ۆالس پاتشاسى - ءشامشى قالداياقوۆ
اكەسى قالداياق (شىن اتى - ءاناپيا) ۇل تۋسا ءجامشيد پاتشانىڭ اتىن قويام دەپ جۇرگەندە ءتۇس كورەدى. تۇسىندە ۇلىنىڭ ايدىن كولدە اققۋ قۇس بولىپ ءجۇزىپ جۇرگەنىن كورىپ، جاقسىعا جوريدى.
سوزاقتىڭ توي- دۋمانىنىڭ كوركى دە قالداياق پەن ساقىپجامال ەدى. ولار اۋەلەتىپ ءان سالعاندا جيىلعان جۇرت بىرگە قوسىلىپ، ورتاق قۋانىشتىڭ كورىگىن قىزدىراتىن. ءوز كەزىندە ءشادى تورەنىڭ ۇستاحاناسى بولعان جەردە قالداياق اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاجەت قۇرال- سايمانداردى جاساپ، شەبەرلىگىمەن اۋىلداستارىنىڭ سىي- قۇرمەتىنە بولەنگەن جان ەدى.
ءسويتىپ، ايى- كۇنى جەتىپ ساقىپجامال بوسانىپ، ءسابي جارىق دۇنيەگە كەلىپ ەسىمىن ءجامشيت قويادى.
بالا اناسىنىڭ ءالديىن تىڭداماسا ۇيىقتامايدى. اناسى ەستايدىڭ «قورلانىن» ىڭىلداپ ايتىپ وتىرىپ تەربەتكەننەن بە، ءشامشىنىڭ ءومىر بويى ءسۇيىپ ايتاتىن ءانى «قورلان» بولىپتى.. .
ءشامشى مەكتەپ جاسىندا اكەسىنىڭ دومبىراسىن ۇستاپ، سىرنايىن تارتىپ ءجۇردى. اۋىلعا كەلگەن سىگان جىگىتىنەن ماندولينا ساتىپ الدى.
بالا كەزىنەن اكەسىنىڭ اپەرگەن پاتيفونىنان كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ جۇرەك تولقىتىپ، سەزىم تەربەيتىن كۇمىس داۋىسىن تىڭداپ، جانى جادىرادى. قولىنا ماندوليناسىن الىپ سول اۋەنگە ىلەستى. ەستىگەن سايىن بويى بالقىدى. ءسويتىپ، لاتيف ءحاميديدىڭ «بۇلبۇل» ءانىن مەكتەپپەن قوشتاسۋ كەشىندە ماندولينامەن ورىنداپ، اۋىلداستارىنىڭ الدىندا مەرەيى ءوستى.
ءشامشى بىردەن ونەر جولىنا تۇسكەن جوق. اۋەلى قاپلانبەكتەگى زووۆەتتەحنيكۋمدى بىتىرسە، كەيىن ساحاليندەگى اسكەري ۋچيليشەنى، ەلگە كەلگەن سوڭ تاشكەنت قالاسىنداعى حامزا نيازي اتىنداعى مۋزىكا ۋچيليشەسىن، سودان سوڭ قازاقتىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتورياسىنىڭ كومپوزيتورلار دايىندايتىن فاكۋلتەتىندە وقىعان. الدەبىر سەبەپتەرمەن ءشامشى ديپلوم الا الماي قالعاندىقتان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اۋەسقوي سازگەرلەر قاتارىندا ءجۇردى.
وسى ورايدا بەلگىلى ونەر زەرتتەۋشىسى، كومپوزيتور يليا جاقانوۆتىڭ ءشامشى جايلى ويىن ورتاعا سالساق:
«1957 - جىلدىڭ قوڭىر كۇزى ءالى ەسىمدە. وپەرا تەاترىنىڭ ۇستىڭگى ەتاجىندا كومپوزيتورلاردىڭ مۋزىكا تىڭدايتىن كەشى وتەتىن، سوندا ءابىلاحات ەسپايەۆقا جولىقتىم. قاعىلەز كەلگەن ءبىر جىگىت «قىز ساعىنىشى» ءانىن ايتىپ تۇر ەكەن.
ورتا بويلى، كوزى نۇرلى، سوزىندە جيناقىلىق بار جىگىت ەكەن. ءابىلاحات: «انەبىر جەرىن ءسال كوتەرسەڭ قايتەدى؟ « - دەدى.
قاعىلەز جىگىت: «ول جەرىن كوتەرسەم تاتارشاعا ۇقساپ كەتە مە دەپ قورقام» ، - دەپ، ءوز ويىن ايتتى. سول جەردە ءبىز تانىستىق. بۇل ءشامشى قالداياقوۆ ەدى. ول كەزدە مەن ءشامشىنىڭ نە جازىپ، نە قويعانىن بىلمەيمىن. ءشامشىنىڭ اندەرىن تىڭداعاندا سىدىق مۇحامەدجانوۆ، سادىق كارىمبايەۆ، ءابىلاحات ەسپايەۆتىڭ اندەرىنەن وزگەشە ءبىر سازدى، شۋاقتى عاجايىپ انگە كەز بولدىم. ءشامشى ءاندى ەركىن جازادى. مەن ءشامشىنىڭ بويىنداعى يمپروۆيزاتورلىق قاسيەتكە تاڭعالدىم. ءشامشى اعىل- تەگىل، بۇل اۋەنگە يە بولا المايدى. مەنىڭ شىعارعان اندەرىمدى ءشامشى ويناعاندا مەنىڭ قيالىمدى بايىتىپ وتىراتىن» .
ءشامشى قالداياقوۆ تاشكەنتتە وقىپ جۇرگەن كەزىندە ءان ساپارىمەن جامال وماروۆا كەلەدى. ءشامشى ول كىسىگە ارنايى جولىعىپ، سۇيىكتى اپايىنا ءان شىعارىپ جۇرگەنىن، كونسەرۆاتورياعا تۇسكىسى كەلگەنىن ايتادى. «جاقسىدان شاراپات» دەگەندەي، جامال اپاي بولاشاق كومپوزيتوردىڭ ۇلكەن ونەر جولىنا تۇسۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل 1956 -جىلدىڭ ماۋسىم ايى ەدى. كەيىن ءشامشىنىڭ «قايىقتا» ءانىن العاش جامال ورىندادى.
ءشامشىنىڭ مۋزىكا ماماندارى « ۆالستىڭ كورولى» دەپ تە اتاعان. ول كەزدە ۆالس ىرعاعىمەن جازىلعان اندەر از بولسا، ونەردىڭ وسى تۇرىنە ەرەكشە دەن قويعان دا ءشامشى اعامىز ەدى. ەندى وسى جايلى كومپوزيتوردىڭ التىن قورىمىزدا ساقتالعان ەستەلەگى بىلايشا سىر شەرتەدى:
«بىزدەر جاس كەزىمىزدە ءۆالستى بيلەيتىن ەدىك. تانگو، فاكستروتتاردى بيلەيتىن ەدىك. تاشكەنتتە وقىپ جۇرگەندە «مەن الماتىعا بارىپ وقۋعا تۇسسەم ۆالس ماسەلەسىن قاتىرىپ جازار ەدىم» دەيتىنمىن. بۇرىن لاتيف ءحاميديدىڭ «قازاق ۆالسىن» دەگەن ءبىر عانا ۆالسى بار ەدى. قالعان ۆالستەردى مەن جازدىم عوي دەيمىن» .
ءشامشى اعامىز ءاننىڭ حالىقتىق اۋەننەن ءنار العاندىعى جايلى ويىن ودان ءارى جالعاستىرسىن:
«سابىرحان بولسا دا، قاي- قايسىمىز بولساق تا، بىزدەر اۋىلدان شىققان كومپوزيتورلارمىز. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ اندەرىمىز اۋىلداعى حالىقتىڭ ايتىپ جۇرگەن اندەرىنەن ءنار العان حالىقتىڭ اندەرىمەن سۋارىلعان دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك» .
ءشامشى ءان شىعارماسا الدەنەنى جوعالتىپ العانداي كۇيگە تۇسەتىن. ۇنەمى ىزىڭداپ اۋەن ىزدەيتىن، ءاننىڭ ءوزى شابىتتى شاقتا عانا تۋاتىنى بەلگىلى. ءبىر كۇنى ءشامشى وي قۇشاعىندا اسىعا باسىپ ۇستازى لاتيف حاميديگە كەلەدى.
«ءوزىم تاڭمىن، اعا! ماعان عاشىقتىق سەزىمدى جىرلايتىن ءبىر تاماشا ءان كەلىپ تۇر، عاجاپ اۋەن!» - دەيدى قۋانىشىن جاسىرا الماي. ۇستازى ءاندى تىڭداپ كورىپ ەدى، سامالداي جۇمساق، نازدى دا سازدى ءان جۇرەكتى ەرىكسىز تەبىرەنتتى:
«بۇل ءاننىڭ باعىن اشاتىن تەك روزا باعلانوۆا» ، - دەدى ول.
ءشامشى: «مەن ءاندى «اقماڭدايلىم» دەگىم كەلەدى. ەندى ءسوزىن ىزدەۋ كەرەك» ، - دەدى دەگبىرسىزدەنىپ. بۇل اپتانىڭ ىشىندە مۇزافار اعامىز ولەڭىن جازىپ، ونى روزا راديودان ورىنداعاندا تىڭداۋشى بىردەن ۇيرەنىپ الىپ، اۋىزدان- اۋىزعا تەز تاراپ كەتتى.
ءشامشى اۋەلى اۋەنىن شىعارىپ، ءوز ويىن ءتۇسىندىرىپ، ءبىرقالىپقا ءتۇسىرىپ اقىنعا ولەڭ شىعاراتىن. وسى جايلى التىن قورىمىزدا ساقتالعان سابىرحان اساننىڭ ويىنا كەزەك بەرسەك:
«مەنىڭ ءبىر ايتا كەتەتىن نارسەم، كەيدە بۇل كىسى سارى مايداي ساقتاپ، «وسىنى سەن جازشى» دەپ ءبىر تاقىرىپتى الىپ كەلەدى. سوڭعى كەزدە دەنساۋلىعىنا قاراي ەلدە ءجۇردى عوي. جامبىل جاقتا ءجۇردى. «وسىنى سەن جازشى!» - دەيتىن. سونى مەن ءالىم كەلگەنشە جازىپ بەرەتىنمىن. ءبىر رەت قانا دەنساۋلىعىما بايلانىستى «دۇنگەن قىزى» دەگەن انگە ءسوز جازا المادىم. تىلەگىن قايتارعان ەمەسپىن» .
«اڭشىنى اڭشى الىستان تانيدى» دەمەكشى، ءشامشى اعامىزدىڭ تۇستاسى، ونەر الەمىنە بىردەي قۇلاش سەرمەگەن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى مىڭجاسار ماڭعىتايەۆ ءشامشىنىڭ شىعارماشىلىعى، ادامگەرشىلىگى جايلى كوزى تىرىسىندە ايتىپ كەتىپ ەدى:
«مەن ويلادىم، شاكەن ولمەستىڭ ادامى، ويتكەنى ءىز قالدىرعان ازامات. ءتىرى ادام ەشۋاقىتتا جانىندا جۇرگەن ادامدى ءوز دەڭگەيىندە باعالاي المايدى. وكىنەتىن جاعدايىم شاكەڭ ەرتە كەتتى. ول جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سەرىسى ەدى. بۇل ازامات كۇنشىل ەمەس ەدى. وسەك ايتپايتىن، ەشكىم تۋرالى قىزعانىش ايتپايتىن. ءبىر كەزدەسۋدە شاكەڭنەن اڭگىمە ەستىدىم: - سىزگە نەگە اتاق بەرمەدى، دەر كەزىندە؟ « - دەگەندە، «حالقىم- اۋ، مەنىڭ الدىمدا ءابلاحات تۇر عوي» ، - دەدى. سوندا مەن بۇل كىسىنىڭ بويىنداعى ادامگەرشىلىك قاسيەتتى سەزىنگەن ەدىم» .
ءشامشىنىڭ ليريكالىق اندەرى تىڭداۋشى جۇرەگىنە نازىك سەزىم ۇيالاتىپ، وتكەنىن اڭساتىپ، كەلەشەككە ۇمىتپەن قاراۋعا كوپ سەپتىگىن تيگىزدى. وسى جايلى ءشامشىنىڭ ويىن ورتاعا سالساق:
«قازاق حالقى - باتىر حالىق جانە ليريك حالىق، جۇرەگى تولعان ليريكا. كوپتەگەن اندەرىمىز سەزىمگە، ماحابباتقا تولى. ماحاببات دەگەن قىز بەن جىگىتتىڭ اراسىنداعى ماحاببات ەمەس، كەڭ تۇرعىدا ىسكە قوسىلىپ وتىرعان قۇبىلىس دەپ تۇسىنەم ءوزىم. ماحاببات دەگەن وتاندى، ەلدى، جەردى، وتباسىن ءسۇيۋ. وسى دا تاقىرىپقا سيادى دەپ سانايمىن. مەنىڭ اندەرىم ەل مەن جەرگە، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋعان. « .. ..
ءشامشى ىسساپارمەن قازاقستاننىڭ ءار وبلىسىندا بولىپ حالقىمەن قاۋىشتى. جايىققا بارعاندا «اقەركە اقجايىق» ، سىرعا بارسا «سىر سۇلۋى» ، ارىسقا بارسا «ارىس جاعاسىندا» ، جامبىلعا بارسا «مويىنقۇمدا» سىندى تاقىرىپتىق اندەردى شىعارعان. ال شاكەڭنىڭ پاتريوتتىق اندەرى قانشاما!؟ ..
وسى جايلى شاكەڭنىڭ ءوز كەزىندە: «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا جازدىم. قازاق جەرى ولكە بولىپ ءبولىنىپ جاتقان. ءبىر جاعى سول ساياساتتى قولداماعانىم شىعار دەيمىن. سول كەزدە وتىزدار شاماسىندا ەدىم. «مەنىڭ قازاقستانىمدى نەگە بولەسىڭدەر؟ « - دەگەن ماعىنادا شىعارعام. بۇل مەنىڭ وتانسۇيگىشتىك اندەرىمنىڭ ەڭ العاشقىسى. استىن سىزىپ جازعان اندەرىمنىڭ ءبىرى ەدى. ونى جامال وماروۆاعا ۇيرەتىپ ەدىم، تەز ۇيرەنىپ كۇندە راديودان ايتىپ تۇراتىن بولدى» .
ءشامشى اتاق- داڭق قۋىپ، ەسىك توزدىرماعان ادام. تۋمىسىنان قاراپايىم دا قاجىرلى، اسا ەڭبەكقور جاندى قاي اۋىلعا بارسا دا قۇشاق جايا قارسى الدى. ودان اسقان باقىت بار ما؟
ول كىسىنىڭ ءوز ۇستازى ۆاسيليي ۆەليكانوۆ « ءبىزدىڭ ءشامشى پوليفونيالىق كوپ داۋىستى اندەردىڭ شەبەرى» دەۋشى ەدى. ونىڭ «شىنارىم» ، «ارىس جاعاسىندا» ، «ول جالعىز، ءبىز ەكەۋمىز» اندەرى قوس داۋىسقا ارنالىپ جازىلعان.
ءشامشى تۇمانباي مولداعاليەۆ، مۇزافار الىمبايەۆ، نۇتفوللا شاكەنوۆ، قادىر مىرزالييۆ جانە سابىرحان اسانوۆ سىندى اقىندارمەن بىرگە شىعارماشىلىق بايلانىستا بولدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە ءبىراز ۋاقىت ەلدە تۇردى. تۇرمىس تاۋقىمەتىن كوردى. ول اتاقتىلار قاتارىندا دۇنيەنىڭ مولشىلىعىن كورىپ، زور قۇرمەتكە يە بولا المادى. قايتا قاراپايىم حالىقپەن تەرەزەسى تەڭ، قويان- قولتىق ارالاسىپ ادامي قاسيەتىمەن ءومىر ءسۇردى.
شاكەڭە اتاق تا تىم كەش كەلدى. ول ءومىرىنىڭ سوڭعى ايلارىندا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى دەگەن اتاققا يە بولدى.
ءشامشى قالداياقوۆتىڭ كوپتەگەن اندەرى روزا باعلانوۆا، ريشاد ابدۋللين، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، راشيد مۇسابايەۆ، زەينەپ قويشىبايەۆا سىندى انشىلەردىڭ ءان باعدارلاماسىنان بەرىك ورىن الدى. ءشامشى 1965 - جىلى رەسپۋبليكا جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى بولدى. 1991 - جىلى ءشامشى قالداياقوۆ جايلى «جىلدارىم مەنىڭ، جىرلارىم مەنىڭ» (رەج. ت. احمەتوۆ) اتتى عۇمىرنامالىق دەرەكتى تەلەفيلم ءتۇسىرىلدى. ارتىنا مۋزىكالىق مول مۇرا قالدىرعان ءشامشى قالداياقوۆ 1992 - جىلى 29 - اقپاندا الماتى قالاسىندا قايتىس بولدى.
«قولدا باردا التىننىڭ قادىرى جوق، قولدان شىعىپ كەتكەن سوڭ وكىندىم- اي» دەپ جىر جولىندا ايتىلعانداي، التىنىمىزدى دەر كەزىندە تاني الماي وتكەننەن سوڭ اياۋلى بولىپ، التىن ءسوزىمىزدى قيىپ جاتاتىنىمىز راس.
ءشامشى قالداياقوۆ جايلى جازۋشى قۇتتىبەك باياندين « ءان- عۇمىر» دەگەن ەستەلىك كىتاپ جازدى.
2002 - جىلى « ءشامشى عۇمىر» اتتى ەستەلىكتەر مەن ماقالالار جيناعى جارىق كوردى.
1992 - جىلدان باستاپ ءشامشى قالداياقوۆ اتىنداعى نەبىر ءان بايقاۋلارى ءوتىپ، ءشامشىنىڭ رۋحىن اسقاقتاتىپ جاتىرمىز. شىمكەنت قالاسىنداعى وبلىستىق فيلارمونيا ، شىمكەنتتە، الماتى قالالارىندا كوشە اتى، شاۋىلدىردەگى اۋداندىق مۋزىكا مەكتەبى ءشامشى قالداياقوۆتىڭ ەسىمىمەن اتالادى. شىمكەنت فيلورمونياسىنىڭ الدىنا سازگەردىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلعان. ەڭ باستىسى - ءشامشىنىڭ «قازاقستانىم» ءانى گيمنگە اينالدى. ەندىگى جەردە ۆالس پاتشاسى اتانعان ءشامشىنىڭ قولجازبا تۇرىندە قالعان ءان- رومانستارىن جيناق ەتىپ شىعارىپ، قازاق راديوسىنداعى اسەم اندەرىن، ديسكى، كاسسەتا ارقىلى تولىق شىعارىپ، حالىققا ۇسىنساق، ءشامشى ءانى ەسكىرمەيتىن حالىق اندەرىمەن پارا- پار، حالىقتىق اۋەنگە اينالعان قۇندىلىعىمەن ەرەكشە. ءشامشى اندەرى كەلەر عاسىرعا ءوزىنىڭ مانىمەن، اسەرىمەن جەتىپ، جىل وتكەن سايىن جاڭعىرتا بەرەرى ءسوزسىز.
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،
ق ر مادەنيەت قايراتكەرى،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى،
قازاق راديوسىنىڭ «التىن قور» ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى
التىن يمانبايەۆا