دەيدى. تومەندە سىناپتاي سىرعىپ اعىپ جاتقان تاۋ بۇلاعى. كەيىن كوزىممەن كوردىم عوي.

جىلاپ وتىرمىن. كوڭىلىم قۇلازيدى. مەن ءۇشىن كەرەمەت دارىن يەسى، قايتالانبايتىن تۇلعا ىشىندەگى جان سىرىن اقتارىپ، اڭگىمە ايتىپ، ءان سالىپ وتىر. ماساڭداۋ. بالا كەزدەن ءپىر تۇتىپ، وقۋ-ءبىلىمنىڭ، مادەنيەت پەن ونەردىڭ يەسى ساناپ جۇرگەن ارداقتى ازاماتتىڭ مىنا وتىرىسى، الگىندەگى دالاداعى كورىنىس... ءبىر جاعىنان «شىنىمەن ءولىپ قالا ما» دەگەن قورقىنىش ءون-بويىمدى بيلەپ، سۇعاناق ءبىر ويلار مازامدى الدى. مەنىڭ وسى كوڭىل-كۇيىم ونىڭ ەسىن تەز جيعىزدى بىلەم، ماعان ادام رەتىندە، ايەل رەتىندە قاراي باستادى. ءارتۇرلى تاقىرىپتا اڭگىمە قوزعاپ، مەنىڭ وي-ءورىسىمدى، اقىل-پاراساتىمدى سالماقتايتىن سالماقتى تاقىرىپتاردان اڭگىمە باستادى.

كەيىن، وسى وقيعادان كەيىن وي تۋعان بولار دەپ ويلايمىن، وتباسىنىڭ بەرەكەسى كەتىپ جۇرگەن شىعار (ارينە، وتباسىنداعى كيكىلجىڭدەرگە تەك ءوزى عانا كىنالى بولعان بولار)، ول جاعىن بىلمەيمىن، ءبىراق ماعان ءتىپتى وڭاي بولعان جوق. وتباسىن بىلاي قويعاندا، اجەپتاۋىر ابىروي-اتاق جيناپ قالعان، وزىندىك ورتاسى قالىپتاسقان ازاماتپەن تاعدىرىمدى بايلانىستىرعىم كەلمەدى. كوپ ويلاندىم. ءسويتىپ جۇرگەندە وقۋ ءبىتتى. ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ، قولعا ديپلوم تيگەن كۇنى اۋىلعا تارتىپ كەتتىم. وسى ءبىر مازاسىزدىقتان اۋىل، تۋعان ورتا عانا قۇتقارا الادى دەپ ويلادىم. قاجەكەڭنىڭ تاعدىرى اعامدى دا الاڭداتتى. «ول ايەلسىز جۇرە الماۋشى ەدى، قالاي بولار ەكەن»، - دەدى دە قويدى. مەن ءتىس جارىپ، ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپادىم.

ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى - ءومىر سۇرگىسى كەلمەۋ! قۇداي-اۋ، سول كەزدەگى ءبىراز ازاماتتار قول جەتكىزە الماي جۇرگەن باق-بايلىعى بار، سوندا نەگە كۇيىنەدى ەكەن دەپ ويلايمىن وڭاشادا. «وتباسى اناۋ، قىزمەت دەگەن مىناۋ. «ارا» جۋرنالىنا ەكىنىڭ ءبىرى ورنالاسا المايدى، ورتالىق كوميتەتتەن العان ءۇش بولمەلى ءۇيى بار، سونشالىقتى شاراسىزدىققا تۇسەتىندەي نە جاعداي، جانىن سىزداتاتىن نە جارا، نەگە كوپ ىشەدى، نەگە ءومىر سۇرگىسى كەلمەيدى ەكەن؟» دەگەن سانسىز سۇراقتار سانامدى سان-ساققا سۇيرەلەپ، مازا بەرمەيدى. تۇسىنە المايمىن. شىنىمەن ءولىپ قالادى ەكەن دەپ تە قورقامىن.

اقىرى وعان دەگەن اياۋشىلىق سەزىم جەڭدى. اياۋشىلىقتان دا بۇرىن ونەردىڭ قۇدىرەتى جەڭدى. «كەلەشەككە كەڭەس» دەگەن ولەڭىندە «كۇيىمدى قۇيقىلجىتساڭ، ءانىمدى ايتىپ، ارباماي، اسپاننان قۇس تۇسىرەرسىڭ» دەگەنىندە ءوز تاعدىرىنىڭ دا بەلگىسى بار سياقتى. ءسويتىپ جۇرگەندە زاڭدى تۇردە ايەلىمەن اجىراسىپتى. اۋىلعا ىزدەپ كەلدى. سول كەزدە «قارشىعا» دەگەن ءان شىعاردى. سوندا دا ويلاندىم. ءبىر كۇندەرى «كەشىكتىڭ نەگە سەن» دەگەن ءان جەتتى. ماعان ارناپتى. مىنە، سوندىقتان، مەن توقال ەمەس، ول كىسى بايبىشە ەمەس، زاڭدى تۇردە باس بوستاندىعىن العاننان كەيىن بارىپ، ەكەۋمىز باس قوستىق. «سەنى قىرىققا جەتكىزىپ ولسەم ارمان جوق» دەيتىن-دى. قايداعى، مىنە، الپىسقا جەتكىزىپ كەتتى عوي.
اباي اۋدانىنداعى جەرگىلىكتى راديو تورابىندا جانە گازەتتە ءتىلشى بولىپ جۇرگەنمىن. ءبىراز قاراجات جيناپ العام، رەداكسيا ۇجىمى اقشا جيناپ بەردى، اجەپتاۋىر قارجىمەن الماتىعا كەلدىم. ءبىر جولداسىنىڭ ۇيىندە ءبىر ايداي تۇردىق تا، پاتەرگە شىعىپ كەتتىك. ءبىر عانا بولمە. كىرەبەرىسى دە جوق، سىرتتان ءبىر-اق كىرەمىز. ءبىر كۇنى الگى ەسىگىمىز شالقاسىنان تۇسكەنى. جەل دەگەن سۋماڭداپ، ءون-بويىمىزدى مۇزداتىپ بارادى. مەنىڭ اياعىم اۋىر. ەندى نە ىستەدىك؟ قالامنان باسقانى ۇستاپ كورمەگەن قاجەكەڭ ساسايىن دەدى. سودان نە كەرەك، ءومىرى ءۇي تىرلىگىنە ارالاسىپ كورمەگەن اقساۋساق ازاماتىم الگى ەسىكتى ءاپ-ادەمى جونگە كەلتىرىپ، ءتىپتى بۇرىن سىقىرلاپ مازامىزدى العان توپساسىن دا تۇزەپ، ورنىنا قويدى دا، ۋھ دەدى عوي. سول وقيعانى بەرتىنگە دەيىن اڭگىمە ەتىپ، وزىنە ءوزى ريزا بولىپ وتىراتىن.

- ءيا، مەن كەتكەننەن كەيىن تالاي سىر-سۇحباتتار جازىلار، سوندا اڭگىمەڭدى «جىگىتتە ارمان بار ما، سۇيگەندى العان...» دەگەن ەستايدىڭ سوزىنەن باستا دەيتىن. سىرتتاي كەلىسىپ تۇرسام دا، ىشىمنەن بىرەۋلەر ءوزىن ناسيحاتتاپ، ماقتانىپ تۇر دەپ تۇسىنەر دەپ ويلايتىنمىن، كۇلىپ «قايداعىنى ايتپاساڭشى» دەۋشى ەدىم. وسى ءسوزىن كۇندەلىگىنە دە جازىپ قالدىرىپتى، - دەپ رۋدا جەڭگەي وسىنداي قازاقتىڭ مىقتى ءبىر ازاماتىمەن وتىز جىلدان استام عۇمىر كەشكەنىن، ءتىپتى باقىتتى عۇمىر كەشكەنىن قاباعىنان تانىتا، جىلى جىميىپ اڭگىمەسىن اياقتادى دا، قولىما قالىڭ كۇندەلىك داپتەرىن ۇستاتتى.

«... جىگىتتە ارمان بار ما، سۇيگەندى العان! قايران، ەستاي! قانداي اۋليە ادام. ونىڭ قولى جەتپەدى، مەنىڭ قولىم جەتتى، ارمانىم جوق. ومىردە ادام سياقتى اداممەن ءومىر ءسۇردىم...»

«...بۇل سىرىلدان قورقامىن، رۋدا! ەشتەڭەنى ارماندامايمىن، «جىگىتتە ارمان بار ما، سۇيگەندى العان» ەستاي بەركىمبايەۆتىڭ وسى ءسوزى كوڭىلگە دەمەۋ» 20.01.13.

«... وزىڭە ريزامىن. جاقسى جار، جاقسى تىنىس، جاقسى سەرىك بولدىڭ. ءبىر ءسوزدىسىڭ، ايتقاندى ەكى ەتپەيسىڭ. ەندى وسىلارىڭا ينەنىڭ جاسۋىنداي نەڭ جوق، ءبارىن بولمەي-جارماي كەلە جاتىرسىڭ، سونىڭا ريزامىن. اقىلدىسىڭ، ادامدى بولمەي اقىرىنا دەيىن تىڭدايسىڭ، پىكىرىنە راسۋجدەنيە جاساي الاسىڭ!» 14.01.13.

ودان ءارى قاراي سىرقاتتانىپ جاتقان كەزىندەگى اۋزىنان شىققان سوزدەرىن، پىكىرلەرىن، ۇسىنىستارىن رۋدا جەڭگەي قاعازعا ءتۇسىرىپتى دە، استىنا قولىن قويعىزىپ وتىرىپتى. العاش قول قوي دەگەندە، سەلت ەتىپ باسىن كوتەرىپ «بۇل نە» دەپتى.

وتىز جىلدان اسا بىرگە تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشكەن جولداسىنىڭ قينالعان ساتتەرىن جانىمەن سەزىنىپ، قولىنان كەلەر ەش دارمەنى جوق ەكەنىن بىلگەن ادال جاردىڭ عانا ءىسى بۇل. «سەنىڭ سوزدەرىڭ، ويلارىڭ ەرتەڭگى كۇنگە كەرەك بولار» دەگەندى اۋزىم قيسايىپ كەتپەي ايتىپ سالعانىم دا، وسى ءبىر سۇڭعىلا اجالدىڭ الدىنداعى باتىلدىعىم بولار، - دەيدى كوزى مولدىرەپ رۋدا جەڭگەي. قالامنىڭ قىزىعىنا تويا الماي، قاناعاتتانا الماي ءوتىپ بارا جاتقان قالامگەردىڭ ءاربىر ءسوزىن ەرىنبەي تۇسىرە بەرگەن. وسىنداي ءبىر ساتتەرىندە: «كوڭىلىڭدە ورىندالماي قالدى-اۋ دەگەن قانداي ويىڭ، ارمانىڭ بار؟» دەپ سۇراپتى.

قاجاعاڭ: «ارمان... ارمان - اندەردىڭ ءبارىن ناسيحاتقا بەرۋ، 3 - جيناقتى قالپىنا كەلتىرۋ، دۇنيە تۇزەلىپ، قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن ءان-كۇيىنە كوڭىل ءبولىنىپ، ءادىل باعالانۋى كەرەك. اندەرىم، سول اندەرىمنىڭ تاعدىرى ويلاندىرادى! قازاق راديوسىنا بەرسەم دەپ ەدىم، ۇلگەرە المايتىن سياقتىمىن. باسقا ارمان جوق».

ارى قاراي قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتى جايلى ويلارى جازىلىپتى دا، قولى قويىلىپتى.

تاعى دا كۇندەلىك قىزىقتىرا ءتۇستى.

«...ءومىردى، ونەردى، ەلدىك قاسيەتتەردى، ۇلتتىق ناقىشتاردى، نەگىزگى قاسيەتتەردى قايدا جۇرسەم دە ۇستاندىم. سياسى كەپپەي جاتىپ ناسيحاتتاعاندى جەك كورەم، ونى ءوزىڭ دە بىلەسىڭ...»

«... كىسىنى قورلاپ سويلەمە!» «...قۇمارتۋ كەرەك! كىتاپقا!!!»، «... ءسوز ونەرى مەن ساز ونەرىن شاتىستىرماۋ كەرەك!...»

ەندى ءبىر جەرىندە «رۋدا، تۇككە تۇرمايتىن اۋرۋدان كەتىپ بارامىن-اۋ» دەپتى...

شىنىمدى ايتسام، رۋدا جەڭگەي جازعان ازاماتىنىڭ اۋزىنان شىققان وسيەت سوزدەرى قىزىقتىرا ءتۇستى. ءبىراق نەگىزگى اڭگىمەگە ورالماسقا بولماس دەگەن ويمەن كۇندەلىك داپتەردىڭ بەتىن پاراقتاپ-پاراقتاپ جابۋعا تۋرا كەلدى. مەن جەڭگەيگە قارادىم. ول كىسى دە تۇسىنگەن سىڭاي تانىتتى بىلەم، اڭگىمەمىز ارى قاراي قايتا جالعاستى.

- وسى كارياممەن زامانداس ءبىر اقىننىڭ ايەلى كەشىگىپ كەلەتىنىنە، اندا-مۇندا كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن شاراپتان ۇرتتاپ قوياتىنىنا رەنجىسە كەرەك. سوندا الگى ازامات ايتادى ەكەن: - ءاي، كاتىش، كەلىنشەكتەرگە بارسام، بايقاماي سەنىڭ اتىڭدى اتاپ قويام، سوسىن ۇيىنەن قۋىپ شىعادى، - دەيدى ەكەن سىپايى جىميىپ. شىداي الماي، اعىنان جارىلعان كۇيەۋىنە ىلەسىپ، ول دا كوزىنەن جاس اققانشا كۇلىپتى. سول ايتپاقشى، اعالارىڭ دا تالاي سەرىلىك قۇردى عوي. نەسىن جاسىرايىن، العاشقى ون جىلدىق وتە اۋىر، وتە قيىن جىلدار بولدى. تۇسىنىسپەۋشىلىك كوپ بولدى. ۇرىس-كەرىس، ايقاي-شۋ، باياعى اۋەن، ءىشىپ تە ءجۇردى. ءتوزدىم. شىدادىم. ءبارىن ءبىلىپ، كورىپ ءجۇرىپ قوسىلعاننان كەيىن شىداماۋعا تاعى دا بولمادى. ون جىلدان سوڭ عانا بارىپ كوندىكتىم، اقىلىم تولىقتى ما، قىزمەت ەتىپ ءجۇردىم، سونىڭ اسەرى مە، ايتەۋىر، كەڭ، كەشىرىمدى بولۋعا تىرىستىم. ادەبيەت تەورياسىنان ساباق بەرەمىن. قاجىم جۇماليەۆتان قورعاپ الدىم. «قاجىمدى ءبىلۋ - بۇكىل ادەبيەتتى ءبىلۋ» دەۋشى ەدى. شىعارماشىلىقپەن اينالىسا ءجۇرىپ، ونىڭ جان-دۇنيەسىن تۇسىنە باستادىم. بىرتىندەپ جازۋشى پسيحولوگياسى ساناما سىڭە باستادى. سودان باستاپ، قورىققاننان سىيلاۋ، جاي ۇندەمەي قۇتىلىپ، سىيلاي سالۋ ەمەس، ءبىزدىڭ ارامىزدا تازا شىعارماشىلىق كوزىن اشقان رۋحاني بايلانىس ورنادى. ءبىر شىعارمانى جازۋ ءۇشىن تۇنىمەن كوز ىلمەي، ويى شاشىراپ قاعازعا تۇسپەي قينالاتىن كەزدەرى، ءتىپتى ءبىر عانا بولمەدە ءتۇن ورتاسىندا جارىقتى ءبىر جاعىپ، ءبىر ءوشىرىپ، جان تاپپاي كەتكەن كەزدەرىنە دە مەن شىدامدىلىق تانىتىپ، ونىڭ ويىن بۇزباۋ ءۇشىن ءتىل قاتقان ەمەسپىن. مۇندايدا نەرۆ مىقتى بولماسا، بىرەۋى بىردەڭە دەپ ايتىپ قالادى عوي. ال مەندە ءۇن جوق. ابدەن قينالاتىن دا، كەيدە وپ-وڭاي توگىلە كەتكەندە جاس بالاشا قۋانعانىن مەن دە رياسىز كوڭىلمەن قابىلداۋعا تىرىساتىن بولدىم.

ەرجاننان كەيىن اراعا ون جىلداي سالىپ ەكىنشى ۇلىمىز دۇنيەگە كەلدى. سول ومىرگە كەلگەننەن كەيىن بارىپ، ءبىزدىڭ سالتاناتتى عۇمىرىمىز باستالدى. بىلاي قاراساڭ، سىرت ادامعا وتە قاتال، سۇستى. جازۋشىلار اراسىندا «شايتاننىڭ شاھارىنان، قاجىتايدىڭ قاھارىنان ساقتا» دەگەن ءسوز تاراعان. ال ۇيدە وتە بالاجان، قالجىڭباس. مىنەزى جۇمساق. ءتوزىمدى. كوپشىل بولاتىن.

- مەرەكەلەردە نە سىيلاۋشى ەدى؟

- ءاربىر مەرەكە سايىن ادەمى ءبىر شۋماق ولەڭ سىيلايتىن. مىنا ءبىر ولەڭدى 1995 - جىلى 7 - ناۋرىزدا - انالار مەيرامى قارساڭىندا جازىپتى. باسىندا رۋدا زايكەن قىزىنا دەپ، سول كۇنگى داتا مەن جىلى جازىلىپتى.

باسقاعا ارمان - ءتۇس بولساق،

كورە الماس ماڭگى قىلجيماي.

اۋىزداعى ءتىس بولساق،

ەرىن بولدىڭ ىرجيماي.

ۇياداعى قۇس بولساق،

جەم تاسىدىڭ قىرعيداي.

دورباداعى جەم بولساق،

ءۇش تال ارپا، ءبىر بيداي...

ورداداعى حان بولساق،

مازمۇنىمىز- ءمانىمىز

اشيدى ساعان جانىمىز.

تۇرا المادىق سوندىقتان

ءان ساپىرىپ، جىر قۇيماي.

جاڭعىرار ءالى «ءبىر بيداي»،

ارناعان اسەم ءانىمىز.

سەن تۋرالى ويلايمىز،

ءتىرى جۇرسەك، ءالى ءبىز... نۇرجان، ەرجان، ءوزىم ( قولى).

«كەلەشەك، مەنى ءتۇبى تۇسىنەرسىڭ» دەپ بولاشاققا سەنىم ارتقان، «اۋەنىم اققۋدى دا ەلەڭدەتەر» دەپ جىرلاپ وتكەن اقىن، سازگەر قاجىتاي اعا ءىلياس ۇلىنىڭ قارا شاڭىراعىنان كوڭىلىم مارقايىپ، ادەمى ءبىر سەزىممەن شىقتىم. الاتاۋدىڭ اقباس شىڭىنان اسەم قالاعا سىعالاي قاراپ تۇرعان التىن كۇن سول ءبىر جارقىن بەينەنى كوز الدىمىزعا ەلەستەتكەندەي بولدى...

سىرلاسقان تاڭسۇلۋ الدابەرگەن قىزى،
«تۇركىستان»