جىلقىنىڭ جەرشىلدىگى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - جىلقىنىڭ جەرشىلدىگى جايىندا ەل اراسىندا اڭگىمەلەر كوپ. قاي مال بولسا دا ءوزىنىڭ تۋىپ- وسكەن جەرىن كوكسەيدى، ءبىراق جىلقىداي اپارعان جەرىنەن ءوز جەرىنە قايتا قاشىپ كەلگەن تۇلىكتەر نەكەن- ساياق.

«جىلقىنى قاي جەرگە اپارسا دا تۋعان جەرىنىڭ كەلبەتى كوزىنە كورىنىپ تۇرادى»، - دەيدى اتتىڭ سىرىن بىلەتىندەر. قازاقتار اپارعان جەرىنەن قاشپاس ءۇشىن، ءوز جەرىن ۇمىتتىرۋ ءۇشىن مىناداي شارالاردى قولدانعان؛ جىلقىنى ايناعا قاراتىپ قويىپ، ىسكەكپەن كىرپىكتەرىن جۇلىپ تاستاعان. وسىنداي «وپەراتسيا» جاساعاندا عانا جاڭا جەرگە ۇيرەنىپ كەتەتىنىن قارت اتبەگى- اتقۇمارلاردان ەستۋگە بولادى.

1910 - جىلدارى اتاقتى جامەڭكە باتىر تاشكەنتتە تۇراتىن قىرعىز دوسى قىدىرەكەگە ءبىر سارى ات سىيلايدى. تاشكەنتتەن كەلگەن قىدىرەكە جاز بويى جامەڭكەنىڭ ۇيىندە قارقارا جايلاۋىندا بولىپ، تامىزدىڭ ورتاسىندا سارى اتتى جەتەككە الىپ ەلىنە قايتادى. تاشكەنتكە بارعان سوڭ سارى ات ءبىر- اق كۇن تۇرىپ قاشىپ كەتەدى، ون سەگىز كۇن دەگەندە قارقاراعا قايتىپ كەلەدى. بۇل وقيعانى ايتۋشىلار سارى ات سونداي اقىلدى، قاشقاندا كۇندىز- ءتۇنى جورتا بەرمەي، كۇندىز تىعىلىپ تۇرىپ، تۇندە جورتقان، سەبەبى، كۇندىز بىرەۋ- مىرەۋدىڭ كوزىنە تۇسەدى، قۋعىنشىلار بولادى، جول بويى ەل.

العاشىندا بىرەۋ ۇرلاپ كەتتى دەپ ويلاعان قىدىرەكە ماڭايىنان سۇراستىرعان بولادى، اقىرىندا جامەڭكەدەن حابار كەلەدى، اتىڭ قارقارادا، الىپ كەت دەپ. قىدىرەكە ەش ويلانباستان: «دوسىم، اتىڭ ات- اق ەكەن، ءتىلى جوق دەمەسەڭ، ادامنان ارتىق جانۋار ەكەن، ءوز جەرىندە ءجۇرسىن»، -دەپ سالەم ايتىپتى. جازى شىبىنسىز، سالقىن سامال قارقارانى ىستىعى اپتاپ تاشكەنتكە قالاي ايىرباستاسىن دەگەندەي، سارى اتتىڭ وقيعاسىن ءالى كۇنگە دەيىن قاريالار تامسانا ايتادى.

اربايكەرگە تۇرعىزىلعان ەسكەرتكىش. (مونگوليا، ارحانعاي ايماعى)

1960 - جىلداردىڭ ورتاسىندا موڭعوليادان ۆەتنامعا كوپ جىلقى اكەتىلەدى. كوپ جىلقىنىڭ ىشىندەگى اربايكەر دەگەن ات ارحانگاي ايماعىنا قايتا قاشىپ كەلىپتى. ءۇش كۇن ءبىر توبەنىڭ باسىندا سەندەلەكتەپ تۇرىپ، تۋعان جەرىندە ولگەن ەكەن. اتتى سول كەزدەگى موڭعوليانىڭ باسشىسى يۋ. سەدەنبال كەلىپ كورىپتى. قازىر ارحانگاي ايماعىندا اربايكەر دەگەن قالا بار، قالانىڭ ورتاسىندا اربايكەرگە ەسكەرتكىش ورناتىلعان.

ماڭعىستاۋدا بالۋاننيازدىڭ قۇلا اتى تۇركمەنستاننىڭ چاردجوۋ ايماعىنان قاشىپ ەلىنە كەلگەن. قۇلا ات سوندا قۇمدى، ءشولدى جەرمەن قاشىپ وتىرىپ، 500 شاقىرىمنان استام جول ءجۇردى دەگەن ءسوز بار.

بايان- ولگەي حالقىنىڭ مارشال چويبالسانعا مىنگىزگەن كۇڭگەيبايدىڭ كوك جورعاسى

1950 - جىلى بايان- ولگي ايماعىنىڭ 10 جىلدىق تويى بولىپ، تويعا مارشال چويبولسان قاتىسادى. قازاقتار چويبولسانعا كۇمىس ەر- تۇرمانىمەن كۇنگەيباي دەگەن كىسىنىڭ كوك جورعا اتىن مىنگىزەدى. اتتى جۇك ماشيناسىنا تيەپ، ۋلان- باتورعا الىپ كەتەدى. سول ات بايان- ولگەيگە ەكى رەت قاشىپ كەلىپتى. العاشىندا ۋلان- باتوردان، سوڭعى رەت حوۆد قالاسىنان. ۋلان- باتور مەن ولگيدىڭ اراسى 1900 ك م، حوۆدپەن اراسى 400 ك م. ول كەزدە ولگيدەن ۋلان- باتورعا دەيىن اتتى ادام 45-47 كۇندە بارادى ەكەن. كۇنگەيباي بارىمتاشى، ۇرى بولعان. 10 جىلعا كەسىلىپ، تۇرمەدە جاتىپتى. وسى وقيعادان كەيىن مارشالدىڭ بۇيرىعىمەن تۇرمەدەن بوساتىلىپتى.

1990 - جىلدان باستاپ موڭعوليادان قازاقتار قازاقستانعا كوشكەندە جانپەيىس دەگەن كىسى اقباقاي ات باستاعان ون جىلقىسىن شەكارادان كەلىسىپ وتكىزىپ الىپ كەتەدى. سوندان ونشاقتى كۇن وتكەندە اقباقايدىڭ جانىندا ءبىر ات بار، قاشىپ كەلگەنىن جانپەيىستىڭ تۋعان اعاسى كورەدى. سويتسە، سەمەيدەن اقباقاي باستاپ بەس ات قاشقان ەكەن. جولدا ۇشەۋىن رەسەي شەكاراشىلارى اتىپ تاستاعان. سول اقباقاي ات ءبىر كۇن تۇرىپ ءولىپتى. سەمەي مەن بايان ولگيدىڭ اراسى 1000 ك م- دەن استام.

حانگەلدى- تايلاقتىڭ قالىڭ جىلقىسىندا ور قىزىل، كەر قىزىل دەگەن ەكى ات بولادى. جىلقى تابىنىن قىستاتاردا الگى ەكى ات 4-5 كۇنگە جوعالىپ كەتەدى ەكەن. ەكى ات كەتكەننەن سوڭ، جىلقىشىلار قوسىن، ازىعىن ازىرلەپ كوشۋگە دايىندالا باستايدى. ەكى ات كەلەدى دە ءبىر كۇن تابىنمەن بىرگە قونىپ، قايتا كەتەدى. تابىن جىلقى سول ەكى اتتىڭ ارتىنەن ەرەدى، ەكى ات اپارعان جەردەن ءبىر جىلقى شىعىن شىقپايدى، كوپ جىلقى قىستان امان- ەسەن شىعادى. تورەلەر الگى ەكى اتتىڭ بىرەۋىن بەرسىن دەپ ءامىر قىلىپ تولەڭگىتتەرىن جىبەرەدى. تورەنىڭ ءامىرىن ورىنداماسقا امال جوق، بىرەۋىن ۇستاپ اپ بەلدەۋگە بايلاپ قويسا، ەكىنشىسى كەلىپ قاتار تۇرىپتى. تولەڭگىتتەر كەلىپ قاراسا، ەكى ات تا جىلاپ تۇر ەكەن. تولەڭگىتتەر اتتى الماي كەتەدى، تورەگە بارىپ ءمان- جايدى ايتادى. تورە: «وندا «ىڭىرانبا كۇرەڭ بيەنى» بەرسىن»، - دەيدى. بۇل بيەنى «ۇيالى قۇيرىق» دەپ اتايدى ەكەن. يەسى تولەڭگىتتەردەن بەرىپ جىبەرەدى. سول بيە كەتكەن سوڭ الگى حانگەلدى- تايلاقتىڭ جىلقىسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قۇرىپتى. سويتسە جىلقى تورەلەرگە اۋىپ كەتكەن ەكەن.

جىلقىنىڭ جەرشىلدىگى تۇقىمى مەن تەگىنە بايلانىستى. بۇل جەردە ءومىر بويى بىرنەشە ۇرپاعى ءوسىپ- ونگەن جىلقى تۇقىمدارى، ارينە تەگىنە، جەرىنە، ەلىنە تارتادى. قازىر قازاقستاندا ءبىر وبلىستان ەكىنشى وبلىسقا ءجيى- ءجيى اپارىلىپ، مىڭداعان شاقىرىم جەردەن قاشىپ كەلىپتى دەگەن اڭگىمەلەر ەستىلمەيدى. موڭعوليا، قىتايدىڭ شىنجاڭ ولكەسىندە قازاقتىڭ بايىرعى جىلقى تۇقىمدارى مولىنان ساقتالعان. بۇل جاقتاعى قازاق جىلقىلارىنىڭ جەرشىل بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىدان شىعار.

احمەت توقتاباي

«الاش ايناسى»