ونەر باعىنىڭ بۇلبۇلى - كۇلاش بايسەيىتوۆا

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق ونەرىنىڭ جۇلدىزداي جارقىراپ، نۇر ساۋلەسىن شاشقان، سىڭعىرلاعان اسەم دە قوڭىراۋ ءۇنى جۇزدەگەن تىڭداۋشىنىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان ءبىرتۋار دارىن يەسى، حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى، كەڭەستەر وداعىنىڭ جانە قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى - كۇلاش بايسەيىتوۆا.

جۇيرىككە جۇيرىك ۇقسار ما، دارىندى دارىن قايتالار ما؟

ءبىز ءۇشىن كۇلاش - قازاق ونەرىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، تابيعي دارىنىمەن كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى وپەرا جانرىن جۇرەكسىنبەي مەڭگەرە بىلگەن ونەر ساڭلاعى.

كۇلاش اكەسى جاسىننىڭ اۋەلەتىپ ءان سالىپ، سول كەزدىڭ سال-سەرىلەرى اسەت پەن بالۋان شولاقتىڭ قاسىندا جۇرگەنى جايلى كوپ ەستيتىن. الدەبىر سەبەپتەرمەن اكەسى اۋىلدا، اناسى ەكەۋى الماتىدا تۇراتىن. اعالارى ايتبەك پەن ماناربەك دومبىرا مەن سىرنايعا قوسىلىپ ءان سالعاندا كۇلاش تا انشىلەرگە قوسىلىپ، ءوز داۋىس مۇمكىندىگىن شىڭدايتىن.

1929 - جىلى كۇلاش ءبىر سەبەپپەن وقىپ جۇرگەن ينستيتۋتىنان شىعىپ قالادى. قولى بوس كەزدە دراما تەاترىنىڭ ويىندارىن كورىپ، ساحنالىق شەبەرلىكتى ىشتەي ويىنا توقىپ جۇرەدى. ول كەزدە قانابەك كۇلاشتىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇراتىن.

ءبىر كۇنى: «كۇلاش، سەنىڭ ونەرگە يكەمىڭ بار ەكەن، «ارقالىق باتىر» سپەكتاكلىندەگى ارقالىق باتىر مەن قالماق قىزىنىڭ سويلەسەتىن جەرىن ەكەۋمىز ويناپ كورسەك قايتەدى» دەگەن. سپەكتاكل بارىسىندا «ەلىم-ايدى» ايتقان كۇلاش سەركە مەن جۇماتقا بىردەن ۇنادى. وسىدان سوڭ كۇلاش جۇمات شانيننىڭ «شاحتا» پەساسىندا زەينەپتىڭ ءرولىن ساحناعا ەمىن-ەركىن شىعىپ ويداعىداي وينايدى. ويىندى كورۋگە كەلگەن اناسى قۋانىشتان جىلاپ جىبەرەدى. مۋزىكاعا العىرلىعى جاعىنان قۇرمانبەك پەن كۇلاش الدىنا جان سالمايتىن، ەستىگەندى قاعىپ الىپ، تەز ساحناعا شىعاراتىن. كۇلاش اسا زەرەكتىلىگىمەن كوزگە ءتۇستى.

كۇلاشتىڭ تەاتر ساحناسىندا تريگەردىڭ «سۇڭگۋىر قايىق» پەساسىنا قاتىسقانى جايلى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى شارا جيەنقۇلوۆانىڭ لەبىزىن بىلە وتىرساق:

«قازپي- دە وقىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. تەاتر كوشىپ كەلدى. قىزىلوردادان قازاق تەاترى كوشىپ كەلدى دە تەاتردا بايقاۋ باستالدى. كۇلاش مارقۇم بار، ەكەۋمىز كەلدىك. دراما تەاترىنا ءارتىس بولدىق. كۇلاش ەكەۋمىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى ويناعان «سۇڭگۋىر قايىق» دەيتىن پەسا بولاتىن. سونداعى كومىر تاسيتىن تيتتەي بالا سونىڭ رولىندە وينادىق.

الا مايكانى كيىپ الىپ، كومىر تاسىپ، بەتىمىزدى قاراعا بوياپ الامىز دا ساحناعا ءبىر جۇگىرىپ شىعامىز. سول ءرولدى ەكەۋمىز تالاسىپ وينايتىنبىز. كىم ءبىرىنشى كەلسە سول الا مايكەنى كيەتىن. بەتىنە كۇيە جاعاتىن. سول ويناپ شىعاتىن. ول كەزدە ساعات تا جوق. حالىق جينالدى ما، جينالدى، ال باستايمىز دەيمىز، باستايمىز. مەن كۇلاشتان بۇرىن ەرتە كەلىپ وتىرام. بەتىمە كۇيە جاعىپ، الا مايكەنى كيىپ الامىن. بالالىق ىنتامىز، ساحناعا ءبىر جۇگىرىپ شىعۋ... ونەرگە قۇشتارلىق سودان باستالعان...»

قانابەك پەن كۇلاش 1933 - جىلدىڭ كوكتەمىندە ۇيلەنەدى. كوپ ۇزاماي كۇلاش، قانابەك، كامال قارمىسوۆ پەن رابيعا ەسىمجانوۆا تورتەۋى زايسانداعى حالىقارالىق جارمەڭكەگە قاتىسىپ، ەكى اي ەل ىشىندە ونەر كورسەتەدى.

مەنمەندىك، تاكاپپارلىق مىنەز كۇلاشتىڭ تابيعاتىنا جات ەدى. وسى ورايدا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى كاۋكەن كەنجەتايەۆتىڭ كۇلاش جايلى ويىن تىڭداساق:

«قانەكەڭ ادامداردى جاقسى كورىپ، ەركەلەتىپ قارايتىن. كەيبىر كەزدە ويىندى-شىن ازىلدەيتىنى بار ەدى. سونىڭ بارىنە كۇلەكەڭ قوسىلىپ بىرگە كۇلەتىن. ومىرگە عاشىق ادام ەدى كۇلاش. سونداي دارىندى، اناسىنىڭ ىشىندە جاتقاندا قونعان دارىعان عوي بۇل دەيتىنبىز...»

وتىزىنشى جىلدارى قازاق دراما تەاترىنا قابىلدانعان كۇلاش گوگولدىڭ «ۇيلەنۋىندەگى» اگافيا تيحونوۆنا، بەيىمبەت مايليننىڭ «مايدانىندا» ءپۇلىشتىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەگىندە» ەڭلىكتىڭ بەينەلەرىن سومداپ، كورەرمەن كوڭىلىنەن شىقتى.

قانەكەڭ ءبىر ەستەلىگىندە: «اۋىلدان كەلگەن ونەرلى جاستار دالانىڭ سيرەك وسەتىن گۇلدەرىنەن جينالعان ءتارىزدى، كورگەننىڭ كوز جاۋىن الاتىن گۇل شوعىنا ۇقسايتىن» دەپ سۋرەتتەگەن. شىندىعىندا دا ماناربەك، قانابەك، كۇلاش، قۇرمانبەك، شارا، قاليبەك، امىرە، يسا، عاريفوللا، جۇسىپبەكتەر ول كەزدە وندىردەي جاس، ساحنانىڭ كوركى ەدى عوي...

1933 - جىلى دراما تەاترىنىڭ انشىلەرى قازاق مۋزىكا ستۋدياسىن قۇرىپ، تەاتردان ءبولىنىپ شىققان.

1934 - جىلى قاڭتاردىڭ 13 ىندە قانابەك باستاعان توپ «ايمان-شولپان» كومەدياسىمەن قازاق مۋزىكا تەاترىنىڭ شىمىلدىعىن اشتى. ءتورت ايدىڭ ىشىندە ءجۇز رەت قويىلعان سپەكتاكلدەگى ايماننىڭ ءرولىن كۇلاش بايسەيىتوۆا وينادى. وسى سپەكتاكلدىڭ داڭقى التى الاشقا جايىلدى.

سپەكتاكل ءساتتى قويىلعاننان كەيىن قازاقتىڭ مەملەكەتتىك مۋزىكالىق تەاترى دەپ قايتا قۇرىلۋى جونىندە قاۋلى شىقتى. بۇل سپەكتاكلمەن تەاتر ۇجىمى سەمەي قالاسىنا بارىپ ون بەس كۇن قاتارىنان ويىن كورسەتكەندە حالىق كلۋبقا سىيماي كەتتى.

...كۇندىز-ءتۇنى قايدان جولىقتىرساڭ دا «ايمان-شولپاننىڭ» ءانىن سالىپ كەلە جاتقان ادام، بىرەۋلەرى كوشەنى باسىنا كوتەرە شىرقايدى، بىرەۋلەر ىڭىلداپ، بىرەۋلەر ىسقىرىپ ءان سالادى. «ايمان بولىپ ويناعان كۇلاش ءوز قابىلەتىنىڭ جاڭا قىرىن اشتى، ەلدى انشىلىك ونەرىمەن ءتانتى ەتتى» دەيدى قانابەك ءوز ەستەلىگىندە.

وسىدان كەيىن «قىز جىبەك» وپەراسىنىڭ تۋۋى جايلى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى قانابەك بايسەيىتوۆ ءوز كىتابىندا بىلاي دەگەن ەكەن:

«ءبىر كۇنى تەمىربەك جۇرگەنوۆ شاقىرىپ الدى. «قىز جىبەكتى» نەگە قويمايمىز؟ قازاقتا، قىرعىزدا، تۇرىكپەن دە بىلەدى. وسىنى جازدىرايىق، كىمگە جازدىرامىز. عابيتكە جازدىرساق قايتەدى» دەدى. سودان عابيتكە الىپ كەلىپ اقىلداستىم. ول كىسى «مۋزىكاسىن كىمگە جازدىرامىز؟» دەدى.

مەن: - برۋسيلوۆسكي دەگەن مۋزىكانت كەلدى. سونى كورسەك قايتەدى» دەدىم. ءبىر ايدا نەگىزگى جەلىسىن قۇردىق. امىرەدەن ءتورت-بەس ءان الىندى. ول ءاننىڭ بىرەۋى تولەگەننىڭ جابىقتان كەلىپ ايتاتىن ءانى. ەكىنشىسى «شەگەنىڭ تەرمەسى»، «سىمەت»، يسادان «گاككۋ»، بەكەجاننىڭ ءانىن قۇرمانبەكتەن الدىق جانە «سەكىرتپەنى» الدىق». ءسويتىپ، «قىز جىبەك» وپەراسى ساحنادا قويىلدى. قۇرمانبەك بەكەجاندى، قانابەك تولەگەندى، كۇلاش جىبەكتى وينادى. ماسەلەن، ۇكىلى ىبىرايدىڭ «گاككۋ» ءانىن الىڭىز. ونى قىز جىبەكتەن باسقا ايەل بالاسىنىڭ ايتۋى مۇمكىن ەمەستەي. «گاككۋ» دەسەك، جىبەك-كۇلاش ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.

«قىز جىبەكتەن» كەيىن بەيىمبەتتىڭ ليبەرەتتوسى بويىنشا برۋسيلوۆسكي «جالبىر» وپەراسىن قويدى. بۇل وپەرادا حاديشانىڭ ارياسىن كۇلاش ورىندايدى. كۇلاش ءان ايتا تۇرىپ، ايەل مۇڭىن جەتكىزەدى.

1937 - جىلى «ەرتارعىن» وپەراسى قويىلعاننان كەيىن قازاقتىڭ مەملەكەتتىك مۋزىكالىق وپەرا جانە بالەت تەاترى قايتا قۇرىلدى. بۇل يگى ءىستىڭ باسى-قاسىندا حالىق ونەرىنىڭ جاناشىرلارى قازاقستان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى تەمىربەك جۇرگەنوۆ، تەاتردىڭ باس رەجيسسەرى جۇمات شانيندەر جۇرگەن ەدى.

1936 - جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاقستان ونەر جانە ادەبيەتىنىڭ ون كۇندىگىنە قاتىسقان حالىق اقىندارى جامبىل، نۇرپەيىس، ورىنباي، كەنەن، نۇرلىباي، نارتاي، دوسكەي اقىندارمەن بىرگە ءبىر توپ ونەر شەبەرلەرى ماسكەۋدىڭ ۇلكەن تەاترىندا كونسەرت قويدى. سول ساپاردا قۇرمانبەك، شارا، كۇلاش پەن قانابەك جۇپتارىن جازباي بىرگە ءجۇرىپ، «قىز جىبەكتى» ءۇش رەت، «جالبىردى» ءۇش رەت ساحنادا قويىپ، استانا جۇرتشىلىعىن ءوز ونەرلەرىمەن ءتانتى ەتتى. كۇلاش بۇل كونسەرتتە ۇكىلى ىبىرايدىڭ «گاككۋ»، مايرانىڭ «مايرا» انىمەن قوسا، «ەلىم-اي» ءانىن ناشىنا كەلتىرىپ ورىندادى.

قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى بيبىگۇل تولەگەنوۆا كۇلاش جايلى ءوز ويىن بىلايشا جالعاستىرادى:

«كۇلاش اپامىز ساحناعا شىققاندا جارقىراپ كەتەتىن. ول كىسى ادەمى كۇلەتىن. ءانشىنىڭ كيىم كيىسى دە ەرەكشە ەدى. كۇلاش اپاي ساحناعا اققۋ سياقتى قۇلپىرىپ، اق كويلەكپەن عانا شىعاتىن ...»

بەلگىلى كومپوزيتور، ونەر زەرتتەۋشىسى احمەت جۇبانوۆ ءوزىنىڭ «وسكەن ونەر» اتتى كىتابىندا كۇلاشتى ەڭ العاش كورگەنى جايلى بىلاي دەيدى: «قازاق دراما تەاترىنىڭ كۇندىزگى رەپەتيتسياسىنان كەيىن فويەدە تۇرعان ماعان ۇستىندە قارا جىبەك كويلەگى بار، بويى ورتادان جوعارى، شاشى تىلەرسەگىنەن تۇسكەن جاس كەلىنشەك كەلىپ امانداستى. ءجۇرىس-تۇرىسى، كيىم كيىسى، بەت-ءپىشىنى ادامدى وزىنە ەرىكسىز قاراتقانداي» دەپ سۋرەتتەي كەلە: «ايمان-شولپان» سپەكتاكلىندە كۇلاش مەتستسو-سوپرانو داۋىسپەن ايتتى. كۇلاشتىڭ داۋىسىنىڭ باسقالاردان ءبىر ەرەكشەلىگى دياپازونى ۇلكەن بولاتىن. تىڭداۋشىعا جاقسى اسەر ەتەتىن. ەگەردە بۇل ءرولدى كۇلاشتان باسقا ءانشى ورىنداسا ونداي شىقپاعان بولار ەدى. كۇلاشتىڭ داۋسىنىڭ بارلىق رەگيسترى بىردەي اسەم شىعاتىن. اسىرەسە، بەيىمبەتتىڭ «شۇعانىڭ بەلگىسى» پەساسىن قويعاندا شۇعانىڭ ولەر الدىنداعى «بۋرىلتاي» انىنە قۇرىلعان ءنومىرىن ورىنداعاندا كۇلاشتىڭ داۋسىنان سارقىلىپ بولماعان نوتالار بارىن، ءالى دە جوعارعى رەگيستردە ەركىن سامعاي الاتىنىن كورسەتتى» دەپ جازعان احاڭ.

كۇلاش «ەرتارعىندا» ءاقجۇنىس، «التىن استىقتا» ايشانىڭ، «گۆارديا العاسىندا» سايرا، ناديروۆتىڭ «تەرەڭ كولىندەگى» راۋشان، ماگومايەۆتىڭ «نارگيزىندە» نارگيز رولدەرىن شەبەر وينادى. اسىرەسە مۇقان تولەبايەۆتىڭ «ءبىرجان-سارا» وپەراسىنداعى سارانىڭ ءرولى ءۇشىن كۇلاش بايسەيىتوۆا 1949 - جىلى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى اتاندى.

كۇلاشتىڭ ەرەكشە سومداعان رولدەرىنىڭ ءبىرى - «ەرتارعىن» وپەراسىنداعى ءاقجۇنىس بەينەسى. سونداي-اق چايكوۆسكيدىڭ «ەۆگەنيي ونەگين» وپەراسىنداعى تاتيانا، پالياشۆيليدىڭ «دايسيىندەگى» مارو، پۋچچينيدىڭ «چيو-چيو-سانىندا» باتتەرفلەي اريالارىن شەبەر سومداي ءبىلدى.

قازاق حالقىنا ءتان ۇلتتىق اۋەن-ىرعاقتاردىڭ سونى سيپاتىن دالمە-ءدال ايتا ءبىلۋ، ساحنالىق ءىس-ارەكەت بىرلىگى-انشىلىك ونەردىڭ ەرەكشە قاسيەتى. كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ كونسەرتتىك باعدارلاماسىندا حالىق اندەرىمەن قوسا قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى بارشىلىق. كۇلاش تابيعي دارىنمەن عانا شەكتەلمەي ديانتي دەگەن يتاليادا وقىعان ۇستازدان ساباق الىپ، داۋىستى قالىپتاستىرۋدان ستۋديادان ساباق الدى. كۇلاشتىڭ داۋىس مۇمكىندىگىمەن جەتە تانىسقان ۇستازى ونىڭ داۋىسىن سوپرانوعا قالىپتاستىرا باستادى. داۋىستى مەتستسو-سوپرانودان سوپرانوعا كوتەرۋ ءۇشىن ءۇش-ءتورت جىل ۋاقىت كەرەك بولسا، كۇلاش از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كوپ ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا ۇلكەن جەتىستىككە جەتتى. سول كەزدەگى ورىس وپەرا ترۋپپاسىنىڭ رەجيسسەرى كوروبوۆ دەيتىن كىسى كۇلاشقا شوپەننىڭ «جەلانيە» دەگەن ءانىن ۇيرەتىپ، داۋىسىنىڭ سوپرانو بولىپ قالىپتاسۋىنا كوپ ەڭبەك سىڭىرەدى. 1940 - جىلى ماسكەۋدە وتكەن كونسەرتتە كۇلاشتى ەكىنشى رەت تىڭداعان نەجدانوۆا كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ ءان ايتۋىنداعى ۇلتتىق كولوريتتىڭ ساقتالۋ قۇندىلىعىن ەرەكشە اتاپ كورسەتتى.

كۇلاش لاتيف ءحاميديدىڭ «قازاق ءۆالسى» مەن «بۇلب ۇلىنا» ەرەكشە عاشىق ەدى. ۇنەمى كونسەرتتىك باعدارلاماسىنا قوساتىن. ال حالىق اندەرى «ءشيلى وزەن» مەن «جاس كەلىن» اندەرىن ادەمى ورىندايتىن. قازاقتىڭ بۇلبۇل ءانشىسى كۇلاش بايسەيىتوۆا 1957 - جىلدىڭ 6- ماۋسىمىندا ماسكەۋگە بارعان ساپارىندا نەبارى قىرىق بەس جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.

كۇلاش شىعارماشىلىق ءوسۋ ۇستىندە شىڭعا ورلەپ، كەرەمەتىمدى ەندى كورسەتەمىن دەگەن شاعىندا ارمانى ورىندالماي قالدى. ونىڭ العا قويعان ماقساتى، شىعارماشىلىق جوسپارى ءالى دە بارشىلىق ەدى . جۇمىر باستى پەندەنىڭ ارمانى تاۋسىلعان با؟ ول «وتەللاداعى» دەزدەمونانىڭ، «تراۆياتتاداعى» ۆيولەتتانىڭ پارتيالارىن ورىنداۋدى ارماندايتىن.

بۇگىندە كۇلاش اپاسىنىڭ ءىزىن باسقان سىڭلىلەرى قازاق وپەراسىنىڭ ونەرىن جانداندىرىپ، كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى ونەر كونكۋرسىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى رەسپۋبليكالىق كوللەدجدە ونەر قۋعان جەتكىنشەكتەر ءوز قابىلەتىن ۇشتاۋدا. الماتى قالاسىندا كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى كوشە بار.

قازاق دالاسىندا كۇلاشتىڭ كۇيتاباعىن پاتەفوننان تىڭداعان ءانشى ونەرىنە باس يەتىن، ەلىكتەپ ءان سالعان قىزدارىمىز قانشاما!؟ اتى اڭىزعا اينالعان، بۇل دۇنيەگە كەلگەندەگى ادامي مىندەتىن ءمىنسىز اتقارعان، ونەرى عاسىرلار قويناۋىنان ايشىقتى ورىن العان، ونەر كوگىندە جارقىراعان ءبىر جۇلدىز كۇلاش بايسەيىتوۆا وسىنداي جان ەدى.

التىن يمانبايەۆا،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قر مادەنيەت

قايراتكەرى، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى

سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاق راديوسىنىڭ

«التىن قور» ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى