ارقالى ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق ونەرىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى كوتەرۋگە وزىندىك ۇلەس قوسقان حالقىمىزدىڭ جەزتاڭداي ءانشىسى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ اڭىزعا اينالعان قارقارالى ءوڭىرىنىڭ تۋماسى ەدى.

جۇسەكەڭ بالا كەزىندە اعاسى جاقىپبەكتەن كوپ ۇيرەندى. ول: «مەن اعامنىڭ قاسىندا ءانشىمىن بە؟» - دەپ وزىنە سىن كوزبەن قارايتىن. جاقىپبەك جاس كەزىندە ومىردەن ءوتتى.

تانىمال انشىلەر قالي بايجانوۆ، امىرە قاشاۋبايەۆ جانە اقيىق اقىن يسا بايزاقوۆپەن ەتەنە ارالاسقان جۇسەكەڭ جاستايىنان ونەرگە بەتبۇرىس جاسادى.

1920 - جىلدارى سەمەيدەگى «ەس - ايماق» دراما ۇجىمى سپەكتاكل قويىپ، ارتىنان امىرە باستاعان انشىلەر قاۋىمى كورەرمەندەرگە كونسەرت قوياتىن.

ءان اتاسى امىرەدەن كوپ ۇيرەنىپ، ءار ايتقان ءانىن قاعىپ الىپ، قايتا وزىندەي عىپ ايتىپ بەرۋ جۇسەكەڭ سىندى زەرەك ادامنىڭ عانا قولىنان كەلسە كەرەك.

وسى تۇستا ونەر جولىنداعى ۇستازى امىرە جايلى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىنا جازعان ءبىر سۇحباتىندا:

«امىرەنىڭ اتى ماعان بالا كەزىمنەن تانىس ەدى. 1920 - جىلى اتاقتى ءانشىنى ءوز كوزىممەن كورىپ، ءانىن تىڭدادىم. سودان باستاپ امىرەنى ۇستاز تۇتىپ، امىرەدەن ساباق الدىم. امىرەنىڭ داۋىسى وتە جوعارى بولاتىن. ءالى ەسىمدە، جەتى-سەگىز شاقىرىم جۇرگەن جىلقىشىلار امىرەنىڭ داۋىسىن ەستىپ، جينالىپ كەلىپ قولقالاپ وتىرىپ تاعى دا ءان سالعىزاتىن» دەپ ءانشى ۇستازىن وسىلايشا ەسكە العان ەكەن.

كەيىن جۇسەكەڭ ءانشى مايرا ءۋالي قىزىنان حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ ءانىن، الماعامبەتتەن اباي اندەرىن ۇيرەنىپ، ءوزىنىڭ ءان قورىن بايىتتى، تاجىريبە جيناقتادى.

1930 - جىلدارى قازاق دراما تەاترىندا جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ «ايمان-شولپاندا» الىبەكتىڭ، «قىز جىبەكتە» تولەگەننىڭ، «ەڭلىك-كەبەكتە» جاپالدىڭ رولدەرىن شەبەر ويناپ، اندەرىن ورىندايتىن.

قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ونەرىنە ءوز قولتاڭباسىن قالدىرعان بەلگىلى كومپوزيتور لاتيف حاميدي:

«مەن قازاقستانعا 1933 - جىلى كەلگەنمىن. ەڭ العاش تانىسقان ءانشىم جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ەدى. جۇسەكەڭ «قاناپيا»، «عاليا»، «كوك كوبەلەك» اندەرىن ەرەكشە سەزىممەن شىرقايتىن. ال ءانشى «قاناتتالدى» ءانىن ورىنداعان كەزدە اسەرلىگى سونشا كوزىمە جاس العانمىن. كەيىن فيلارمونيادا بىرگە قىزمەت ەتتىك. مەنىڭ شىعارعان اندەرىمدى جۇسەكەڭ ەرەكشە باعالاپ پىكىر ايتاتىن. ول كىسىنىڭ ءان سالۋداعى كەيبىر ىرعاقتارىن ءوز شىعارمامدا قولدانىپ وتىردىم» دەگەن ەدى.

«اسا شەبەر ۇستا بار، ارتىنا قالار نۇسقا بار» دەمەكشى، جۇسىپبەك ءان ونەرىن امىرەدەن تىڭداي بويىنا دارىتقان ءانشى.

كەزىندە اكادەميك احمەت جۇبانوۆ ءوزىنىڭ «وسكەن وركەن» اتتى جيناعىندا جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ونەرى جايلى ارنايى ماقالا جازعان. وندا: «1931 - جىلدىڭ جازى درامتەاتردا كونسەرت ءجۇرىپ جاتىر. ساحناعا وتىزدىڭ شاماسىنداعى جاس جىگىت شىقتى. اياعىندا تۇمسىعى ۇشكىر وكشەلى ەتىك، ۇستىندە ءپۇلىش شاپان، باسىندا قۇندىز بوركى بار. ورتا بويلىدان بيىكتەۋ، كورىكتى جۇزىنەن كۇلكى ۇيىرىلەدى. ءجۇرىس-تۇرىسىندا ەرەكشەلىك بايقالادى.

- جۇسىپبەك «سۇرجەكەي» ءانىن ورىندايدى، - دەپ حابارلادى. ءان باستالدى. تومەنگى رەگيستردەن باياۋ قالقىتا كوتەرىپ العاندا ءانشىنىڭ العان تىنىسىن بايقاۋ مۇمكىن ەمەس. داۋىسى بىرتە-بىرتە قالىقتاي ورلەپ، شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلدى. بىردە باياۋلاي، بىردە سەرپىلە جونەلەتىن بۇل ءان بىتە جۇسەكەڭ ورنىنان تۇرىپ كىشىپەيىلدىلىكپەن ءسال باسىن ءيىپ، ساحنادان شىعىپ كەتتى، - دەپ احاڭ ءوز اسەرىن قاعازعا تۇسىرگەن-دى.

جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ كونسەرتتىك ساپارمەن ەل ارالادى. وسى ءبىر قيماس ساتتەردىڭ ءبىرىن ءانشىنىڭ جۇبايى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى حابيبا ەلەبەكوۆا بىلايشا ەسكە الادى:

«مەنىڭ اكەم ءانشى بولاتىن. قۇسبەگى، سەرى ادام ەدى. ءبىزدىڭ تۇرعان جەرىمىز قارقارالىدان الپىس شاقىرىمداي جەر. اكەم الىس تا بولسا اۋداننان گازەت-جۋرنالداردى جازعىزىپ الىپ وقىپ وتىراتىن. مەن بالا كەزىمدە گازەتتەن ءبىر اكتىلى پەسالاردى وقيتىنمىن. اكەم قاي جەردە ءان، ابايدىڭ سوزدەرى بولاتىن بولسا ءانشىنى العىزىپ، اۋىل بالالارىنا ۇيرەتىپ وتىراتىن.

... تۇزاشى دەيتىن جەر بار ەدى. تۇزدىڭ بويىندا جۇسەكەڭدەر باي اعايىنداردىڭ جىلقىسىن توعىتۋعا الىپ كەلگەن عوي. سول جەرگە كەلىپ امىرەدەن ۇيرەنگەن «اعاشاياعىن» ايتادى. ءداليلا تاتەم «مىنا جىگىت ءان ايتادى، سونى ءبىز ۇيرەنىپ الۋىمىز كەرەك» دەگەن سوڭ ءانشى ەكى رەت «اعاشاياقتى» ساحنادا ايتقاندا ءبىز تەز ۇيرەنىپ الدىق.

مەن جۇسەكەڭدى 1935 - جىلى كورگەندە ون التى جاستاعى كەزىم. «اعاشاياقتى» ساحنادا ايتقاندا بالا كۇنگى ەستىگەنىم ەسىمە ءتۇستى. جۇسەكەڭ ەكەۋمىز سول جولى كوڭىل قوسىپ الماتىعا بىرگە كەتتىك. سودان جۇبىمىز جازىلعان جوق. «اعاشاياقتىڭ» تاريحى وسىنداي ەدى...»

جۇسەكەڭ فيلارمونيادا انشىلىك ەتكەن كەزىندە سىرنايعا قوسىلىپ تا ءان شىرقاعان. اسىرەسە، جامال وماروۆا ەكەۋىنىڭ قوس داۋىسپەن ايتقان اندەرىنىڭ اسەرى ەرەكشە ەدى. قازاق ونەرىنىڭ مايتالماندارى 1936 - جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قاتىسىپ، جۇسەكەڭ كرەمل ساحناسىندا ونەر كورسەتتى. سول ساپاردان سوڭ جۇسىپبەك ەلەبەكوۆكە قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى اتاعى بەرىلدى.

كەشەگى ۇلى وتان سوعىسىندا جۇسەكەڭ دە كونسەرتتىك توپپەن مايدانداعى جاۋىنگەرلەرگە كونسەرت بەرەدى. وسى ساپارىندا رامازان ەلەبايەۆقا جولىعىپ «جاس قازاق» ءانىن ەلگە الىپ قايتادى. بۇل ءان كەيىن احمەت جۇبانوۆ پەن لاتيف ءحاميديدىڭ «تولەگەن توقتاروۆ» وپەراسىنداعى تولەگەننىڭ ارياسىنا ارقاۋ بولدى. مايدان دالاسىندا كورسەتكەن ەرەن ەڭبەگى ءادىل باعالانىپ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ سول جولى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى دەگەن اتاققا يە بولادى.

ءانشىنىڭ جىبەكتەي ەسىلىپ، بۇلاقتاي سىڭعىرلاعان ءۇنى جايلى «قازىرگى زاماننىڭ اقانى دا، ءبىرجانى دا جۇسىپبەك قوي» دەپ مۇحتار اۋەزوۆ ءوز كەزىندە ءادىل باعا بەرگەن.

حالقىمىزدىڭ مادەنيەتىنە قامقور بولعان قوعام قايراتكەرى، سول كەزدەگى مادەنيەت قايراتكەرى ءىلياس وماروۆ جۇسەكەڭ 60 جاسقا تولعاندا ءوز لەبىزىن بىلايشا بىلدىرگەن ەدى:

«قازاق حالقىن سۇيگەن ادام ءسىزدى سۇيمەي قويمايدى. اسىل مۇرامىز ءان بولسا، سول مۇرانى مەرۋەرتتەي جارقىراتىپ، زامانداستارىڭىزدىڭ كوڭىل سەزىمىنە قۇيعان شوقتىعى بيىك ونەر يەسىسىز. ارقا اندەرىن نازىك سەزىمگە سىرلى مانەر بەرە ورىنداۋدا اسا شەبەرلىكپەن الدىڭىزعا جان سالمايسىز. سونىمەن قاتار سىزدە ادام سۇيسىنەرلىك ادامگەرشىلىك قاسيەت بار. ءسىز ونەردى دە، ازاماتتىق قاسيەتتى دە حالىق رۋحىنىڭ تەرەڭىنەن تاپقان ءتارىزدىسىز. سىزگە ۇزاق ءومىر، زور باقىت تىلەيمىن!» - دەسە، سول مەرەيتوي ۇستىندە جازۋشىلار وداعىنىڭ اتىنان جازىلعان مىنا ءبىر شۋماقتاردا جۇسەكەڭ جايلى بىلاي دەلىنىپتى:

بۇلاقتاي سۇلۋ انگە تازا تۇنىق،

قالاتىن سىر ۇققانداي دالا تۇنىپ،

سىيمايتىن كيىز ۇيگە كەمپىر مەن شال،

تىڭدايتىن بوساعادا بالا تۇرىپ.

ەسىتىپ اسەم ءاندى تىم الىستان،

جىلايتىن قاريالار قۋانىشتان.

اسقاق ءان ەل كوگىندە قالىقتايتىن،

قىرانداي شىڭ باسىنان تۇلەپ ۇشقان،

جۇرەگى جارالماعان مۇڭ-زار ءۇشىن،

ەرەكشە ەلدەن شىققان شىن دارىنسىڭ.

ارىنى الپىستا دا باسىلماعان،

قازاقتىڭ سەن بۇگىنگى ءبىرجانىسىڭ.

ىزدەگەن ادام ەدىڭ جىر ومىردەن،

ونەردىڭ وزەنىندە جۇزە بىلگەن،

قابىل ال، دوستارىڭنىڭ اق تىلەگىن،

ءوزىڭنىڭ ماحابباتتى جۇرەگىڭمەن، -

دەگەن ەدى.

جۇسەكەڭ ەسترادا-سيرك ستۋدياسىندا ارنايى مەكتەپ اشىپ، شاكىرت تاربيەلەدى. جۇسەكەڭنىڭ الدىنان مادەنيەت ەشەكەيەۆ، قايرات بايبوسىنوۆ، جانىبەك كارمەنوۆ، مۇراتبەك جۇنىسبەكوۆ، عالىم مۇحامەدين، امانگەلدى جىكەنوۆ، تۇرسىنعازى راحيموۆ، مارا ەسمۇحانوۆا، ساناق ابەۋوۆ، كەلدەنباي ولمەسەكوۆ، ماكەن مۇقىشيەۆا، رايحان تەرگەۋبايەۆا، كلارحان جاناليەۆا، مىرزاحمەت مۇقامانوۆ، الماحان كەنجەبەكوۆا، حاسەن توپەيەۆ، ءانۋزا نۇكسىنحانوۆا، دۇيسەكە دايىروۆ جانە كەنجەعالى تاشكەنوۆ سىندى شاكىرتتەر ءدارىس السا، سولاردىڭ ەڭ كەنجە شاكىرتى دە، ىزدەۋشى، ونەرىن ناسيحاتتاۋشى دا مەنمىن.

جۇسەكەڭ حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ انىمەن قوسا قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ دا اندەرىن شەبەر ورىندايتىن. ول كىسىنىڭ ورىنداۋىنداعى ونداعان ءان ۇلگىلەرى ەتنوگرافيالىق جىر جيناقتارىنا ەنىپ، عىلىمي زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولدى. جۇسەكەڭ ءان ساپارىمەن قىتاي، موڭعوليا جانە ءۇندىستان جەرىندە بولىپ، ۇلتتىق ونەرىمىزدى ناسيحاتتادى.

حالقىمىزدىڭ قايماعى بۇزىلماعان ءان ءداستۇرىن ۇرپاعىنا جەتكىزىپ، ەكى عاسىردىڭ التىن كوپىرىنە اينالعان ۇلاعاتتى ۇستاز، اسقاق ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ونەرى مەن ءومىرى جايلى حابيبا اپامىزدىڭ «ءان امانات»، «ءۇنى كەتپەس قۇلاقتان»، «قايران جۇسەكەم» اتتى جيناقتارىندا باياندالادى.

ال بىلتىرعى جىلى جارىق كورگەن تاريحشى ەرلان تولەۋتايدىڭ «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ» اتتى جيناعى ءالى دە ءيى قانباعان، ءبىر قايناۋى ىشىندە دەيتىندەي تولىق زەرتتەلمەگەن تۋىندى ەكەنىن باسا ايتۋىمىز قاجەت. حالىق كومپوزيتورى سەگىز سەرىنى بۇل ومىردە بولمادى، ول قىزىلوردا جاقتىڭ ادامى ەدى دەپ دالەلسىز جازعان 40 بەتتىك ەڭبەگىن جۇسەكەڭ جايلى جيناققا ەنگىزۋى ەرلانداي ەل ازاماتىنىڭ ورەسىنىڭ تارلىعىن بايقاتتى.

كىتاپتىڭ تەڭ جارتىسى نوتا، ودان قالدى الاش قوزعالىسىنىڭ ازاماتتارى جايلى بىلگەن-بىلمەگەن دەرەكتەرگە تولى. مەنىڭ بىلۋىمشە اسقاق ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ادال زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ۇلى تۇلعا. ول جايلى جيناقتى قوقىسقا اينالدىرىپ جىبەرۋ دارىنسىزدىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس دەگىم كەلەدى.

اقىرى جۇسىپبەك جايلى ايتىلعان سوڭ جۇسەكەڭنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ، تۋعان بالالارىنىڭ دا ەستەلىكتەرى ورىن العانى دۇرىس ەدى. تىپتەن بۇل كىتاپتا جۇسەكەڭنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ اتى-ءجونى مۇلدە قاتە جازىلعاندارى دا جەتەرلىك. تاريحقا قول سالماس بۇرىن كەلەشەككە قانداي دەرەك قالدىراتىنىمىز جايلى تەرەڭىرەك ويلانعانىمىز ءجون بولار. مەن ءوز ۇستازىمنىڭ ءومىرى جايلى ءۇستىرتىن ايتقاندى قالاماس ەدىم. ويتكەنى ول كىسى مەنىڭ ەكىنشى اكەمدەي بولىپ كەتكەن جان ەدى...

امىرەدەن ۇيرەنگەن اندەرىن ومىرىنە ازىق ەتىپ، شاكىرتتەرىنە ۇيرەتكەن ءبىرتۋار دارىن يەسى اقان سەرى، ءبىرجان سال، بالۋان شولاق، جاياۋ مۇسا، جارىلعاپبەردى اندەرىمەن قوسا ۇلى اباي اندەرىنىڭ بىردەن-ءبىر ناسيحاتتاۋشىسى ەدى. ۇرپاعىنا بابالار ءۇنىن جەتكىزگەن، انشىلىگىمەن قوسا يمپروۆيزاتورلىق قابىلەتىمەن كوپتەگەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىنە ءار بەرىپ، كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرگەن ونەر جاناشىرى دا جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ەدى.

حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىن ءوز بوياۋىندا تىڭداۋشىسىنا جەتكىزىپ، كوپشىلىكتىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان، اسەرلى ۇنىمەن جان تەبىرەنتكەن اسقاق ءانشىنىڭ ارتىندا شەبەر ورىنداعان ءۇش جۇزدەن استام ءانى قالدى. بۇل شىعارمالار قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىنان بەرىك ورىن العان.

مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى، جاقىن ادامدارى ءانشىنى ەسكە العانىمەن وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇكىمەت تاراپىنان جاناشىرلىق تانىتىپ ەسكە العان پەندە بولعان جوق.

«اققا قۇداي جاق» دەپ، ءوتىنىش جوعارعى جاققا جەتىپ، مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قامقورلىعىمەن 2011 - جىلدىڭ قازان ايىنىڭ سەگىزى كۇنى رەسپۋبليكالىق ەسترادا-سيرك كوللەدجىنىڭ الدىندا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ەسكەرتكىشى اشىلۋ ءراسىمى بولدى. قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى قاتىسقان بۇل مەرەكەلىك جيىننىڭ ۇيىتقىسى بولعان وسى كوللەدجدىڭ ديرەكتورى بيبىگۇل نۇرعالي قىزىنا كوپشىلىكتىڭ العىسى شەكسىز.

مەرەكەلىك راسىمنەن كەيىن «راحات-پالاس» مەيمانحاناسىندا ايگىلى انشىگە اس بەرىلىپ، دۇعا وقىلدى. ەسكە الۋ كەشىندە شاكىرتتەرى ءان سالدى.

بۇگىندە عاسىرعا جۋىق ءومىر سۇرگەن ونەر قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى، جۇسەكەڭنىڭ اياۋلى جارى حابيبا ەلەبەكوۆانىڭ كوپتەن ارمانداعان ويى ىسكە اسىپ، قۋانىش ۇستىندە كەلگەن قوناقتارعا راحمەتىن ايتتى. «كوزىم تىرىسىندە جۇسەكەڭە اس بەرەم دەپ ءجۇر ەدىم، ءساتى بۇگىن ءتۇستى» دەپ اعىنان جارىلدى. ەل قۋاندى، جۇسەكەڭنىڭ الدىنان ءدارىس العان ءبىزدىڭ دە قۋانىشىمىزدا شەك بولعان جوق.

جۇسەكەڭنىڭ جۇبايى حابيبا ەلەبەكوۆا قازاق ونەرىنە ايشىقتى ءىز قالدىرعان ءانشى-كۇيشىلەرىمىز قاليبەك قۋانىشبايەۆ، سەركە قوجامقۇلوۆ، ەلۋباي ءومىرزاقوۆ، جۇمات شانين، قاپان بادىروۆ، يسا بايزاقوۆ، امىرە قاشاۋبايەۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، ابىكەن حاسەنوۆ، ءدينا نۇرپەيىسوۆا، داۋلەت مىقتىبايەۆ جانە جاپپاس قالامبايەۆقا جەكە مۇراجاي اشۋ كەرەكتىگى جايلى جوعارى جاققا حات جازعانمەن جاۋاپ الا الماي وتىر.

الداعى ۋاقىتتا كوزدەن كەتكەن سوڭ كوڭىلدەن كەتپەي، ونەر يەلەرىنىڭ مۇراعاتتارى تۇگەندەلىپ، مۇرالارى زەرتتەلىپ، ونەرى كەلەر ۇرپاققا سول قالپى جەتسە دەگەن تىلەگىم بار.

التىن يمانبايەۆا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاق راديوسىنىڭ «التىن قور» ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ سوڭعى شاكىرتى