قاجىمۇقانعا جاسالعان قاستاندىق
قازاق اتاۋلى تۇگەل قۇلاقتانىپ، تاجىكتەرگە كىم ەكەنىن بىلدىرەتىن مۇمكىندىك تۋعانىنا قۋاندى. جالپى، تاجىكستان كەڭەس وكىمەتى كەش ورناعان رەسپۋبليكا بولاتىن. الىس تاۋلى اۋدانداردا كەڭەستىك ءتارتىپتى مويىنداماۋ، باعىنباۋ، باسماشىلىق، قاراقشىلىق قىرقىنشى جىلدارعا دەيىن سوزىلدى. سوندىقتان با ەكەن، اينالادا كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ جاۋ ەكەنىن اجىراتۋ وڭاي ەمەس-تىن. ءبىراق تاجىكتەردىڭ كوبى كىممەن بولسا دا ورتاق ءتىل تابىسىپ، قازاقتارعا جاقسى قارادى. ءوز باسىم اكە- شەشەمدى قالتقىسىز قۇرمەتتەگەن تالاي تاجىكتى بىلەمىن.
كوپ كەشىكپەي زارىعا كۇتكەن سيرك تە كەلىپ، (ءبىزدىڭ ۇيگە جاقىن جەردەگى) بازار الاڭىنا شاتىر تىكتى. شاعىن ۆاگوندار قاتارلاسا ءتىزىلىپ، ۇيرەتىلگەن جانۋارلارعا (ات، تۇيە، ايۋ، ەشكى، يت) اشىق قورالار جاسالدى. تاجىكتەر مۋزىكاعا بەيىم، ونەرلى، ءبي دەسە كارى دەمەي، جاس دەمەي «جانىپ» كەتەدى. سيرك كەلدى دەگەندە، ويىن بولاتىن كۇنگە دەيىن ەرتەلى- كەش كەرنەيلەتىپ، سىرنايلاتىپ، ءان شىرقاپ، بي بيلەگەن تاجىگى، قازاعى، وزبەگى ارالاس حالىق قۋانىشىندا شەك بولمادى.
سيرك اشىلاتىن كۇنى دە سولاي بولدى. ءبىر كەزدە «ويىن باستالادى» دەگەن داۋىس ەستىلدى. جۇرت تىنىشتالدى، ويىن وتەتىن الاڭ مۇقيات تازارتىلدى. مۋزىكا ويناپ، سيرك الاڭىنا وڭ قولىن جوعارى كوتەرگەن قاجىمۇقان شىقتى. ۇستىندە سپورت كاستومى. ارى- بەرى اسىقپاي ءجۇرىپ، جۇرتقا تاعزىم ەتتى. جارشى ونىڭ كىم ەكەنىن، اتاق- دارەجەسىن جاريالاپ بولىسىمەن: «ال ىشتەرىڭىزدە دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى پالۋانمەن كۇش سىناسام دەيتىندەر بار ما، بار بولسا، ورتاعا شىقسىن!» - دەپ حابارلادى. سالدەن سوڭ ۇلتى بەلگىسىز، ءبىراق، مۇسىلمانشا كيىنگەن بىرەۋ، ودان كەيىن ناق سونداي تاعى بىرەۋ، تاعى، تاعىلار شىعىپ جاتتى. قاجىمۇقانعا شاق كەلگەن ەشقايىسى جوق، ارينە. ءبارىنىڭ جاۋىرىنى جەر يىسكەدى (ولاردىڭ الدىن الا دايىندالعان سيركتىڭ ءوز ادامدارى ەكەنىن كەيىن بىلدىك).
پالۋاندار كۇرەسىنەن كەيىن الاڭعا وزگە ارتىستەر شىقتى: گيمناستيكاشىلار، جونگلەرلەر، ۇيرەتىلگەن جانۋارلار دەگەندەي. اسىرەسە، ماسقاراپازداردىڭ (كلوۋن) ونەرىنە ءتانتى بوپ، توبەلەرى كوككە جەتكەندەردىڭ ەكى ەزۋلەرى قۇلاعىندا.
ۇزىلىستەن كەيىن الاڭعا قايتا شىققان قاجىمۇقان بىرەسە بىلەكتەي تەمىردى دوعاداي ءيىپ، بىرەسە ەكى پۇتتىق تاستى باسىنان اينالدىرا وڭدى- سولدى ءۇيىرىپ، بۇلشىق ەتتەرىن ويناتىپ، تالاي تاماشاعا كەنەلتتى. ونان سوڭ بىرنەشە ءارتىس - ءبىرى قاجىمۇقاننىڭ ارقاسىنا، ءبىرى توسىنە، ءبىرى يىعىنا جابىلا ءمىنىپ، اياعى عانا كورىنگەن باتىر الاڭدى اينالا ءجۇرىپ ءوتتى.
ەڭ سوڭىندا الاڭعا قالىڭ ەتىپ اعاش ۇگىندىسى توگىلدى. وعان قاجىمۇقان ارقاسىمەن جاتىپ، تۇلا بويىن كومكەرە تاقتايلار مەن تىرەۋىشتەر قويىلدى. بۇل باتىردىڭ بۇگىنگى سوڭعى «ونەرى». قازىر كۋزوۆىنا ادام تولى پولۋتوركا ماشينا پالۋاننىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ وتەدى. جۇرت ۋ- شۋ. كەيبىرەۋلەر كورۋگە باتا الماي، كوزدەرىن قولىمەن جابادى. كەنەت كەرنەيدىڭ داۋسى ەستىلىسىمەن، ماشينا قاس قاققانشا پالۋاننىڭ ۇستىمەن وتە شىقتى دا، الاڭنىڭ قارسى بەتىنە بارىپ توقتادى. دەمدەرىن ىشىنەن العان كورەرمەندەر پالۋان امان با، جوق پا، بىلە الماي دال.
و، عاجاپ! ءتورت ادام كوتەرىپ اكەلگەن تاقتايلار مەن تىرەۋىشتەردى جان- جاققا سارت-سۇرت لاقتىرىپ، استىنان قاجىمۇقان اتىپ تۇردى. ءدىن امان. كورەرمەندەر ىشقىنا ايقايلاپ، كوزدەرىنە جاس العاندار، تەرىس اينالعاندار قانشاما. كەرنەي- سىرنايدىڭ ءۇنى قۇلاقتى جارىپ بارادى. قاتتى قورىققان مەن باقىرىپ جىلاپ جىبەردىم. جانىمدا وتىرعان شىنار اجەم بەتىمە مۇزداي سۋ بۇركىپ، ەسىمدى جيعىزدى.
ويىننان كەيىن بۇكىل قازاق سيرك الاڭىنا جاقىن جەردەگى ءبىزدىڭ ۇيگە جينالىپ، انە- مىنە دەگەنشە ءبىر باسپاق، ءبىر قويدىڭ ەتى قازانعا سالىندى. ۇلكەن بولمەگە مول داستارقان جايىلدى. مەنى ورتالارىنا العان اكەم، تاعى بىرنەشە جاسى ۇلكەن اقساقال پالۋاندى دامگە شاقىرۋعا باردىق. سۋعا شايىنىپ، كيىمىن اۋىستىرعان پالۋان يىعىنا قازاقى جىبەك شاپانىن جاۋىپ، باسىنا تاقياسىن، اياعىنا جىلى شۇلىق كيىپ، اعاش سكامەيكادا دەمالىپ وتىر ەكەن. ءبىزدى كورىپ جىلى جىميدى دا، ۇلكەندەرمەن جەكە- جەكە قول بەرىپ امانداستى. مەنى جەردەن ءىلىپ الىپ جوعارى كوتەردى دە، ماڭدا- يىمنان ءبىر سيپاپ، تومەن ءتۇسىردى. «ۇيلەرىڭنىڭ جاقىندىعى جاقسى ەكەن، ماشينادان جالىقتىم»، - دەپ بارۋعا كەلىسىم بەردى. «بارشا ءارتىستى ەرتپەي- ءسىز بە؟» - دەگەن اكەمە: «قاجەتى جوق، ولار ەرتەڭگە دايىندالادى»، - دەپ جالعىز ءجۇردى.
ۇيگە كەلدىك. قورا تولعان قازاقتار ەكى جارىلىپ، پالۋان ورتادا كەلەدى. ەسىك الدىندا قولىن جۋىپ، كەڭ بولمەگە كىردىك. قادىرلى ادامدار وسىندا، ورىن جەتپەگەندەر كورشى بولمەگە وتىردى.
ءبىر تاڭعالعانىم، باتىر تاماقتى از جەدى. باستان اۋىز تيگەن سوڭ، ءبىر قۇلاعىن ماعان كەسىپ بەرىپ، جامباستىڭ ەتىنەن ءبىر كەسىپ اۋزىنا سالدى دا، ەكەۋىن دە قاسىنداعى اقساقالعا ۇسىندى. ول دا سولاي جاساپ، پالۋاننىڭ سارقىتى بۇكىل ءۇيدى ارالاپ شىقتى. ءداۋ تاباق ەتتەن دە ماندىتىپ ءدام تات قان جوق. دابىر- دۇبىر، لەپىرمە ءسوز، ءان، كۇي بولماي، پالۋاننىڭ اڭگىمەسى تىڭدالدى. (الدىن الا دايىندالعان) ىشىمدىك بوتەلكەلەرى اشىلمادى. قاجىمۇقان «كەرەگى جوق» دەگەن سوڭ تەنتەك سۋدان ۇرتتاۋعا باسقالار دا باتا المادى. اكەم ءۇي يەسى رەتىندە داستارقان باسىنداعىلاردى پالۋانعا كەزەك- كەزەك تانىستىرىپ، كورشى بولمەدەگىلەر دە ەستىسىن دەپ، قاتتىراق سويلەپ وتىردى. اكەمنىڭ قاجىمۇقانمەن بۇرىننان تانىس ەكەنى دە اڭعارىلماي قالعان جوق. قوناقتاردىڭ قانشا وتىرعانىن بىلمەيمىن، ۇيىقتاپ كەتىپپىن.
ەرتەڭىنە بولاتىن ويىنعا مەنى اپارعان جوق. ويىن بولدى ما، جوق پا، ونى دا بىلمەيمىن. سيركتىڭ قانشا كۇن ونەر كورسەتكەنى دە جادىمدا جوق. ءبىراق سيرك جابىلار قارساڭداعى كورىنىس ەسىمدە. ادەتتەگى ويىن ءبىتىپ، پالۋاننىڭ ۇستىنەن ماشينا وتەتىن كەز جەتكەندە بۇرىنعىداي ەمەس، ەشتەڭە بولمايتىنىن ءبىلىپ جايباراقات وتىرعان جۇرت كەنەت جاي تۇسكەندەي ۋلاپ- شۋلاپ، دۇرلىكتى دە كەتتى. پالۋانعا قالقان بولعان «كوپىردىڭ» كىلت شوگىپ، تومەن تۇسۋىنە سول دا جەتكىلىكتى ەدى. كۋزوۆتاعى ادامدار دەرەۋ سەكىرىپ- سەكىرىپ ءتۇسىپ، ولارعا كورەرمەندەر قوسىلىپ، الاڭعا ۇمتىلدى. بۇل ەكى ارادا «كوپىر» استىنان ءوڭى بوپ- بوز بوپ، ازار كوتەرىلگەن قاجىمۇقان ماشي- نانىڭ جانىنا تالتىرەكتەپ باردى دا، شوفەردى تىك كوتەرىپ الىپ، ءدوڭ- گەلەكتىڭ استىنا اتىپ ۇردى. ارعى جاعىن اشۋ- ىزاسى تاسىپ- توگىلگەن كوپ- شىلىكتىڭ ءوزى «تىندىرىپ»، جۇرگىزۋشىنى جاھاننامعا اتتاندىرا سالدى.
بىرنەشە ادام قاجىمۇقاندى زەمبىلگە سالىپ، الاڭنان الىپ بارا جاتتى.. . سودان باستاپ «پالۋان ساحنانىڭ سىرتىندا جان ءتاسىلىم ەتىپتى»، «شوفەردىڭ ءولىمى ءۇشىن تۇتقىنعا الىنىپتى»، «ءتۇن جارىمدا الدەبىرەۋلەر تاۋعا قاشىرىپ جىبەرىپتى» دەگەندەي بىرىنەن- ءبىرى وتەتىن نەبىر قورقىنىشتى وسەك- اياڭ گۋلەپ بەرسىن. ال قاجىمۇقاننىڭ سول جوقتان جوق بولىپ، سۋعا بات- قانداي ءىز- ءتۇزسىز كەتكەنى انىق- تىن.
وسى وقيعادان كەيىن بارشا قازاقتىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ، جابىرقاپ، جاسىپ ءجۇردى. اكەم دە ۇيدەن شىقپاي، ماشينانىڭ ارتقى دوڭگەلەكتەرى مەن موتورىن الىپ تاستاپ، كۇنى بويى سولاردى شۇقىلايدى دا وتىرادى. مەنى ەشقايدا جىبەرمەيدى. گۋمانيتارلىق كومەكتەر ساپ تيىلدى. اندا- ساندا ۇسقىنسىز بىرەۋلەر اكەمنىڭ جانىنا كەپ، تۇرىپ- تۇرىپ قايتىپ كەتەدى.
ءۇش دوڭگەلەكتى ۆەلوسيپەدىم بار ەدى، سونى مەن دە كۇنىنە بىرنەشە رەت بۇزىپ، بىرنەشە رەت جوندەيمىن. ودان جالىقسام، ۇلكەن بولمەگە كىرىپ، تورگە جينالعان توسەكتى بۇزىپ وينايمىن. بۇرىن كورپە، كورپەشەلەر ساندىقتىڭ ۇستىندە تۇراتىن ەدى. نەگە ەكەنىن قايدام، قازىر ساندىقتىڭ ورنىندا سىرتى كيىزبەن ورالعان - شوككەن تۇيەدەي - بۋما تۇرادى. ءوزى تىم ۇلكەن، بيىك. كورپە، كور- پەشەلەر سونىڭ ۇستىندە. كورپەلەردى ەدەنگە قۇلاتقان سوڭ، بۋمانىڭ ۇستىنە ارەڭ شىعىپ، تومەنگە قارعيمىن. مۇمكىندىگىنشە الىسقا سەكىرۋگە تىرىسامىن. كەيدە الگى بۋما مەنى ءوز- وزىنەن لاقتىرىپ جىبەرگەندەي بولادى. بۇعانام سىنا جازدايدى.
ءبىر جولى ءتۇن جارىمدا ويانىپ كەتتىم. ۇيقىم قاشىپ، الدەنەگە ەلەگزيمىن. جانىمدا اكەم دە، شەشەم دە جوق. بۇيىردەگى بولمەدەن بولار- بولماس جارىق بايقالادى. جاقىن بارىپ قاراسام، ەسىك پەن توردەي جەردە سپورت كاستومىن كيگەن تاۋداي ادام سوزىلىپ جاتىر دا، اكەم ونىڭ اياعىن ۋقالاپ، شەشەم ۇلكەن كەسەگە قۇيعان شايدى تەڭسەلتە شايقاپ وتىر. مەنى بايقاعان جوق. تاۋداي ادام ءبىرىنشى بايقاپ، تۇرەگەپ وتىردى دا: «بۇگىن ارقامدى ۋقالاۋدىڭ كەرەگى جوق، ونى مانا كۇندىز مىنا بالا تىندىردى»، - دەپ كۇلدى اكەمە قاراپ. تاۋداي ادام قاجىمۇقان ەدى. قورقىپ كەتىپ، انامنىڭ ارتىنا تىعىلدىم. تاۋداي ادام قاسىنا شاقىرىپ، تىزەسىنە وتىر- عىزدى، باسىمنان سيپادى. ەشكىم ۇندەمەيدى، مەن ۇيالعاننان تومەن قارايمىن.
انام شامدى ءسوندىرىپ، تەز جاتتىق. ەرتەڭىنە ۇيقىدان ويانىسىممەن اكەم ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپاۋىمدى ەسكەرتتى. ءوزى كەشكە قاراي ماشينانى اپىل- قۇپىل جوندەدى دە (ماشينا بۇعان دەيىن دە بابىندا بولسا كەرەك) ، قاراڭعى تۇسىسىمەن قاجىمۇقاندى كۋزوۆتىڭ تۇبىنە جاتقىزدى. ۇستىنە ازىق- تۇلىك سالعان قاپ، قورجىن، باسقا دا بىردەڭەلەر تيەپ، كابينادا جاپادان- جالعىز الدەقايدا تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ كەتتى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن ۇيگە ورالدى. اكەمنىڭ امان- ەسەن كەلگەنىنە، قاجىمۇقاننىڭ قاۋىپ- قاتەردەن قۇتىلعانىنا شۇكىرلىك ەتتىك.
وسىدان كەيىن، نەگە ەكەنىن قايدام، قالاداعى ءۇيدى تاستاپ، قازاقتار تۇراتىن «وردجونيكيدزە» كولحوزىنا كوشىپ باردىق. نەمىس كولونيستەرىنەن قالعان ەدەنى سەمەنت - اڭىراعان سۋىق ۇيگە ورنالاستىق. اكەم ورزوب گ ە س- ىنە مەحانيك بوپ كىردى. ول جەردە سۋىق ءتيىپ سىرقاتتانعان سوڭ، كولحوز باستىعىنا جۇمىسقا جارامسىز ەكى جۇك ماشيناسىنان ءبىر ماشينا قۇراستىرايىن دەپ ءوتىنىش ايتتى. باستىق قارسى بولعان جوق. بۇعان كەمى ءبىر- ءبىر جارىم اي ۋاقىت كەرەك ەكەن. سوندىقتان اكەم انام مەن مەنى پويىزعا وتىرعىزىپ، تاشكەنتتىڭ ماڭىنداعى تۋعان جەرى - جاڭاجول اۋدانىنا جىبەردى. وندا تۋعان- تۋىستاردى ارمانسىز ارالاپ، ءبىر ايدان كەيىن ستالينابادقا اتتانۋ ءۇشىن كاۋفمانسكايا ستانساسىنا باردىق. جانىمىزدا - ءبىزدى شىعارىپ سالۋعا كەلگەن انامنىڭ شەشەسى بۋسارا مەن تۋعان ءىنىسى قۋانىشبەك ناعاشىم. مايدا- شۇيدەنى ايتپاعاندا، ءىشى سالەم- ساۋقاتقا لىق تولى ەكى بۋما جۇگىمىز بار. ەكەۋى دە زىلدەي اۋىر. بۇل جەرگە پويىز كەيدە بەس مينۋت توقتايدى، كەيدە توقتاماي، باياۋ جۇرىسپەن وتە شىعادى ەكەن. ۇلگەرسەڭ ءمىندىڭ، ۇلگەرمەسەڭ قالدىڭ. بيلەت قولدا بولسا دا، كوڭىل الاڭ. زالدا بىزدەن باسقا ادام جوق.
كەنەت ەسىك جاقتان اياعىنا ساپتاما ەتىك، بۇتىنا گاليفە شالبار، ۇستىنە سىرما كويلەك كيىپ، بەلىن جالپاق بەلدىكپەن بۋعان زور دەنەلى ادام الاق- جۇلاق ەتىپ كىرىپ كەلە جاتتى. زالدى كوزىمەن شولىپ، ءبىزدى كورىسىمەن، ەنتەلەي جۇگىردى.
ءجۇرىسى شيراق، جەڭىل. قاجىمۇقان ەكەن. اياق استىنان مارە- سارە بولدىق تا قالدىق. قۋانىشبەك ناعاشىم پەررونعا شىعىپ كەتتى. قاجىمۇقان انامنىڭ جانىنا وتىرىپ، بىردەڭەلەردى ايتىپ جاتتى. مەن ونىڭ تىزەسىنە شىقتىم دا، جىرىق- جىرىق قۇلاقتارىنىڭ بىرىنە ازار ءىلىنىپ تۇرعان ويماقتاي قىزىل ەتتى جايلاپ ۇستاپ كوردىم. باسىن قوزعاعان سايىن ويماقتاي ەت ءدىرىل قاعىپ قوزعالادى. دۇرديگەن ۇلكەن مۇرنى دا ءتۇرتىپ قالساڭ، ءتۇسىپ قالاتىنداي كورىنەدى.
كەنەت ەسىكتەن كورىنگەن قۋانىشبەك ناعاشىم: «پويىز كەلە جاتىر، توقتا- مايدى ەكەن!» - دەپ داۋىستادى. اسىعىپ- اپتىعىپ سىرتقا ۇمتىلدىق. ەكى بۋمانى ەكى قولىنا ۇستاعان قاجىمۇقان پەررونعا شىققان سوڭ ءبىرىن اجەمە، ءبىرىن ناعاشىما ۇستاتا ساپ، پويىزدى كۇتتىك. پويىز تاياي بەرگەندە الدىمەن ۆاگون ىشىنە مەنى دوپتاي اتىپ جىبەردى. ىزىنشە انامنىڭ مىنۋىنە كومەكتەستى. ونان سوڭ ورعىپ بارىپ، پويىز جۇرىسىنە ىلەسە الماي، كەيىن قالا بەرگەن ناعاشىم مەن اجەمنىڭ قولىنداعى ەكى بۋما جۇك پەن جەڭىلدەۋ زاتتاردى اكەپ الدىمىزعا تاستادى دا: «قوش بول! ءابدىراحمانعا سالەم ايت!» - دەپ ايقايلادى. داۋسى تارعىلدانىپ، قۇمىعىپ شىقتى. كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتكەندەي كورىندى ماعان.
ءبىزدى شىعارىپ سالعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن پويىزدىڭ جولسەرىكتەرى مەن بىلايعى جولاۋشىلار انام ەكەۋمىزگە ەلدەن- ەرەك ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، ستالينابادقا جەتكەنشە قاس- قاباعىمىزعا قاراپ باردى.
پويىزعا وتىرعان سوڭ انام مەنى كوپكە دەيىن سويلەتپەي، انانى- مىنانى ايتىپ قاقپايلاي بەردى. تەك سىرداريادان وتكەندە عانا شەشىلىپ، قاجىمۇقاننىڭ قۇلاقتارى نەگە جىرىم- جىرىم دەگەنىمە، ول جاپون پالۋانىنىڭ ءىسى دەدى. ونان سوڭ كىلەمگە ءۇستى- باسىنا سابىن جاعىپ شىققان سۋداندىق زاڭگىنىڭ اۋزىنا شەڭگەلىن سالىپ، باس تەرىسىن سىپىرىپ العانى جايلى ايتتى. ءبارىن بىلۋگە قۇمارتقان مەن:
- ستالينابادتا ونى نە ءۇشىن ولتىرمەك بولدى؟ - دەدىم اناما.
بارلىعىن دا بۇرىننان جاقسى بىلەتىن انام:
- ول جەرگىلىكتى نكۆد ادامدارىنىڭ ءىسى. قاجىمۇقاندى جاپون تىڭشىسى دەپ كوزىن جويىپ، بىرەۋلەرگە جاعىنعىلارى كەلگەن بولسا كەرەك. بىردەڭە دەسە، ماشينا استىنا ءتۇسىپ ولگەن ءوزى دەي سالۋ تۇك ەمەس. الايدا ارام ويلارى ىسكە اسپاي، وزدەرى ءيت بولدى. سول قارعىس اتقان كۇنى باتىردى جانشىپ ولتىرگىسى كەلگەن شوفەرگە الدىمەن كۋزوۆتان سەكىرىپ- سەكىرىپ تۇسكەن - كوبى قازاق - ادامدار جول بەرمەي، پالۋاندى امان ساقتاپ قالدى. جاۋىزداردىڭ ىزالانعان ادامدار قاستاندىق جاساۋشى، ءارى بىردەن- ءبىر كۋاگەر شوفەردى سول زامات جوق قىلادى دەگەن بولجامدارى ءدال كەلدى.
قاستاندىق ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ قاجىمۇقان ماشينا استىندا جازىم بولماعان جاعدايدا جاپپاي تارتىپسىزدىك بەلەڭ الىپ، ىزعىن- شۋ ۇستىندە باتىردى بايقاتپاي اتىپ تاستاي سالامىز دەگەن پاسىق نيەتتەرى ورىندالمادى. ەسەسىنە، اشۋلى حالىق سۇيىكتى پالۋانىن ىزدەپ، ءتۇنى بويى جەر- جەردىڭ ءبارىن شارلادى، سيرك ۆاگوندارى مەن بازارداعى قويما، دۇكەندەردى قيراتىپ، تاس- تالقانىن شىعاردى، جويدى، ءبۇلدىردى. ءبىراق باتىردى ولار دا، قاسكۇنەمدەر دە تابا المادى.
قاستاندىق جاسالعان كەشتەگى اپاق- ساپاق كەزىندە قاجىمۇقاندى الدەبىر سەنىمدى ادامدار كورشى ءۇيدىڭ قوراسى ارقىلى ءبىزدىڭ ۇيگە اكەلىپ جاسىرىپ، وزدەرى «پالۋان قاشىپ كەتتى» دەگەن لاقاپ تاراتىپ جىبەرەدى. ءتىپتى «امۋداريا ارقىلى ءوز قولىمىزبەن اۋعانستانعا شىعارىپ سالدىق» دەۋشى (اتى بار، زاتى جوق) ادامدار دا تابىلىپ جاتتى.
قاجىمۇقان دۇربەلەڭ بىتكەنشە ءبىزدىڭ ۇيدە جاتتى. ۋ- شۋ سايابىرلاعان سوڭ اكەم دەناۋ، سۇرحانداريا (جيدەلىبايسىن) ، قاشقاداريا ارقىلى پالۋاندى سامارقان جاقتاعى جيزاق ولكەسىنە اپارىپ، سونداعى ازۋى التى قارىس قىپشاق اعايىندارىنىڭ قولىنا تاپسىرادى. ولاردىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارى تەزدەتىپ تاشكەنت ارقىلى ماسكەۋمەن بايلانىسادى. ونداعىلار قاجىمۇقانعا ەشكىم تيىسپەسىن دەپ جارلىق بەرگەن سوڭ عانا پالۋان ەركىندىككە شىعىپ، تاشكەنت ماڭايىنداعى ەل- جۇرتتى ارالايدى، قوناق بولادى. سوندا انام ەكەۋمىزدىڭ كەلگەنىمىزدى ەستىپ، ءبىزدى ىزدەپ تابادى.
قاجىمۇقانعا ستالينابادتا جاسالعان قاستاندىق سىرى وسىنداي. ول تۋرالى ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلعان- جازىلعان ەشتەڭە بىلمەيمىن. انام مارقۇم مۇراتقان تانەكەيەۆ دەگەن كىسى قاجىمۇقان تۋرالى كىتاپ جازاردا الماتىدان ادەيى ىزدەپ كەلىپ، ءبىراز ماعلۇمات الدى دەۋشى ەدى. كەيىن كىتابى شىققاندا ءجوندى ەشتەڭە كەزدەستىرە المادىق. سەبەبىن بىلمەيمىن. نە انام تولىق ايتپادى، نە سەنزۋرا جىبەرمەدى، بىردەڭە دەۋ قيىن. جالپى، قاجىمۇقان جونىندە دەرەك- مالىمەتتەر جۇتاڭ. ايتىلاتىن سوزدەر ءبىر- بىرىنەن الىس ەمەس، ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقساس. 51 مەدالىنىڭ ءبارىن ساتىپ جىبەردى نەمەسە جوعالىپ كەتتى دەگەنگە كىم يلانادى؟ جۇمباق. ولاردىڭ ءبارىن جىكتەپ- سارالاۋ مەنىڭ مىندەتىمە جاتپايدى. بۇل جەردە جەتپەگەندى جەتكىزىپ، تولماعاندى تولتىرا قويايىن دەيتىن دە نيەتىم جوق. كوزىم كورىپ، كۋا بولعان، ءوزىم بىلەتىن نارسەنى عانا ورتاعا سالعاندى ءجون كوردىم. ىشىمدە كەتپەسىن، جۇرتشىلىق بىلە ءجۇرسىن دەپ.. .
اباي تۇرسىنوۆ، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
قاجىمۇقان مەن يۆان
قايران، قاجىمۇقان بابام- اي! انا ءبىر جىلدارى ءوزىڭ جايلى كينو ءتۇسىرىپ، ءبىر كۇلكىگە قالىپ ەدىك. ورىس ايۋىنىڭ قاسىندا قونجىقتاي مايپاڭداتىپ، پوددۋبنىيدىڭ قولبالاسىنداي جالپاڭداتىپ قويعان قويعان وبرازىڭدى كورىپ، جۇرەك اۋىرىپ ەدى سول كەزدە. ونى دا كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ كەسىرى عوي دەپ جىلى جاۋىپ قويا سالدىق. ەندى، مىنە، تاعى... «ۇلى» كورشىمىز تۇسىرگەن، قازىر پروكاتتا ءجۇرىپ جاتقان «يۆان پوددۋبنىي» فيلمىندە ورىس پالۋانى تۇرىكتىڭ حادجيمۋكانىن باسىنان اينالدىرا جەرگە قاداپ، جۇلىنىن ءۇزىپ جىبەردى.. .
اتامىزدى تۇرىك پالۋانى دەپ اتاعانى راس. اتى- ءجونى دە كەلىپ تۇر. تەك، پوددۋبنىيدان مۇنداي ماسقارا ۇتىلعان جەرى جوق ەدى. ورىس رەجيسسەرى مەن سەنارشىسى ادەيى ىستەمەگەن كۇندە، قاجىمۇقاننىڭ قازاق ەكەنىن، ولاردىڭ يۆاندارىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ باتىرىمىزدان ىعىپ جۇرگەنىن ءبىلۋى ءتيىس ەدى عوي. رەسەي قازىر كەز كەلگەن نارسەدەن ۇلتتىق يدەولوگيا جاساۋعا كىرىستى. ونىسى جاپ- جاقسى جۇزەگە اسىپ جاتىر دا. ەسەنينىن دە، ۆىسوتسكييىن دە، ءتىپتى حوككەيشى حارلاموۆىن دا ورىس پاتريوتيزمىنىڭ تۋىن جەلبىرەتۋگە پايدالانۋدا. ەندى اتاقتى پالۋان يۆان پوددۋبنىي اتالعان فيلم ارقىلى سول ميسسيانى جالعاستىرۋدا. ال ءبىز ءۇنسىزبىز. وتكەندە ءبىر قازاقستاندىق رەجيسسەر قاجىمۇقان جايىندا سەريال تۇسىرمەك دەگەندى كوزىم شالىپ قالىپ ەدى. ول قالاي تۇسىرەدى؟ باتىر بابام يۆانداردى بوز كىلەمدە يلەپ تاستار ما ەكەن؟ الدە، حالىقتار دوستىعىنا سىزات تۇسىرمەس ءۇشىن جىعىلا سالا ما؟ ..
ارمان سقابىل ۇلى
(فەيسبۋكتەن الىندى)