ەۆروپانى وياتقان مۇسىلماندىق مادەنيەت
ەۋروپا جەر شارى دوڭگەلەك ەكەندىگىنە كوزدەرى انىق جەتپەي ءالى ХVІІІ عاسىردا باستارىن قاتىرىپ داۋلاسىپ جۇرگەندە، يسلام عۇلامالارى بۇل ماسەلەنى Ⅷعاسىردا، حاليفا حارۋن راشيد تۇسىندا زەرتتەپ قويعان ەدى. باعدات شاھارىنىڭ سىرتىنداعى نيسفۋن-ءناھار دەگەن جەردە ءارتۇرلى سىزىقتار مەن ولشەۋلەر جاساپ: «جەر شار ءتارىزدى دوڭگەلەك»، - دەپ قورىتىندى جاسادى. كۋبا ارالىن تاپقان كريستوفور كولۋمب بۇل پىكىردى اۋادان العان جوق. ول جەردىڭ دوڭگەلەك ەكەندىگىن اۆەررويستان ەستىدىم دەپ جازعان. مۇسىلمان عالىمى يبن ءرۋشدتى ەۋروپا وسىلاي اتايتىن.
توكيو وبسەرۆاتورياسىنىڭ ديرەكتورى تانىمال عۇلاما ەشيدي كوگان حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا: «مەن الەم سىرلارىنىڭ قۇپياسىن زەرتتەۋدىڭ جاڭا ءادىسىن تاپتىم، ول - قۇران وقۋ. قۇراندى وقىڭىز، ول سىزگە تولىقتاي عالامنىڭ سىرىن اشادى» دەگەن. ال امەريكانىڭ ەمبريولوگيا جانە ادام جاراتىلىسى تۋرالى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى كەيت مور «ادام جاراتىلىسى» دەگەن كىتاپ جازدى. وعان اراب عالىمدارى: «ءسىزدىڭ وسى كىتاپتاعى كەلتىرگەن پىكىرلەرىڭىز قۇران مەن حاديسكە وتە سايكەس كەلەدى. ەگەر ءسىز كەلىسسەڭىز، ءبىز ونى ايات-حاديستەرمەن بايىتىپ جانە تولىقتىرىپ، جاڭادان باستىرتىپ شىعارار ەدىك» دەگەن. ول كەلىستى، ناتيجەدە ايتقانداي ەتىپ، «ادامنىڭ جارالۋى قۇران مەن مەديتسينا اراسىندا» دەگەن اتپەن جارىق كوردى. قۇران اياتتارى جىلما-جىل ءومىر زاڭدىلىقتارىمەن دالەلدەنە تۇسۋدە.
ەۋروپا عىلىمدى مۇسىلمان ەلدەرىنەن، ياعني شىعىستان ۇيرەندى. ەۋروپانىڭ رەنەسسانسى 1300-جىلدارى باستالعان. نەگە؟ ويتكەنى بۇل ۋاقىتتا ولار يسپان جەرىندەگى اندالۋسيا يسلام مەملەكەتىنىڭ مادەنيەتىمەن جانە كرەسشىلەر جورىعى ناتيجەسىندە شىعىستاعى اراب جەرلەرىندەگى وركەنيەتپەن تانىستى. حازىرەت وسمان (ر. ا.) حاليفالىق قۇرعان كەزدە، جولاۋشىلار، السىزدەر، كەيبىر ءزارۋ جاندار ءدام تاتىپ كەتسىن دەپ، مەشىتتەردىڭ الدىندا اس پىسىرتىپ، قوعامدىق ورىندار جارىق بولىپ تۇرسىن دەپ، ارنايى شىراق جاقتىرىپ قوياتىن. بۇل ادەت كەيىن دە جالعاسىن تاپتى. ميلليونداعان حالىق ءومىر سۇرگەن كوردوۆا قالاسىنىڭ كوشەلەرى ءتۇن مەزگىلدەرىندە جارىقپەن قامتاماسىز ەتىلىپ، قالا حالقى ارنايى توسەلگەن اسفالتپەن قاتىنادى. ال ەۋروپانىڭ قالالارى قالىڭ باتپاق پەن ۇيىقىعا مالتىعىپ، باس كوتەرە الماي جاتتى. مۇسىلماندىق مادەنيەتپەن تانىسۋ ەۋروپانى عاسىرلار بويعى قالىڭ ۇيقىسىنان وياتتى، قوزعاۋ سالدى.
باتىستىڭ كەيبىر عالىمدارى «ورتا عاسىرلاردا كەيبىر ەۋروپا بيلەۋشىلەرى ءوز اتتارىن دۇرىستاپ جازا الماي جۇرگەندە، كوردوۆادا مۇسىلمان بالالارى مەدرەسەلەردە وقىپ جاتتى» دەپ جازعان. وسى تانىستىقتىڭ يگى ناتيجەسىندە 1425-جىلى يتاليادا جارىققا شىققان مەديتسينالىق انىقتامالىقتا ەۋروپا دارىگەرلەرىنىڭ سىيىنعان ءپىرى گالەنگە سىلتەمە 130، ال يسلامنىڭ عۇلاما عالىمى، مەديتسينانىڭ اتاسى يبن سيناعا 3000 نان استام، ال ەۋروپا «رازەتس» دەپ اتايتىن ءابۋ باكىر رازيعا 1700 سىلتەمە بار. كوردوۆادا جۇزدەگەن كىتاپحانالار بولىپ، ونىڭ ورتالىق كىتاپحاناسىندا جيناقتالعان كىتاپتار كاتالوگى 44 تومعا جەتكەن.
باعدات قالاسىن الەۋكە حاننىڭ قولى قيراتقاندا، كوپشىلىك پايدالانۋى ءۇشىن جاساقتاپ قويىلعان سابۋر سارايىنداعى 200 مىڭدىق كىتاپحانا قورى ەۆفرات وزەنىنە توعىتىلعانىن تاريحشى يبن تۋعرىبەردى جازدى. مەديتسينا سالاسىندا باعداتتا جوعارى دەڭگەيدە 6000 ستۋدەنتتى تاربيەلەيتىن وقۋ ورنى بولدى. ءاربىر ازىرلەنگەن دارىگەرگە ءبىر كومەكشىدەن بەكىتىلىپ بەرىلدى. ەۋروپا كەيبىر الاپەس سىرقاتىنا شالدىققان جانداردى ورتەپ جاتتى، ال مۇسىلمان ەلدەرى ولاردى جەكە ورىنداردا ەمدەپ، ماڭگىلىككە مەملەكەت قاراۋىنا الىپ وتىردى.
ساحارالىق حالىقتار دارىگەرلىك كومەكتەن تىس قالماۋى ءۇشىن ارنايى جاساقتالعان كەرۋەندەر شىعاردى. ءتىپتى كەيدە ءبىر بەيشارالار اقشاسى بولماي، دارىگەردىڭ كومەگىن ۋاقىتىندا الىپ تۇرارلىق قولتاڭبا وزدەرىندە بولسىن دەگەن ويمەن العاشقى دارىگەرلىك كومەك تۋرالى انىقتامالىق كىتاپ ءازىر ەتىلدى.
ساعات جاساۋ ونەركاسىبى دە مۇسىلمانداردىڭ ناماز ۋاقىتىن بەلگىلەۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان، ولار 800 جىلدان بۇرىن العاشقى ساعاتتى جاساپ شىعاردى. فرانسيا پاتشاسى شارلمانعا باعداتتىڭ حاليفاسى ھارۋن راشيد اعاشتان جاسالعان ساعات تارتۋ ەتتى. جەر بەتىندە ءبىرىنشى رەت باعداتتا وبسەرۆاتوريا سالىندى. قازىرگى الەمنىڭ بۇرىش-بۇرىشىن شارلاپ، ەندى عانا كوزى اشىلىپ جاتقان عالىمدار وزدەرىنىڭ وسى جەتىستىكتەرى ءۇشىن يبن ھايسامعا قانشالىق قارىزدار! ول رەسمي ويىس اينا، دوڭەس اينا دەپ اتالعان تەلەسكوپ جاساۋ ونەركاسىبىندە قولدانىلاتىن وتە قۇندى تەوريانىڭ اۆتورى. ءبىراق وسىنشا نارسە عىلىم جولىن كەڭ اشقان قۇراننىڭ ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولدى. يسلام ءدىنى وسىلايشا عىلىم مەن مادەنيەتكە وراسان زور ۇلەس قوستى، ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ۇلەسىن قوسۋدا.
ورايى كەلگەن سوڭ كەيبىر مۇسىلمان جاعراپياشىلارى مەن ەڭبەكتەرىن اتاپ كەتەيىك يبن حۋردادبيح (820/886/912) «كيتاپ ءال-ماساليك ءۋال ماماليك»، سۇلەيمەن ءال- ءتادجير (Ⅸع.) «احبار ءال-سين ءۋال حيند»، ءابۋ ءالي احمەت رۇستەح ۇلى (ءولىمى 913) «مۋرۋج ءال-ءزاحاب ءۋا ماعادين ءال-جاۋھار»، يبن ءال-ءناديم (ءولىمى 995) «ءال- فيحريست»، ءابۋ ابدۋللاھ مۇحاممەد ءال-يدريسي (1100-1166) «كيتاپ نۇسحات ءال-مۇشتاق في يحتيراق ءال-افاق»، زاكاريا ءال- قازۋيني (1203-1283) «اجاييب ءال- ماحلۋقات جانە عارايب ءال- ماۋجۋدات»، (ماحلۋقاتتىڭ عاجايىپتارى جانە قورشاعان ورتانىڭ عارىپ جاعدايلارى)، يبن ساعيت (1214-1286) «كيتاپ ءال- جۋعرافيا في اقاليم ءاس- ءسابعا»، ءابۇل فيدا (1273-1331) «كيتاپ ءال- مۋحتاسار في اقبار ءال- باشار»، «تاقۋيم ءال- بۋلدان»، ديماشقي (ءولىمى 1317) «كيتاپ نۋحابات ءال- داحر في اجايب ءال- بارر ءال- باحر»، ءشاحاۋيددين احمەت ءال- نۋايىري (ءولىمى 1332) «نيحايات ءال- اراب في فۋنۋن ءال- اداب» (ادەپ پاندەرىندەگى ارابتاردىڭ شەگى)، ابدۋرراحمان ءابۋ زايد حالدۇن ۇلى (1332-1406) «كيتاپ ءال- يبار»، ءال- ماحريزي (1365-1442) «ءال- ماۋاعيز ءۋال يتيبار في زيكر ءال- حيتات ءۋال اسار»، يبن ءال- باقۋن (ⅩⅤع.) «كيتاپ ءال- فاۋايد في ۋسۋل ءال- باحر ءۋا قاۋيد»، ءابۋل فازىل (1655-1602) «عايني احباري»، باداۋني (1540-1615) «تاريحي ءالفي»، «مۋنتاحاب ءات- تاۋاريح».
سىر بويى مەن جەتىسۋ وڭىرىندەگى ورتا عاسىرلىق قالالاردىڭ ورنى مۇسىلمان اۆتورلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا تابىلىپ، اشىلدى. تاريف، ماگازين سەكىلدى مىڭداعان تەرميندەر مەن سوزدەردىڭ ەۋروپا تىلدەرىنە كىرۋى مۇسىلمانداردىڭ عىلىمدا قانشالىقتى جوعارى بولعانىن پاش ەتەتىن ءتىرى ايعاقتار. مۇسىلمان بيلىگى ورناعان وڭىرلەردە عىلىمنىڭ جۇلدىزى جارقىراعانى تۋرالى باتىس اۆتورلارى ەمىرەنە جازادى.
باقىتجان وتكەلبايەۆ
islam.kz