تاربيەگە قاتىستى ۇلىلاردان قالعان ءسوز
ونىڭ وسىنداي ءتالىم-تاربيەلىك يدەيالارى قازىرگى كۇن تالابىنا ساي ايتىلعان.
دوس ەمەس دوستىڭ ءسوزىن كوتەرمەسە،
سالعان جەردەن تۇبىنە جەتەم دەسە،
نە قىلىپ دوس اتىنا قوسىلادى،
كوتەرمەي ءبىر ءسوزىڭدى بۇيتەم دەسە.
ناعىز دوس ءبىر-بىرىنە تارىلمايدى.
جۋىردا تۇركەنىنە تارىلمايدى.
جاقسى-جامان ايتتى دەپ ەلەمەيدى،
باق-داۋلەت سول ادامنان ايرىلمايدى.
ناعىز دوس ءبىرىن-ءبىرى جامانداماس،
اراعا كوپ وكپە ساپ تابانداماس.
كوڭىلى تاتۋلىقتى ىزدەپ تۇرار،
جونىنە تاتۋلىقتىڭ شابانداماس.
جاقسىنىڭ ءاربىر ءسوزىن قايىرماڭىز
جاسىعان جەزدەي قىلىپ مايىماڭىز.
سىر الماعان بىرەۋمەن دوس بولام دەپ،
سىر العان دوسىڭىزدان ايرىلماڭىز.
اقان سەرى قورامسا ۇلىنىڭ (1843-1913) فيلوسوفيالىق-پسيحولوگيالىق مازمۇنعا تولى شىعارمالارى حالقىمىزدىڭ كلاسسيكالىق ونەرىنىڭ التىن قورىنا ەنىپ، ماڭگى-باقي وشپەيتىن ۇلگى-ونەگە قالدىرعان.
ناركەسكەن قايىرىلمايتىن قىلىش بولسا،
مىنەزى، اقىلى، ونەرى دۇرىس بولسا،
ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى بولسا جىگىت،
جورعاداي ءتىلى مايدا ءجۇرىس بولسا.
اقىلدى، سابىرلى ەر دەپ سونى ايتامىز
ەتكەنى بەرەكەلى جۇمىس بولسا،
بۇل ايتقان اقىلىمدا جالعان بار ما؟
كورىڭدەر ميعا سالىپ دۇرىس بولسا.
اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ (1845-1904) ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندە ادام مىنەزىندەگى ورىنسىز ماقتان، ويسىزدىق، كورسەقىزارلىق سياقتى جامان ادەتتەردىڭ اقىل مەن ويدى توزدىراتىنىن ايتا كەلىپ، ەستىگەندى ەستە ساقتاۋ كورگەننەن ۇلگى-ونەگە الۋ، ۇستامدى بولۋ سياقتى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى ناسيحاتتايدى:
بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول،
ادام بولام دەسەڭىز
تىلەۋىڭ، ءومىرىڭ الدىڭدا.
وعان قايعى جەسەڭىز
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق
بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز،
تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،
قاناعات، راحىم ويلاپ قوي -
بەس اسىل ءىس كونسەڭىز
عالىم بولماي نەمەنە
بالالىقتى قيساڭىز؟
بولماساڭ دا ۇقساپ باق،
ءبىر عالىمدى كورسەڭىز
ونداي بولماق قايدا دەپ،
ايتپا عىلىم سۇيسەڭىز.
سىزگە عىلىم كىم بەرەر،
جانباي جاتىپ سونسەڭىز؟
وسىنى وقىپ، ويلاي بەر، بولساڭ زەرەك،
ەڭبەكتى سات، ار ساتىپ نەگە كەرەك؟
ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى:
ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك.
ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» داستانى ءتالىم-تاربيەلىك وي-تولعامدارىنا وتە باي جانە اسا كوركەم ستيلدە جازىلعان. شىعارمادا ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ، ءسوز ونەرى، ادامنىڭ ءار-ءتۇرلى جاقسى-جامان قاسيەتتەرى تۋرالى كەڭ كولەمدە اڭگىمەلەيدى.
سابىر - اقىل پاراساتتىڭ بەلگىسى،
اقىلسىز جان حايۋانمەن تەڭ كىسى.
باستاردا ءىستى بايىبىنا بارىپ ال،
اسىققاندار كۇيىنەر دە جاڭىلار.
اقىلدى ادام قارىن باقپاس، وي باعار
جان سەمىرتەر، وي سەمىرتەر، ويلانار
ءتان سەمىرتەر ءسوز اۋىزدان سىڭەدى،
جان سەمىرتەر ءسوز قۇلاقتان كىرەدى.
ءبىلىمدىنىڭ بار ەرەك ەكى بەلگىسى،
ءجۇزى جارقىن ونى بىلەر ەر كىسى.
كوپ تىڭداي ءبىل، سوزدەرىڭدى تاڭداي ءبىل،
ىزگى ويلاردى ءوز جۇرەككە جالعاي ءبىل!
كوپ سويلەگەن مىلجىڭ، دانا بولمايدى،
كوپ تىڭداعان حالىق ويىن تولعايدى.
بىلىكتى جان ءتىلىن ءبىلىم بيلەگەن،
تۇركى سەزبەس تەككە ءتىلىن بەرمەگەن.
ەكى نارسە ءتىرى ادامعا كەرەگى -
ءبىرى كوڭىل، ءبىرى ءتىلدىڭ جەلەگى.
كوڭىل-ءتىلدىڭ يەسى، سۇيەنەدى ءسوز تىلگە،
ءسوز - كۇيرەسى، كۇيگەنى كوڭىل مەن ءتىل، كوركىندە.
احمەت يگۇنەكي «حيتابۋل حاكايك» (اقيقات سىيى) اتتى ديداكتيكالىق داستانىندا، ول تىرشىلىكتەگى ءومىردىڭ اسەمدىگىن جىرلايدى. ادامگەرشىلىكتى، قاراپايىمدىلىقتى، سىپايىلىقتى دارىپتەپ، سونىمەن بىرگە مىنەز-قۇلىقتىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن قالاي تاربيەلەۋ، سونداي-اق ونىڭ كەرى قاسيەتتەرىن جويۋ جونىندە ءبىرسىپىرا پايدالى كەڭەستەر مەن ۇسىنىستار بەرەدى.
تاكاپپارلىق - بارلىق ەلدە جەككورىنىشتى قىلىق.
قولىندا بار بولسا، كەمتارعا جاردەم بەر.
دارەجەڭ وسكەن سايىن ۇستامدىراق بول.
ۇلكەن - كىشىگە سىپايى بول.
قوجا احمەت ياسساۋي «ديۋاني حيكمەتتە» يماندى ادامدى اقىل-پاراساتقا جەتەلەۋ، شىدامدى، ءتوزىمدى بولۋ، ءجۇرىپ-تۇرۋ سەكىلدى جالپى ادامگەرشىلىك نورمالاردى دارىپتەيدى.
راحىم بولىپ عارىپتەرگە شاپاعات ەتكىن،
عارىپتەردى كورگەن جەردە قورلاماڭىز.
عارىپتەرگە اشۋمەن ءسوز قاتپاڭىز،
سورلى ەكەن دەپ، عارىپتەرگە تاس اتپاڭىز.
بۇل دۇنيەدە عارىپتەردەي ادام بولماس،
قۇمار بولسا، ەي دوستار، ناپسىگە ەرىپ،
ەرتەلى-كەش جالعان ايتىپ، بايعام ءجۇرىپ.
ماحمۇد قاشقاريدىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك» (تۇركى سوزدەرىنىڭ جيناعى) دەيتىن ەڭبەگىندە ادەپ، ءتالىم-تاربيە، مورالدىق-پسيحولوگيالىق سيپاتتاعى وي-پىكىرلەر، ادامنىڭ كەيبىر جامان قاسيەتتەرى ايىپتالىپ، ەرلىك، ىزگىلىك، ادامگەرشىلىك، اق نيەتتىلىك سەكىلدى جاقسى قاسيەتتەرى دارىپتەلەدى.
اقىلدى ال، ۇلىم مەنىڭ، راحىمشىل بول، اۋلەتىڭنىڭ اعاسى بول، اقىلشى داناسى بول، بىلگەنىڭدى ورتاقتاس.
ءىس تىندىرساڭ اپتىقپا، ولشەپ-ءپىشىپ اسىقپا!
دانالاردىڭ ءسوزى - اقىل، زەر سالساڭ، زەردەڭە قونار.
راحىمشىل بولساڭ، مەنمەن بولما.
راحىمىڭ بولماي ماقتانساڭ، قيىن-قىستاۋدا قينالارسىڭ
تۋعاننان مارتەبەسىن وسىرگىڭ كەلسە، سىي-سياپات كورسەت.
باسىڭا تۇسسە قارا ءتۇن،
نار تۇيەشە كوتەرگىن.
تاعدىرىڭا تاپ بولسا،
قيىندىققا قارسى تۇر.
جومارتتىق - جۇرەك قۋانىشىنىڭ شىرقاۋ شىڭى.
قايىرىمدىلىق - ادام كوركى، ال ءبىلىم ونىڭ بايلىعى.
اسان قايعى جىراۋ (XVع. ) رۋ-تايپالىق وداقتاردىڭ قۇرىلىمى، حالىقتىڭ داستۇرلەرى، جاقسىلىق پەن جاماندىق تۋرالى سىر شەرتەدى، قانداستارىن تاتۋ-ءتاتتى، بەيبىت ءومىر كەشۋگە، ىزگى نيەتتى ادال جاندار بولۋعا شاقىرادى.
تازا ءمىنسىز اسىل تاس
سۋ تۇبىندە جاتادى،
تازا ءمىنسىز اسىل ءسوز
وي تۇبىندە جاتادى.
سۋ تۇبىندە جاتقان تاس
جەل تولقىتسا شىعادى.
وي تۇبىندە جاتقان ءسوز
شەر تولىقسا شىعادى.
بۇقار جىراۋ (1668-1781) تولعاۋلارىندا وسكەلەڭ ۇرپاققا اسىل-وي، ادامگەرشىلىك تاربيەسىن بەرۋگە ەرەكشە كوڭىل بولەدى، جاقسىلىق پەن جاماندىق، اتامەكەنگە دەگەن سەزىمدەرىنىڭ ءمانى زور.
ادامزاتتىڭ بالاسى
اتادان التاۋ تۋماس پا،
ونىڭ ىشىندە بىرەۋى
ارىستان بولماس پا!
الدىنا كەلگەن جاقسىنىڭ
قادىرىن ونىڭ بىلە الماي،
قادىر-قۇرمەت قىلا الماي
ارتىندا قالعان جاماندار
باس-باسىڭا توزباس پا!
ەكى جاقسى قاس بولماس،
ەكى جامان دوس بولماس.
ءسۇيىنباي ارون ۇلى (1822-1895) ادام مىنەز-قۇلقىنىڭ ءتۇرلى قالتارىستارىن، جان-دۇنيەسىنىڭ ءار قيلى تەبىرەنىستەرىن شەبەر سۋرەتتەيدى. اقىننىڭ ءتالىم-تاربيەلىك، ۇلگى-ونەگەلىك يدەيالارى ونىڭ ولەڭدەرىنە بەينەلى كەستەلەنگەن.
جاقسى ادام ەلدىڭ باسشى سەركەسىندەي،
جۇعىمدى بولار ەلگە سەركەسىندەي.
جاقسىنىڭ ءجۇزى جىلى، ءسوزى مايدا،
حالقىمنىڭ قالىڭ ءجۇندى كورپەسىندەي.
جاقسى بولار بالانىڭ ءجۇزى جاقسى،
ناۋبايدىڭ كۇيمەي پىسكەن بولكەسىندەي.
جاقسىعا ۇلكەن-كىشى ءبارى جاقسى،
جاسىنان بىرگە وسكەن ەركەسىندەي.
جاقسى كىسى كورىنەر جىل قۇسىنداي،
جامان ادام بالتانىڭ ۇڭعىسىنداي.
«ولاقتان سالاق جامان» دەگەن ماقال،
جاماندار تۇزەي الماس تۇرمىسىن-اي،
جاقسى ادام الىستى جاقىن ەتەر،
بەتتەسكەن ەكى تاۋدىڭ تۇرعىسىنداي.
شوقان ءۋاليحانوۆ (1835-1865) قوعامدىق پسيحولوگيا پروبلەمالارىنا، حالىقتىق ەتنوستىق پسيحولوگيا ماسەلەلەرىنە ەرەكشە ءمان بەردى. مادەنيەتتى دامىتۋ جولىندا، ول «حالىقتىق رۋحتى» جانداندىرۋعا شاقىرادى.
«قازاق حالقى تۋرالى اسقاقتاتا وي ايتۋعا بولادى: ولار وزدەرىنىڭ نانىمدارىمەن، ادەت-عۇرىپتارىمەن، ساۋىق-سايراندارىمەن، اقىل-وي، قاجىر قاسيەتتەرىمەن اقىندىق دارىندى تاريحي اڭىزدارىنىڭ وراسان مول قورى بار.
ءار زاماندا ءومىر سۇرگەن سۋىرىپ سالما اقىندارى، جىراۋلارى، اۋەن مەن سايراندى جانىنداي ءسۇيىپ، بيلىك ايتۋ تورەلىگى بار كونە زاماننان كەلە جاتقان حالىق».
ىبىراي التىنسارين (1841-1889) قازاق جاستارىن ادال، شىنشىل، ەڭبەكسۇيگىش، ونەگەلى بولۋعا شاقىردى، ۇرلىق-زورلىق، جاتىپ ىشەر جالقاۋلىق سياقتى جات مىنەزدەردەن اۋلاق بولۋعا ۋاعىزدادى.
جوعارى قاراپ وق اتپا،
ءوزىڭنىڭ تۇسەر قولىڭا!
اقىلسىز جاندى دوسىم دەپ،
باسىڭدى قوسىپ سىر ايتپا.
«EL.kz»