قارا سابىن - قازاقتىڭ پاتەنتتەلمەگەن تاپقىرلىعى
مويىندامايتىندار - پيعىلى بوتەندەر عانا.
سول پيعىلى بوتەندەردىڭ سىڭارەزۋلىگىنەن عوي «قازاقتاردىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىن 2 اق پايىزى ساۋاتتى بولعان» دەگەن «تەوريانىڭ» شىعىپ جۇرگەنى. الايدا قازاق حالقىنىڭ دەنساۋلىعىنا دەگەن كوزقاراسى حالىق بولعاننان دامىپ كەلە جاتقان توقتاۋسىز ءار ۋاقىتتا جاڭالىعىن ورتامەن ءبولىسىپ، جان ساۋلىعى مول ەكەندىگىن تالاي عاسىردان عاسىرعا جەتكىزگەن.
تۋمىسىنان تالانتتى حالىقتى جابايى ەتىپ كورسەتۋدەن بىرەۋلەر ۇپاي جيناسا جينايتىن شىعار. الايدا، بارىنە تاريحتىڭ ءوزى تورەشى. اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتساق، ەۋروپالىقتارعا مونشاعا ءتۇسۋدى، شالبار كيۋدى ۇيرەتكەن ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز ەكەنى انىق.
حالقىمىز «ءتانى ساۋدىڭ جانى ساۋ» دەپ بەكەرگە ايتپاسا كەرەك. ءتاندى دە، جاندى دا ساۋ ەتۋ ءۇشىن قازاق حالقى تازالىققا ەرەكشە ءمان بەرگەن. بۇگىنگى ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسقان «دارەت الۋ» ءداستۇرى وسى تازالىقتىڭ ايقىن كورىنىسى ەكەنى انىق.
بۇگىن قازاقتىڭ بىرەۋلەرگە شالبار كيۋدى ۇيرەتكەنىن ايتپاي-اق قويالىق. ودان بەرى تۇسكەندە دە ءجاي انشەيىن كۇندەلىكتى ومىردە تۇتىناتىن بۇيىمدارىنىڭ ءوزى دە ىقشامدىعىمەن، تانگە دە، جانعا دا جايلىلىعىمەن، تۇرمىسقا بەيىمدىگىمەن ەستە قالماي ما؟!
ءبارىن سانامالاپ قايتەسىز، بۇكىل باتىستىڭ كۋلينارلارى قازاقتىڭ باسقا تاعامدارىن ايتپاعاندا، ءبىر قۇرتتى الماستىراتىن نە ويلاپ تاۋىپتى؟ ! قازاقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنان مۇنداي مىسالداردى تىزبەلەي بەرسەك وتە كوپ. ءبىز سونىڭ ىشىندەگى بۇگىنگى تاڭداعى ۇمىت بولىپ بارا جاتقان، بۇرىنعى اجەلەرىمىز ءوز قولدارىمەن قازانعا بۇلعاپ، قاتىرىپ الاتىن قارا سابىنى تۋرالى اڭگىمە ەتۋدى ءجون كوردىك.
قازىرگى ۇرپاق قارا سابىندى كورمەگەلى قاشان. دۇكەنگە سابىن الۋعا بارا قالساڭىز بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي وندىرىلگەن سابىننىڭ سان ءتۇرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. الايدا، قازاقتىڭ بايىرعى قارا سابىنىن ەمگە تاپپايسىز.
قارا سابىن تەك كىردى عانا المايدى، ونىڭ ەرەكشە ەمدىك قاسيەتى بار ەكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەيدى. كەزىندە اتا-بابالارىمىز وسى قارا سابىنمەن باسى-كوزىن دە، كىر-قولاڭىندا جۋعان. سول سابىننان بەتىمىز ءبورتىپ كەتتى، شاشىمىز ءتۇسىپ قالدى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىز.
كەرىسىنشە قازىر ءبىر سابىن ساتىپ الىپ ەدىم: «بەتىم ءبورتىپ كەتتى، شاشىمدى ءتۇسىردى، دەنەمدى قىشىتتى» دەپ ءۋاج ايتاتىندار كوپ. سەبەبى، بۇگىنگى سابىنداردىڭ قۇرامى حيميالىق قوسپالارعا تولى. پايدالانۋعا قولايلى بولعانىمەن ادام دەنساۋلىعىنا زياندى جاقتارى كوپتەپ كەزدەسەدى.
قارا سابىندى قالاي دايىندايدى؟
قىرىق ءتۇرلى دەرتكە شيپا قارا سابىندى دايىنداۋدىڭ تۇك تە قيىندىعى جوق. دايىندالۋ تەحنولوگياسى بارىنشا قاراپايىم. ال، كەز كەلگەن ۇلىلىق قاراپايىمدىلىقتان باستاۋ الادى.
سونىمەن، قارا سابىن قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىمەن بىتە قايناسقان تۇتىنۋ بۇيىمدارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ نەگىزگى قۇرامى - الابوتا، تۇيەقارىن، ەرمەن، سەكسەۋىل قاتارلى وسىمدىكتەردىڭ كۇلى مەن كادىمگى مالدىڭ مايى. جوعارىدا اتالعان وسىمدىكتەردى كۇزدە جاپىراعى سارعايعان كەزدە قيىپ، نە ورىپ اكەلىپ، كەپتىرىپ، ورتەپ، كۇلگە اينالدىرادى. كۇلدى قازان تولى سۋعا قايناتىپ، كۇلدىڭ قۇرامىنداعى ساقاردى تۇندىرىپ الادى.
سوسىن ونى قاشان قويىلعانشا توقتاماي ارالاستىرىپ وتىرادى. وسىمدىك كۇلى اقىرىندا اق ۇنتاققا، ياعني اق تالقانعا اينالادى. مىنە، ساقار دەگەنىڭىز وسى. بۇل قازاقتىڭ وسىمدىك كۇلىن مانەرلەپ ساقار جاساۋ ونەرى سانالادى.
ال، سابىنعا اينالدىرعاندا ءبىر شىنى ساقارعا ءبىر شىنى ماي قۇيىپ، تاعى دا وتقا قويىپ ارالاستىرادى. ساقار مەن ماي ارالاسىپ، يلەنگەن قامىر فورماسىنا كەلگەندە ونىڭ كولەمىنە قاراي قويدىڭ نە تۇيەنىڭ ءجۇنىن قوسادى. سەبەبى، سابىن ءبىر-ءبىرىن جاقسى ۇستاپ تۇرۋى ءۇشىن. ابدەن ارالاسىپ بولعان سابىندى تازا بۇلعا، ياعني ماتاعا دومالاقتاپ وراپ، كەپتىرەدى. جاقسىلاپ كەپسە، سابىنىڭىز دايىن بولدى دەگەن ءسوز.
قارا سابىندى جاساۋدا قاتىپ قالعان زاڭدىلىق جوق. اركىم ءوز قالاۋىمەن ءار ءتۇرلى ەتىپ جاساي بەرەدى. كەي ادامدار ءارتۇرلى حوش ءيىستى شوپتەردىڭ ءنىلىن، ۇلپىلدەك جاپىراعىن ۇنتاقتاپ سابىنعا قوسۋ ارقىلى سابىندى حوش ءيىستى ەتىپ تە جاسايدى.
قارا سابىننىڭ قانداي ەمدىك قاسيەتى بار؟
قارا سابىن ادام دەنەسىنە شىققان جارانى، سىزداۋىقتى كەتىرەدى. قارا سابىنمەن قوتىر بولعان ادامدى دا ەمدەپ جازادى. ول ءۇشىن ەشقانداي دا ءدارى-دارمەك ساتىپ الۋدىڭ قاجەتى جوق. ءقازىر ءبىراز اللەرگولوگتار كوپتەگەن تەرى اۋرۋلارىنىڭ بۇگىنگى زامانعى سابىننان پايدا بولىپ جاتقاندىعىن دا جوققا شىعارمايدى.
بۇرىن قارا سابىن جاساعان كۇن وتباسى ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە بولعان ەكەن. سەبەبى، قارا سابىندى اركىم جاساي بەرمەگەن. اۋىل جۇرتشىلىعى كىم سابىن جاساسا، سوعان سالەم ايتا كەلىپ، قارا سابىندى قالاپ سۇراپ الادى ەكەن. قازان تۇبىندە قالعان سابىننىڭ بولىكتەرىن كىشكەنتاي ەتىپ، ادەمىلەپ دومالاقتاپ، بالالاردى جۋىندىرۋعا پايدالانعان. مۇنى بۇزاۋشىق دەپ اتايدى. سونىمەن قاتار، بۇزاۋشىقتى «مىناۋ سەنىڭ بۇزاۋشىعىڭ» دەپ قىز بالالارعا مەنشىكتەپ بەرەتىن دە ءداستۇر بولعان. دەمەك، قارا سابىن قازاقتىڭ تۇرمىسىندا جالعىز تۇرمىستىق بۇيىمنىڭ عانا ءرولىن اتقارماعان.
ەشكىم قارا سابىن ءوندىرۋدى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الايىق دەپ وتىرعان جوق. سەبەبى، بۇگىنگى ۇرپاق ونىڭ قادىر-قاسيەتىن تۇسىنە بەرمەيدى. الايدا، قارا سابىندى كەرەك قىلاتىندارعا ونى دايارلاۋ تۇك تە قيىندىق تۋدىرمايتىنىن ايتقىمىز كەلەدى. جوعارىدا اتالعان وسىمدىكتەر ەلىمىزدە جەتكىلىكتى. جاسالۋى دا قاراپايىم، ەشقانداي تەحنيكا كەرەك ەمەس، ۇلكەن قارا قازانىڭىز بولسا بولعانى.
قارا سابىن ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ۇلتتىق ونىمدەرىمىزدىڭ ءبىرى عانا. باسقا دا قانشاما ۇلتتىق ونىمدەرىمىز ەسكەرۋسىز ۇمىتىلىپ بارا جاتىر. وتكەن تاريحىمىزعا مويىن بۇرىپ قاراساق، قازاقتىڭ پاتەنتتەلمەگەن تاپقىرلىقتارى جەتەرلىك. وسىلاردىڭ بارلىعىن زەرتتەپ، زەردەلەپ، زامان تالابىنا ساي جاڭعىرتىپ، قوعامدىق وندىرىسكە سالساق، سۇرانىسقا يە بولارىنا ەش كۇمان كەلتىرمەيمىز.
كۇنسۇلتان وتارباي