تاڭجارىقتىڭ تۋعان قىزىمەن سۇحبات

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - تاڭجارىق جولدى ۇلى - الاش يدەياسىنىڭ قىتاي قازاقتارى ورتاسىنداعى تاراتۋشىسى. ول - قىتايداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى قالامگەرلەردىڭ ءبىرى، اقىن، ايتىس اقىنى. سول اسىلدان قالعان سىنىق جايلى بۇگىنگى وقىرمان بىلە مە؟

تاڭجارىق اقىننىڭ ومىرىندە قانداي قۇپياعا تولى جاعدايلار بولدى؟ ونى قازاق جۇرتى كىم ارقىلى تانىدى دەگەن سۇراقتارمەن وقىرماندى تانىستىرۋ ءۇشىن بەلگىلى جۋرناليست جانبولات اۋىپبايەۆتىڭ سۇحباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

تاڭجارىق اقىن... وسى ءبىر تاماشا تالانت يەسى تۋرالى قالىڭ كوپشىلىك بەرتىنگە دەيىن كوپ ەشتەڭە بىلمەي كەلدى. وعان سەبەپ، بىرىنشىدەن ول شەتەلدە تۋىپ، ءومىر ءسۇردى. سوندىقتان دا شىعارمالارى وتانداستارىنا ءوز ۋاقىتىندا جەتە قويمادى. ەكىنشىدەن، ارعى بەتتەن ۇلى كوش قوزعالىپ، تاڭجارىقتىڭ تۋىندىلارى كەڭەستىك قازاقستانعا سولار ارقىلى ەندى كەلە بەرگەن كەزدە ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ساياسات وزگەردى. سوعان بايلانىستى اقىندى بايقاپ ناسيحاتتادى. قىتايدا ءالى اقتالماعان تۇلعا بولعاندىقتان، ساقتىقپەن تانىستىرۋ قاجەت بولدى.

دەسەك تە وسى ءبىر عاجاپ ادامنىڭ اتى مەن ءۇنى قۇبىلمالى مىنەز تانىتقان ساياساتتار ىزعىرىعى اراسىنداعى ءسال-پال تۋا قالعان جىلىمىق كەزدەردە وقىرماندارىمىزعا ەستىلىپ قالىپ جاتتى. سونداي ءبىر ساتتەردە ونى ءوز وتانىنا ەڭ العاش تانىستىرعان ادام - اقساقال جازۋشىمىز سابيت مۇقانوۆ. 1956 - جىلى ق ح ر-عا ك س ر و جازۋشىلار وداعىنىڭ اتىنان ءۇش قالامگەر شاقىرىلعان. اتالعان ەلگە سولاردىڭ ءبىرى بولىپ بارعان سابەڭ كورشى مەملەكەتتىڭ قازاقتار مەكەندەيتىن شىنجاڭ ولكەسىن اسىقپاي ارالاپ، قانداستارىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن كەڭىنەن تانىسقان. ەلگە قايتىپ كەلگەن سوڭ «الىپتىڭ ادىمى» اتتى تانىمدىلىعى مول دەرەكتى كىتاپ جازعان.
مىنە، سوندا تاڭجارىق اقىن، ونىڭ مۇعاليما قىزى سارا مەن كۇيەۋ بالاسى، جازۋشى بۇقارا تىشقانبايەۆ تۋرالى تۇڭعىش رەت ەگجەي-تەگجەيلى ايتىلعان- دى. ودان سوڭ... ءيا، ودان سوڭ ارادا 17 جىل ۋاقىت وتكەندە ءانشى دانەش راقىشيەۆتىڭ ورىنداۋىمەن تاشكەنتتەگى بۇكىلوداقتىق «مەلوديا» - دىبىس جازۋ ستۋدياسىنان تاڭجارىقتىڭ «امانداسۋ» ءانى جەكە كۇيتاباق بولىپ شىقتى، 1974- جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان اقىننىڭ «ارمان تاۋ» جىر جيناعىنىڭ جارىق كورىپ، ەسىمى 1977 - جىلى قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 10- تومىنا ەنگەن بولاتىن.

ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، كەڭەستىك كەزەڭدە تاڭجارىق اقىن تۋرالى قازاقستاندا اتقارىلعان جۇمىستار، مىنە وسىلار. ول جانە ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى اۋقىمدى ىستەر ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ودان ءارى دايەكتىلىكپەن جالعاسا ءتۇستى دەۋگە بولادى. وعان 1992-2002 - جىلدار ارالىعىندا شىنجاڭنان كەلگەن ادەبيەتشى- عالىم ورازانباي ەگەۋبايەۆتىڭ الماتىدا اقىننىڭ ەكى تومدىعىن شىعارۋدى قامتاماسىز ەتكەنى، زەرتتەۋشى دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ «ساراپ» كىتابىندا ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان تۇلعانىڭ شىعارماشىلىق قىرلارى ەگجەي-تەگجەيلى تالدانعانى، جازۋشى تۇرلىبەك ماماسەيىتتىڭ «تاڭجارىق» رومانىن جازىپ، دۇنيەگە اكەلگەنى دالەل.

بيىل ءومىرىنىڭ تەڭ جارتىسى قۋعىن-سۇرگىندە ءوتىپ، قىتاي ەلىندە سەنىمسىز ەلەمەنت اتانعان، ول اۋىر ايىپتان تەك ⅩⅩ عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا عانا ارىلىپ، جۇلدىزى سونان سوڭ عانا بارىپ جانعان تۋما تالانتتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولادى. قازىر اقىننىڭ بۇل مەرەيتويىن ەكى مەملەكەت تە كەڭىنەن اتاپ وتۋگە قام جاساۋدا. سونىڭ قارساڭىندا ءبىز تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ بۇگىندە الماتى قالاسىندا تۇراتىن قىزى سارا اپايمەن (سارا تاڭجارىق قىزى تىشقانبايەۆا) جولىعىپ، اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

2004 - جىل. جانبولات اۋپبايەۆ

***

- كوزىقاراقتى وقىرمان قازىر اقىننىڭ شىعارماشىلىعىمەن جاقسى تانىس دەۋگە بولادى. ءبىراق، ەلدىڭ ونىڭ وتباسىلىق ومىرىنەن جانە ۇرپاقتارىنان حابارى جوق. كوپ ەشتەڭە بىلمەيدى. الدىمەن، مىنە، وسى جونىندە ايتىپ بەرسەڭىز.

- اكەم ەكى رەت شاڭىراق كوتەرگەن كىسى. العاشقى شەشەمىزدەن ۋاليحان ەسىمدى پەرزەنت بولعان. جوعارىدا ايتتىم عوي، شەشەم پىسىق كىسى ەدى دەپ. مىنا قيىندىققا ول كىسى اسىپ-ساسقان دا، ابدىراعان دا جوق. كەرىسىنشە، قايراتتانىپ، ءبىر ۇيعىردىڭ ۇكىنىڭ ۇياسىنداي قۇجىراسىن جالداپ الدى. ءسويتتى دە ەلدىڭ كويلەك-كونشەگىن تىگىپ، داۋلەتتى ادامداردىڭ قىز-قىرقىندارىن ۇيىنە بارىپ وقىتىپ مەنى اسىراۋعا، ەشكىمنەن كەم قىلماي وسىرۋگە كىرىستى. كۇن ارالاتىپ قۇلجانىڭ ورتالىق تۇرمەسىنە بارامىز. كۇزەت باستىعى اكەممەن جولىقتىرمايدى، تەك اكەلگەن تاماقتى عانا ىشكە كىرگىزۋگە رۇحسات ەتەدى. وسىلايشا بەس اي ءوتتى. سودان كەيىن ءبارى دە ساپ تيىلدى. سويتسەك، ول كىسىنى ۇرىمجىگە الىپ كەتكەن ەكەن.

- بۇدان كەيىن سىزدەر قايتىپ ءومىر سۇردىڭىزدەر؟ ەل ىشىندە اناڭىز ەكەۋىڭىزگە كومەكتەسكەن ادامدار بولدى ما؟ اقىننىڭ ارتىنان ۇرىمجىدەگى تۇرمەگە دوستارى ىزدەپ بارعان دەسەدى. ولار كىمدەر ەدى؟ ەسىڭىزدە مە؟

- وسىدان كەيىن بىزگە ەندى قۇلجادا قالۋدىڭ ءمانىسى بولمادى. «ەلگە بارايىق، سونداعى ءجون بىلەتىن ۇلكەن كىسىلەرمەن اقىلداسىپ، اكەيدىڭ ارتىنان ىزدەپ باراتىن ادام تابايىق»، - دەگەن ويمەن شەشەم ەكەۋمىز اۋىلعا قايتتىق. مەن سول 1940- جىلعى جازدا گيمنازيانىڭ جەتىنشى سىنىبىن اياقتاعان ەدىم. و زاماندا بۇل ينستيتۋت، تەحنيكۋمدى بىتىرگەنمەن بىردەي ۇلكەن وقۋ بولاتىن. سوندىقتان دا كەۋدەمدە: «كۇنەسكە جەتسەك، جۇمىسقا ورنالاسىپ قالارمىن»، - دەگەن وي دا جوق ەمەس ەدى. اكەمىزدىڭ تۋىستارى ىلە وڭىرىنە بەلگىلى ادام - اتاقتى ساسان ءبيدىڭ اۋىلىمەن بىرگە وتىراتىن. ءوزى باي، ءوزى بولىس بولعان سول ادامنىڭ جايىربەك دەگەن ەر كوڭىلدى ۇلى بار- دى.
مىنە، سول كىسى: «اقىننىڭ وتباسىن تارىقتىرمايىق. بۇلار ءبىزدى ەل دەپ ىزدەپ كەلدى عوي. سوندىقتان، جاعداي جاسايىق»، - دەپ مەنى بەستوبە اۋىلىنا مۇعاليما ەتىپ ورنالاستىردى. شەشەمە ەكى بولمەلى ءۇي بەرىپ، جازدا جايلاۋعا شىعارىپ تۇردى. 1942- جىلى ۇرىمجىدەگى اكەمنەن ءوز اماندىعىن ايتىپ، كيىم-كەشەك سۇراتقان حات كەلدى. مىنا حاباردى ەستىگەن جۇرت: «وي، ساباز-اي! ءتىرى ەكەن عوي!» - دەپ ءبىر دۇرلىكتى. ءسويتتى دە اكەمە بۇكىل اۋىل بولىپ سالەم-ساۋقات ازىرلەي باستادى.
كولەمى ءبىر تەڭ بولاتىن بۇل جۇكتى جايىربەكتىڭ اقىلىمەن ۇرىمجىگە ءجون-جوسىقتى بىلەتىن قونىسباي دەگەن كىسى الىپ كەتتى. اۋىلدا ءبىز وسىلايشا ءۇش جىل تۇردىق. 1944- جىلدان باستاپ گوميندان ۇكىمەتىنىڭ دەسى قايتا باستادى-اۋ دەيمىن، ىشكەرگى جاقتاعى تۇرمەلەردەن بوساعان ادامدار كەلە باستادى. اكەيدەن دە ءبىر حابار بولىپ قالار ما ەكەن دەپ ءبىز ەندى قۇلجاعا بارىپ تۇرۋعا جينالدىق. وندا باياعى قازاق ۋيشماسى بار ەمەس پە؟! مىنە، سونداعى ورتالىق كلۋب ءوز جۇمىسىن مىقتاپ قولعا الىپ، نەشە ءتۇرلى مادەني شارالاردى جانداندىرا باستاپتى.

ادەبيەت سەكسياسىن وسى كۇنگى بەلگىلى قالامگەر قۇرمانباي تولىبايەۆ باسقارسا، ان-كۇي ۇيىرمەسىنە قازىرگى ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ پروفەسسورى امينا نۇعىمانوۆا اپامىز جەتەكشىلىك ەتەدى ەكەن. وسى جەردە مەن قايتادان شىعا باستاعان «ىلە» گازەتىنىڭ رەداكتورى ءارى گيمنازياداعى سۋرەت ءپانىنىڭ مۇعالىمى بۇقارا تىشقانبايەۆپەن تانىستىم.

- اكەڭىزدىڭ تۇرمەدەن بوسانعانىن كىمنەن ەستىدىڭىزدەر؟ بۇل حابار ەلگە قالاي جەتتى؟ دوستارى، تىلەۋلەستەرى اقىندى قاي جەردە قارسى الدى؟ سول وقيعانىڭ ىشىندە ءسىز ءوزىڭىز بولدىڭىز با؟

- ول ۋاقىتتا قۇلجاداعى قازاق زيالىلارىنىڭ تىرشىلىگى مىنادايتۇعىن. ۇلتىمىزدىڭ وقىعان-توقىعاندارىنىڭ ءبارى كۇز، قىس، كوكتەم بويى ۇكىمەت مەكەمەلەرىندەگى جۇمىستارىن تاپجىلماي ىستەيتىن دە جاز شىعا قىرداعى ەل اراسىنا بارىپ: ساۋاتسىزدىقتى جويۋعا، كونسەرت قويىپ، مەديتسينالىق ساۋىقتىرۋ شارالارىن جۇرگىزۋگە، ءتۇرلى تاقىرىپتاردا لەكسيا وقۋعا اتتاناتىن. 1946- جىلدىڭ جازى شىعا بەرە ءبىز انام ەكەۋمىز وسىنداي بريگادامەن كۇنەس اۋدانىنا بەت الدىق.

جايلاۋداعى ەلدە ءبىر ايداي بولىپ، تاۋ ەتەگىنە تۇسكەنىمىزدە: ايماق باسشىلارى گوميندان ۇكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ۇرىمجىدەگى ساياسي تۇتقىنداردى بوساتىپ الۋعا قول جەتكىزىپتى. بوستاندىققا شىققانداردىڭ ىشىندە تاڭجارىق اقىن دا بار ەكەن. ءسۇيىنشى!» - دەگەن حابار جەتتى. مىنا ءسوزدى ەستىگەندە شەشەم ەكەۋمىزدە ەس قالمادى. قالاعا جەتۋگە اسىقتىق. قۇلجامەن ەكى اراداعى جولدا توعىزتاراۋ دەگەن جەر بار. مىنە، سول ەلدى مەكەنگە جەتە بەرگەنىمىزدە الدىمىزدان ءبىر توپ اتتى ادام كورىندى. ورتالارىندا - اكەم! جىلاپ-ەڭىرەپ تۇرا ۇمتىلدىق. و باستا: «التى جىل تار قاپاستا جاتقان ادام عوي، ابدەن ازىپ-توزىپ بىتكەن شىعار»، - دەپ ويلاعانبىز. سويتسەك ولاي ەمەس، ءوڭى جاقسى كورىندى.

كەيىن بىلسەك، اكەم تۇرمەدەن قىس اياعى ءبىتىپ، قار ەري باستاعاندا بوساپتى. سودان ۇرىمجىدە ءۇش ايداي ەس جيىپ بارىپ، ەلگە سودان كەيىن كەلىپ تۇرعان بەتى ەكەن. وسىدان سوڭ كوپ ۇزاماي مەن جازۋشى-دراماتۋرگ بۇقارا تىشقانبايەۆ اعالارىڭا تۇرمىسقا شىقتىم. اكەم قاتتى قۋانىپ، سول باياعى قازاق ۋيشماسى ورامىنىڭ اۋلاسىنداعى ورتالىق كلۋبتا بىزگە ۇلكەن توي جاساپ بەردى. ءسويتتى دە سول كۇزدە شەشەم ءباتيدى ەرتىپ، ۇكىمەتتىڭ وزىنە لايىق كورىپ بەرگەن جۇمىسى ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ باستىعى قىزمەتىن اتقارۋ ءۇشىن كۇنەس اۋدانىنا ءجۇرىپ كەتتى. سودان ءبىر جىلدان سوڭ... ءيا، تۋرا ءبىر جىلدان سوڭ قايتىس بولدى عوي.

- ول كەزدە، ياعني، اقىن باقيلىققا اتتانعان ساتتە ءسىز اكەڭىزدىڭ جانىندا ما ەدىڭىز؟

- جوق، قۇلجادا بولاتىنمىن. قالا مەن اۋىل اراسىنا تەلەفون، تەلەگرافتىڭ ءالى ورناتىلا قويماعان كەزى. قازا تۋرالى حاباردى ءۇش كۇن دەگەندە بىزگە شاپقى جايلاۋىنان ارنايى جىبەرگەن اتتىلى ادام ايتىپ كەلدى. سوندىقتان دا جەرلەۋگە قاتىسۋعا ۇلگەرە المادىق. ال جەتىسىنە ايماق باسشىلىعىنىڭ وكىلدەرى مىنگەن جۇك ماشيناسىمەن جيىرما شاقتى كىسى بولىپ باردىق.

ۇكىمەت ادامدارى ەل-جۇرتقا كوڭىل ايتىپ بولعان سوڭ شەشەم بۇقارا تۇرفان قۇمىنداعى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنەن 1960- جىلى عانا بوساپ كەلدى. ءسويتتى دە ۇرىمجىدە باقىلاۋدا ءجۇردى. بۇعان دا شۇكىر دەدىك. ويتكەنى تۇرمەدە ەمەس ۇيدە، الىستا ەمەس كوز الدىمىزدا عوي ايتەۋىر. 1962- جىلى جەرگىلىكتى ۇكىمەتكە بىلدىرمەي شىنجاڭ استاناسىنداعى كەڭەس وكىلىنە بارىپ جولىقتىق. ماقسات - قازاقستانعا ءوتىپ كەتۋ.

ول كەزدەگى كونسۋل بايعارين دەگەن ءيمانجۇزدى قازاق جىگىتى ەدى. جاعدايىمىزدى بىردەن ءتۇسىندى. ءسويتتى دە ءبىز ءوتىنىش بەرگەننەن كەيىنگى التى كۇننىڭ ىشىندە بۇكىل قۇجاتتارىمىزدى قولىمىزعا ساقاداي ساي ەتىپ ۇستاتىپ، قورعاس شەكاراسىنان ءوتىپ جاتقان ۇلى كوشتىڭ الدىڭعى لەگىنەن ءبىر-اق شىعاردى. باقىلاۋ اۋماعى قاقپاسىنداعى قىتاي اسكەريلەرى ءبىزدىڭ جۇك تيەگەن ماشينامىزدى توقتاتىپ قويىپ، تۋرا التى ساعاتقا جۋىق تەكسەردى دەيسىڭ.

كىتاپتان باسقا بايلىعىمىز جوق-تى. مىنە، سولاردىڭ ءبارىن سىلكىپ كورىپ، مۇقيات قاراۋمەن بولدى. سونداعى ارتىمىزدا كەزەك كۇتكەن ەلدەن اينالايىن! كۇنى بويى ىستىق كۇننىڭ استىندا ءيىرىلىپ، ءجىپسىز بايلانىپ تۇرعاندارىنا قاراماي ءبىزدىڭ تىلەۋىمىزدى تىلەۋمەن بولدى. اقىرى كوپتىڭ نيەتى قابىل بولدى-اۋ دەيمىن، كەش باتا قىتاي جاعى شلاگباۋمدى كوتەردى. وسىلايشا ءبىز بەرگى بەتكە وتتىك.

جاركەنتتەن ءبىزدى وسى جاقتاعى تۋىسىمىز سەيدالىم تانەكەيەۆ دەگەن پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرى قارسى الدى. ول كىسىنىڭ اقىلىمەن مەن بالا-شاعاما يە بولىپ، سول پانفيلوۆ اۋدانىنداعى قوڭىرولەڭ اۋىلىنداعى مەكتەپتە ساباق بەرۋگە قالدىم دا بۇقارا الماتىعا بارىپ جەكە ءوزى قىزمەت ىستەۋگە كەتتى.

اعالارىڭنىڭ كەيىن ايتقان اڭگىمەسى عوي، سول ساپارداعى جۇمىس اراسىندا ۋاقىت تاۋىپ، سابەڭە جولىعىپتى. اقساقال جازۋشى ونى قۇشاق جايا قارسى العان. عابيت مۇسىرەپوۆ پەن عابيدەن مۇستافينگە ەرتىپ اپارىپ: «ەل-جەر دەپ كەلدى عوي. كومەكتەسەيىك»، - دەيدى. اقىرى ءۇش قاريا بىرىگىپ ءجۇرىپ كوپ كەشىكپەي قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنەن ءبىر بولمەلى ءۇي الىپ بەرگىزدىرىپتى.
ول باسپانامىز قازىرگى اۋەزوۆ پەن تولە بي كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا بولاتىن. ال 1964- جىلى، ءيا، سول جىلى تاعى دا سابەڭ، عابەڭ جانە سافۋان شايمەردەنوۆ باس بولىپ، ينتەرناتسيونال كوشەسىندەگى جاڭادان پايدالانۋعا بەرىلگەلى جاتقان ۇيدەن ءۇش بولمەلى پاتەردىڭ كىلتىن ۇستاتتى. جاقسىلىق دەپ وسىنى ايتار بولار، ءسىرا. سوندىقتان دا بۇل كىسىلەرگە دەگەن مەنىڭ العىسىم شەكسىز! ءجا، كوپ ايتىپ قايتەيىن، سول 60- جىلدارى الماتىدا وسىلاي قاتارعا قوسىلىپ كەتتىك قوي.

- دۇرىس ەكەن. ەندى مىنا سوڭعى سۇراققا جاۋاپ بەرسەڭىز. تاڭجارىق اقىننىڭ زيراتى قايدا، قاي جەردە؟ باسىندا بەلگى بار ما؟ ءسىز ءوزىڭىز 1962- جىلدان كەيىن ول جاققا بارا الدىڭىز با؟ بارساڭىز، اقىننىڭ ەلىندە تاڭجارىققا بايلانىستى نەندەي شارالار جۇزەگە اسقان دەپ ويلايسىز؟

- اكەمنىڭ زيراتى قۇلجا وبلىسىنىڭ كۇنەس اۋدانىنداعى شاپقى جايلاۋى دەگەن جەردە. باسىندا كۇمبەز جوق. ءبىراق، بەلگى بار. بەستوبە قالاسىندا ول كىسىگە ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ول جاققا 1962- جىلدان كەيىن تەك 1996- جىلى عانا بارۋعا مۇمكىندىك تۋدى. تۋىسقانداردى ارالادىم. اكەمنىڭ زيراتىنىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىتتىم. ۇرىمجىدەگى «حالىق» باسپاسىنان تاڭجارىق اقىننىڭ 2000- جىلى قىتاي تىلىندە ءبىر تومدىعى، ال 2001- جىلى قازاقشا ەكى تومدىعى جارىق كورىپتى. ءسوز رەتىنە قاراي شىنجاڭدا «تاڭجارىق» دەپ اتالاتىن 5 سەريالى فيلمنىڭ دە ومىرگە كەلگەنىن ايتا كەتەيىن. ەلدىڭ بىزگە، اتامەكەنگە دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە. جاقسىلىق حابار كۇتىپ ەلەڭدەپ وتىرادى ەكەن.

2004 -جىل.

اۆتور: جانبولات اۋپبايەۆ

دايىنداعان: مەيىرجان اۋەلحان ۇلى

massaget.kz