پەرىمەن سويلەسكەن رايىس مولدا

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - پەرىنىڭ قىزى تۋرالى ەرتەگىلەردى كوپشىلىگىمىز ەستىگەنبىز. اڭىز اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، پەرىنىڭ قىزى سوقسا، ادامنىڭ بەت- اۋىزى قيسايىپ، اۋرۋعا شالدىعادى ەكەن.

بۇرىنعى كەزدەرى پەرى سوققان ادامدى مولدالار وقىپ، اۋرۋىنان ايىقتىرعان كورىنەدى. الايدا، زاماناۋي مەديتسينا مۇنداي جاعدايدى جۇيكە جۇيەسىنىڭ اۋرۋىنا جاتقىزادى. «الاش ايناسى» سايتى شونجىدا بولعان سونداي ءبىر وقيعانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىر.

وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا شونجىدا جالپاق ەلگە اتى ءمالىم بولعان رايىس قۇيرىقپاي ۇلى دەگەن مولدا وتكەن ەكەن. ول كەزىندە اقىت قاجىنىڭ مەشىتىنەن ءتالىم الىپ، ەكى جىل اقىت قاجىعا كومەكشى بولىپ، بالا وقىتقان. سول رايىس مولدا پەرى سوققان بولاتقان دەگەن جىگىتتى وقىپ جازاردا پەرىلەرمەن سويلەسكەنى تۋرالى اڭگىمە شونجىداعى ەل اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىز بولىپ ايتىلىپ كەلەدى ەكەن.

جەتپىس بەس جاسقا كەلگەن شامەي رايىس قىزىنىڭ ايتۋىنشا، 1941- جىلى ۇيلەرى شونجى اۋدانىنىڭ ۇزىنقۇر دەگەن جەرىن قىستاپ وتىرعاندا، ءبىر كۇنى ىشتەرىندە ەرەسەك بولاتقان (بوتاي) بار بىرنەشە بالا قاراعاي ىشىنەن وتىن جيناعالى بارادى. قاراعاي ىشىنە كىرگەن سوڭ، وتىن تەرىپ، بالالار جان- جاققا تارالىپ كەتەدى. كەنەت بىرەۋدىڭ جان ۇشىرا باقىرعان داۋىسى شىعادى. بالالار بۇل بولاتقاننىڭ داۋسى ەكەنىن تانىپ، «ول ءبىزدى قورقىتپاق بولىپ ايعايلاپ جاتىر» دەپ اسا ءمان بەرمەي جۇرە بەرەدى. الايدا، الگى داۋىس بارعان سايىن ۇرەيلى، قاتتى شىعادى. سەكەم العان بالالاردىڭ بىرنەشەۋى داۋىس شىققان جەرگە جۇگىرىپ كەلگەندە قۇلاپ جاتقان بولاتقاندى كورەدى. قاراسا، ونىڭ بەت- اۋىزى قيسايىپ، كەيپى ادام شوشىتارلىق بولىپ وزگەرىپ، اۋزىنان اق كوبىك شىعىپ، قىرىلداپ جاتىر ەكەن. بولاتقاننىڭ بۇل كەيپىن كورگەن ولار العاشىندا قاتتى قورىققاندىقتان ەستەرىن جيناي الماي قالادى. ولار بىردەم ەس توقتاتقاننان كەيىن بىرنەشەۋى بولاتقاننىڭ قاسىندا قالىپ، قالعاندارى اۋىلدان ادام شاقىرۋعا كەتەدى. بولعان جاعدايدى ەستىگەن اۋىل ادامدارى ورمانعا قاراي جۇگىرەدى. ولاردىڭ اراسىندا رايىس مولدا دا بولادى. بولاتقاندى كورگەن رايىس مولدا «پەرىنىڭ سالقىنى تيگەن ەكەن، قۋ جەتىمدى كورگەنى- اي!» - دەپ قاتتى كۇيزەلەدى.

بولاتقاندى سىرماققا سالىپ اۋىلعا الىپ كەلگەننەن كەيىن، بولاتقاندى كورگەن اۋىل ادامدارى ونى قاتتى ايايدى. انشەيىندە ارتىق- اۋىس ءسوز سويلەمەيتىن رايىس مولدا قاتتى قاھارلانىپ: «نە مەن ولەمىن، نە بولاتقان جازىلادى. مەن بۇل جەتىمدى ناۋقاسىنان ايىقتىرامىن. ونى سوققان پەرىمەن سويلەسەمىن» ، - دەيدى (اڭىز اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، ەگەر مولدانىڭ پەرىگە شاماسى كەلمەسە، ول اجال قۇشۋى مۇمكىن ەكەن) . اۋىلداعى ازاماتتاردى جيناپ، اعاش پەن تەمىر سوعاتىن ۇستا تاۋىپ، ءبىر ۇلكەن اعاش ساندىق پەن مىستان تاقتاي جاساتادى. ەرتەسى كۇنى «التىن الاڭقاي» دەپ اتالاتىن جەردى تاڭداپ، قارىن كۇرەتىپ، جەرگە سىرماق، كىلەم توسەپ، ۇستىنە ارناۋلى جاساتقان ساندىق پەن مىس تاقتايدى قويىپ تاق جاساتادى. باستاۋدان سۋ اكەلتىپ، پەرى سوققان بولاتقاندى تازا جۋىندىرىپ، جاڭا كىيىم كيگىزىپ، اق كيگىزگە وراپ، الگى تاقتىڭ الدىنا اكەلىپ جاتقىزادى. اۋىلداعى قاريالارعا، ايەلدەر مەن بالالارعا ۇيدەن شىقپاۋدى، كيىز ۇيلەردى مىقتاپ باستىرۋدى تاپسىرادى.

رايىس مولدا ونشاقتى مىقتى اۋىل ازاماتتارىن تاڭداپ الىپ، ولارعا وزىنە كومەكشى بولۋدى، ءارقانداي توسىن جاعداي تۋىنداسا دا استە قورىقپاۋدى تاپسىرادى. رايىستىڭ بۇل ارەكەتىنە اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىر بولىگى سەنسە، ءبىر بولىگى سەنبەيدى. دەسە دە، ولاردىڭ بارلىعى: «ءبىز دە بارىپ كورەمىز، ءبىز دە سىزگە سەرىك بولامىز، جاقسىلىق بولسا دا، پالە- قازا بولسا دا سىزبەن بىرگە بولامىز»، - دەپ بىرگە جۇرەدى. رايىستىڭ قاسىنا قىرىقتاي ادام جينالىپ، التىن الاڭقايعا بارادى. رايىس مولدا جانىنا ىلەسىپ بارعان ادامداردى ەكى جاققا ءبولىپ تۇرعىزىپ، تاقتىڭ قارسى الدىنا وتىرىپ، پەرى سوققان جىگىتتى وقي باستايدى.

ارادان شاي قايناتىمعا جەتپەيتىن ۋاقىت وتەدى. كەنەت، الاڭقايدا جەل تۇرىپ، بىرتە- بىرتە كۇشەيىپ قاتتى بورانعا اينالادى. شايداي اشىق اسپان ءاپ- ساتتە تۇنەرىپ، سول ماڭ استاڭ- كەستەڭ بولىپ كەتەدى. اياق استىنان مۇنداي توسىن قۇبىلىسقا تاپ بولعان اۋىل ادامدارى ۇرەيى ۇشىپ تۇس- تۇسىنا قاشادى. ءبىر ساتتەن كەيىن بوران ءسال باسەڭدەپ، سەيىلە باستاعاندا، اسپاننان قارۋ- جاراعى جارقىلداعان كوك بورتە جاساۋىلدار جەرگە تاياپ كەلە جاتادى. اسپان ءجۇزىن كولەگەيلەگەن قالىڭ جاساۋىلدار اراسىنان جاسىل كيىم كيگەن ەڭگەزەردەي بىرەۋ دارالانىپ شىعىپ، الگى رايىس مولدا جاساتقان تاققا باياۋ قالىقتاپ كەلىپ قونعاننان كەيىن، جايلانىپ وتىرىپ:

- ەي، ادامزات، نەگە قاھارلاندىڭىز! قاناتىم كۇيىپ كەتە جازدادى عوي. سونشا نە بۇيىمتايىڭىز بار؟ - دەپ قاتقىل ءۇن قاتادى.

رايىس اق كيىزگە وراۋلى جاتقان بولاتقاندى كورسەتىپ:

- مىنانىڭ نە جازىعى بار ەدى. اكە- شەشەسى جوق جەتىمگە نەگە ءزابىر جەتكىزەسىڭدەر؟ ! - دەيدى.

پەرى قولباسشىسى :

- كەشىرىڭىز، كەشە ءبىزدىڭ ويناپ كەتكەن ءۇش قىز ادەپسىزدىك جاساپ، ازاماتىڭىزعا قالجىڭداپ قول تيگىزگەن ەكەن. مەن ولاردى قاتاڭ جازالايمىن، - دەيدى.

رايىس موللا قاتۋلانىپ:

- قىزدارىڭدى جازاعا تارتۋ ءوز ەركىڭدە. مەنىڭ مىنا ازاماتىمدى قالپىنا كەلتىرىپ بەرسەڭ بولدى، - دەيدى.

پەرى تاقتان ءتۇسىپ، بولاتقاننىڭ جانىنا كەلىپ، بەتىن اشىپ قاناتىمەن سيپاپ، جاساۋىلدارىنا بۇيرىق بەرىپ، قايتا اسپانعا ۇشىپ كەتەدى.

پەرىلەر كەتكەن سوڭ كۇن شايداي اشىلادى. بولاتقان باسىن كوتەرىپ ماڭىنا تاڭدانا كوز سالىپ:

- مەن قاتتى ۇيىقتاپ كەتىپپىن عوي، - دەپ ورنىنان تۇرادى. مۇنى كورگەن رايىس مولدا قۋانىشىن بولىسپەك بولىپ جان- جاعىنا قاراسا، باعاناعى قالىڭ ادامنان تەك تۇردىاقىن، زالەباي دەگەن ەكى جىگىت قانا قالعان ەكەن.

سودان، اق كيىزگە وراپ، سىرماقپەن كوتەرىپ اكەلىنگەن بولاتقان، اۋىلعا كادىمگىدەي ساپ- ساۋ ءوز اياعىمەن قايتادى. وسىدان باستاپ رايىس قۇيرىقپاي ۇلىنىڭ اسپاننان پەرى ءتۇسىرىپ، ولارمەن تىلدەسكەنى تۋرالى اڭگىمە بوعدا بەتىندەگى جالپاق ەلگە تارالادى. سول وقيعادان كەيىن ارادان ەكى جىل وتكەندە رايىس مولدا سارى اۋىرۋدان قايتىس بولادى. ال، پەرىنىڭ سوققىسىنا ۇرىنعان بولاتقان 1988 - جىلى 68 جاسىندا شونجىدا قايتىس بولادى.

اۆتور: شىنحان قارپىق ۇلى