قازاقتىڭ ەرەكشەلىگى - ءتۇرى بارلىق ۇلتقا ۇقسايدى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ ءبىر ەرەكشە قاسيەتى - ءتۇرىنىڭ جەر بەتىندەگى بارلىق ۇلتقا ۇقسايتىندىعىندا.

مىسالى، قازاقتار ىشىندە بەت-كەسكىنى، ءتۇر-پوشىمى فرانسۋز جەرار دەپاردەگە، جەكي چانعا كەلەتىندەر بار. ال جەر بەتىنەن قىتايعا ۇقساس فرانسۋزدى نەمەسە، كەرىسىنشە، فرانسۋزعا كەلەتىن قىتايدى كەزدەستىرۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس.

بۇل تۋرالى يۋنيك كازاحستان سايتىنداعى ماقالاسىندا ەرجان ءاشىم جازادى دەپ حابارلايدى «الاش ايناسى» (2014 - جىل).

«كوككوزدى نەمەسە سارى شاشتى قازاقتى، ارينە سيرەك كەزدەستىرۋگە بولادى، ءبىراق ارامىزدا وندايلار بارى شىندىق» دەگەن اۆتور اقتاۋلىق «لادا» گازەتىندەگى مىنا ءبىر دەرەكتى العا تارتادى:

«قازاق فيلم» كينوستۋدياسىندا «دالا داۋىسى» اتتى ەرمەك شىناربايەۆتىڭ فيلمىن ءتۇسىرۋ جۇمىسى باستالدى. بۇل فيلمنىڭ باستى ءرولى فرانسۋز اكتەرى جەرار دەپاردەگە تيەسىلى. جەرار داپاردە ءرولىنىڭ دۋبلەرىنە تالاسۋشى كوپ بوپتى. ىرىكتەۋ جۇمىسى رەسەيدە، فرانسيادا جانە قازاقستاندا وتكەن.

شامامەن 500 اكتەر سىنعا تۇسكەن، ءبىراق فيلم رەجيسسەرى ەرمەك شىناربايەۆ قازاق اكتەرى، پروديۋسەرى، رەجيسسەر ەدۋارد تابيشيەۆتى تاڭداپ العان.

- جەرار دەپاردە سياقتى اكتەرمەن جۇمىس ىستەۋ مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە، - دەيدى ول. - فيلمنىڭ كوپ جەرىندە مەن جۇرەمىن. مەن باس كەيىپكەردىڭ جاستىق شاعىن وينايمىن، تۇيە ءمىنىپ، توبەلەسىپ، ءتۇرلى تريۋكتەر جاسايمىن. مىنە، مەنىڭ ۇلى فرانسۋز اكتەرىمەن تانىستىعىم وسىلايشا باستالدى. «دالا داۋىسى» فيلمى 2014 - جىلى كورەرمەندەر نازارىنا ۇسىنىلاتىن بولادى...

ەگەر ءبىر قازاق قىتايعا، تاعى بىرەۋى فرانسۋزعا ۇقساس بوپ شىعىپ جاتسا، وندا «قازاقتى قاي ءناسىل تۇرىنە جاتقىزۋعا بولادى» دەگەن زاڭدى داۋلى ساۋال تۋىندايدى.

قازىرگى عىلىم ادامزاتتى ءۇش ناسىلگە ءبولىپ قاراستىرادى: قارا (نەگرلەر)، اق (ەۋروپالىقتار)، سارى (موڭعولويدتار) جانە تاعى بىرەۋىن قوسا كەتەلىك، ول - اۆسترالويدتار. سول سەكىلدى ەرەكشە شاعىن ءناسىل تۇرلەرى تاعى بار. ولار:

1. ورالدىق شاعىن ءناسىل (ەۆرو- موڭعولويد ارالاس)

2. وڭتۇستىك سىبىرلىك شاعىن ءناسىل (ەۆرو- موڭعولويد ارالاس)

3. تيبەت (كامسك) شاعىن ءناسىلى (كونە ەۆرو- موڭعولويد ارالاس)

4. ەفيوپيا شاعىن ءناسىلى (ەۆرو- موڭعولويدقا وتپەلى)

5. فۋلبە حالقى ءناسىلى (يەۆرو- نەگرگە وتپەلى- ارالاس)

6. پولينەزييسك ءناسىلى (كونە ەۆرو- نەگرو- مونگولويدتى ارالاس)

7. قازىرگى لاتىن امەريكاسىنداعى ارالاس پوپۋلياتسيا.

وسىنىڭ ىشىندە قازاقتار، كەيبىر عالىمدار تۇران، ءتىپتى كەيدە قازاق ءناسىلى دەپ اتايتىن وڭتۇستىك سىبىرلىك ناسىلگە جاتادى.

وڭتۇستىك سىبىرلىك ءناسىل بەلگىلەرى قانداي؟

بەتى ۇزىن، كەڭ، جالپاق، شاشتارى جۇمساق نەمەسە بۇيرا، كوبىنە قارا، كەيدە كۇرەڭ، سارى، كوزىنىڭ ءتۇسى كوبىرەك ارالاس كەلەدى، مۇرنى شىعىڭقى نەمەسە قىرلى، ەرنىنىڭ قالىڭدىعى ورتاشا. ورالدىق ناسىلگە قاراعاندا موڭعوليد قىرلارى باسىم كەلەدى: بەتى جانە باسىنىڭ كولەمى ۇلكەن، قارا تورى، مۇرنى شىعىڭقى.

سونداي-اق قازاقتار باستى ءناسىل تۇرلەرىنىڭ بارلىعىن قامتۋدا ارالاس-وتپەلى بوپ كەلەدى. سلاۆيانعا دا، جاپونعا دا، جەرورتالىقتارعا دا، ەسكيموستارعا دا، تۋنگۋس-مانچجۋرلارعا دا، پولينەزيالىقتارعا دا ۇقسايدى. تەك تازا نەگرگە عانا كەلمەيدى. الايدا ءبىزدىڭ جەردەن افريكالىقتارعا بەت- ءپىشىنى، ءتۇر- پوشىمى ۇقسايتىن ادامداردى كەزدەستىرۋگە ابدەن بولادى، تەك ءتۇسى كەلىڭكىرەمەگەنى بولماسا. ارينە، بۇل ارادا وزدىگىنەن نەگە دەگەن ساۋال تۋادى. قالاي؟ قازاقتاردا كۇردەلى قۇرمالاس ءناسىل ءتۇرى قاشاننان بەرى پايدا بولعان؟ شىنىمەن دە بۇل سولاي ما؟ الەۋمەتتىك جەلىلەردە قاتتى داۋلاساتىندار اراسىندا قازاقتار تەك موڭعولويدتقا جاتادى دەپ كەسىپ ايتاتىن سپەكتيكتەردى قايتەمىز؟..

وڭتۇستىك ءسىبىر ءناسىلىنىڭ قۇپياسى جانە قازاق انروپولوگياسى

قازاق پوپۋلياتسياسىنداعى ناسىلدىك ۇلەس: موڭعولويد قىرى % 70، ەۋروپالىق - % 30. كەيبىر دەرەكتەرگە سەنسەك، قولا داۋىرىندە (ب. ە. د. ХХ-ІХ ع. ع. ) قازاقستان جەرىن مەكەن-ەتۋشى حالىقتىڭ ءتۇرى كونە ەۋروپالىق بوپ كەلگەن ەكەن. ال قازىرگى باسىمدىققا يە بولعان موڭعوليدتىق سيپات تەمىر داۋىرىنەن (ب. ە. د. VIII- IV) باستاۋ العان دەلىنەدى. ەۋرازيا دالاسىندا تابىلعان ەۋروپالىق پەن موڭعولويدتىق ءتۇردىڭ ارالاس العاشقى ادام باسى ونىڭ ب. ە. د. I مىڭ جىلدىقتىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرگەنىن ايشىقتايدى. ءبىراق وڭتۇستىك ءسىبىر ءناسىلىنىڭ ءتۇرى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ IV- XV عاسىرلارىندا پايدا بولعان. وسى كەزەڭدە تۇرىكتەر مەن موڭعولداردىڭ ءبىزدىڭ تەرريتوريادا بىرنەشە شاپقىنشىلىعى بولعان، موڭعوليا تەرريتورياسىنان باستاپ، كەيىننەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن باتىسىن قامتىعان.

باعزى زاماندا قازاقستان تەرريتورياسىندا قازىرگى وڭتۇستىك ءۇندىستان تۇرعىندارىنىڭ اتا-باباسى بوپ تابىلاتىن دراۆيدتەر مەكەن ەتكەن كورىنەدى. قازاق تۇرىنەن نەگر مەن اۆتسرالويد ارالاس سيپاتتىڭ بايقالىپ قالۋى دا وسىدان بولۋى مۇمكىن.

كەيىننەن وڭتۇستىك ءسىبىر ءناسىلى ورنىن مۇحانجار مادەنيەتىنىڭ وكىلدەرى كەپ باستى. ولار ارتىنا تورعايدان تابىلعان كەرەمەت كونە مادەنيەتتى قالدىردى. ولار - اتتى ۇيدە ۇستاعان بوتاي مادەنيەتىن قۇرۋشىلار. كەيىننەن ولاردىڭ ءىزىن عالىمدار ساق- سارمات دەپ اتايتىن اندروندار باسادى. قازاقستان تەرريتورياسىن مەكەن ەتۋشىلەر عۇندارمەن بەتپە-بەت كەلۋدە تۇرىك-موڭعول تامىرىنىڭ تەرەڭ بويلاۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ارينە، فينن تايپالارىن دا اينالىپ وتپەگەنبىز.

ءبىراق بۇل - مۇلدە بولەك تالقى تاقىرىبى.

بۇل ارادا ەۋروپالىق نەمەسە موڭعولويد ءتۇرىنىڭ سيپات الۋى قازاقتىڭ جۇزىنە، تەگىنە نەمەسە قاي ەلدى-مەكەندى مەكەن ەتەتىندىگىنە، سولتۇستىكتى مە، الدە شىعىستى ما دەگەندەي، ونىڭ ەش قاتىسى جوق ەكەنىن باسا ايتا كەتەلىك.

ءسوز سوڭىندا ءارتۇرلى ءناسىلدى قامتيتىن قازاقتار ءوزىن ءبىرىڭعاي ۇلت دەپ سانايدى، ءوزىنىڭ ءتۇر-تۇرپاتىنا قاتىستى ەشقانداي ۇيالۋ نەمەسە قىمسىنۋ دەگەن مۇلدە جوق. ويتكەنى قازاقتار ءۇشىن، سول سەكىلدى قازاقستاندى مەكەن ەتەتىن ورىس، ۇيعىر، وزبەك، ۋكراين، تۇرىك، ەۆرەي، نەمىس جانە باسقا ەتنوستار ءۇشىن نەگىزىنەن ادامنىڭ ءتۇرى ەمەس، جانىنىڭ تازالىعى ماڭىزدى.

سۋرەتتەر اناتوليا ۋستينەنكونىڭ مۇراعاتىنان الىندى، «Turan - تۇرىك الەمىنىڭ داۋىسى» جانە باسقا رەسۋرستار ينتەرنەت- فورۋمى

اۋدارما - الاش ايناسى (2014)