مو يان. عاجايىپ كەزدەسۋ

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - 1982 - جىلى كۇزدە باۋديننىڭ ايماق ورتالىعىنان اۋىلىم گاۋمي دۋنبەيگە تۋىسشىلاي باردىم.

پويىز تىم كەش قوزعالعاندىقتان، گاۋمي بەكەتىنە كەشكى ساعات توعىزدان اسا ارەڭ جەتتىم. اۋىلعا اۆتوبۋس كۇنىنە ءبىر-اق رەت قاتىنايدى، ونىڭ ۇستىنە تاڭەرتەڭگى ساعات التىدا جۇرەدى ەكەن.

باسىمدى كوتەرىپ ەدىم، شايداي اشىق اسپاننان جارقىراپ جارتى اي كورىندى. «تۇندە جۇرسەم اكە-شەشەممەن ەرتەرەك قاۋىشامىن، ءارى اۋىلدىڭ جۇپار اۋاسىن جۇتامىن عوي» دەپ ويلادىم دا، اۋدان ورتالىعىنا قونباي، اي جارىعىمەن اۋىلىما جەتىپ الۋدى ءجون كوردىم.

جالعىز جەڭىل سۋمكادان باسقا الىپ جۇرگەن جۇگىم دە جوق بولاتىن. اسىعا جولعا شىقتىم. اسفالت جول بۇرىستاۋ، وتە الىس بولعاندىقتان، تەمىرجول كوپىرىنەن وتكەن سوڭ، گاۋمي دۋنبەي اۋىلىنا توتە باراتىن، كولىك قاتىناماعانىنا كوپ جىل بولعان توپىراق جولعا ءتۇستىم.

جۇرگىنشى تىم از جۇرەتىندىكتەن، بۇل جولدى ءشوپ باسىپتى. ورتاسىندا جالعىز اياق سۇرلەۋ عانا بار ەكەن. جولدىڭ ەكى جاعى جايقالعان ەگىس دالاسى.

ايدىڭ كۇمىس ساۋلەسى توگىلگەن جاپىراقتار ءالسىز جارقىرايدى. جەلسىز تىنىق تۇندە وسىمدىك جاپىراقتارى دا تىپ-تىنىش، ەگىن اراسىنان كوك شەگىرتكەنىڭ اپ-انىق ەستىلگەن شىرىلى ايلى تۇندە جان دۇنيەڭدى قۇلازىتادى.

ىلگەرى جۇرگەن سايىن بىتىك شىققان ەگىن قويۋلاي ءتۇستى. اۋدان ورتالىعىنىڭ جارقىراعان شىراقتارى دا كوزدەن عايىپ بولدى. اۋدان قالاشىعى گاۋمي دۋنبەي اۋىلىنان 40 نەشە شاقىرىم شالعاي ەدى. كوك شەگىرتكەلەردىڭ شىرىلىنان باسقا، ەگىن اراسىنان اندا-ساندا قۇستار مەن ۇساق جاندىكتەردىڭ ءۇنى ەستىلەدى. جەلكەم مۇزداپ بارا جاتقانداي بولدى، اياعىمنىڭ سىبدىرى دا وزىمە وزگەشە، ۇرەيلى ەستىلەدى. «اتتەگەن-اي، ءتۇن قاتىپ جالعىز جۇرمەسەم بولعانداي ەكەن» دەپ وكىندىم.

«قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەگەندەي، جولدىڭ ەكى شەتىندەگى ەگىن اراسىنان جىپىرلاعان قالىڭ كوز ءوزىمدى باقىلاپ، باعىپ تۇرعانداي. سوڭىمنان بىردەڭە قالماي ەرىپ كەلە جاتقانداي كۇي كەشتىم. بۇل كەزدە ايدىڭ ءجۇزىن دە بۇلت بۇركەي باستاعان. اياعىم-اياعىما تيمەي، جان ۇشىرا جۇگىرىپ كەلە جاتقانىمدى ءوزىم دە اڭعارماي كەلەمىن. جۇگىرگەن سايىن ءجۇرىسىم ۇدەپ، جۇرەگىم تارسىلداي سوعىپ، سوڭىمنان بىردەڭە قۋىپ كەلە جاتقانداي الاڭداي بەردىم. اقىرى ەرىكسىز ارتىما قايىرىلىپ قارادىم. ادام تۇگىلى، سايتان دا جوق.

قوس وكپەمدى قولىما الىپ، دامىلسىز العا تارتىپ كەلەمىن. «قىزىل ارميانىڭ كومانديرىسىڭ بە؟ سەن... سەن اتەيست ەمەسسىڭ بە؟ ناعىز اتەيست ەشتەڭەدەن قورىقپايدى، كوممۋنيستەر ءولىمدى ەلەڭ قۇرلى كورمەيدى ەمەس پە؟ سايتان، جىن-الباستى دەيتىندەر بار ما؟ ارينە، جوق! ادام ازات باسىنا ازاپتى ءوزى تىلەمەسە، ارينە، ول ەشقايدان كەلمەيدى...» دەپ، ءوزىمدى سىباپ كەلەمىن. سويتسە دە، بويىمدى ۇرەي بيلەپ، الاعىزىپ، ابىرجي بەردىم. تۇلا بويىم قالتىراپ، تىستەرىم ساق-ساق ەتەدى. اۋىلدا جۇرگەندە ەستيتىن: جالعىز كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ قۇلاعىنا كەنەت الدىڭعى جاقتان باقالشى (كوتەرمە ساۋداگەر) اپكىشىنىڭ سىقىرى ەستىلىپتى، انىقتاپ قاراعان ەكەن، اپكىش پەن ەربەڭدەگەن ەكى اياق قانا كورىنەدى، باسقا دەنەسى كورىنبەيدى دەيدى الگىنىڭ... بىرەۋ تۇندە كەلە جاتىپ، وزىنە قاراپ ىرجىڭداپ كۇلىپ تۇرعان ءبىر كىسىنى كورىپتى، باجايلاپ قاراعان ەكەن، بەتىندە شيەدەي قىزىل اۋىزىنان باسقا ەشتەڭە جوق ايەل ەكەن سويتسە، «اۋىز-مۇرىنسىز، كوز-قۇلاقسىز» سايتان ەكەن دەيدى الگى... تۇندە جول ءجۇرىپ كەلە جاتقان بىرەۋدىڭ كوزىنە كەنەت تىرسىلداتىپ ءشوپ جۇلىپ جەپ تۇرعان كۇمىستەي اق ساقالى بار ءبىر شال كورىنىپتى... دەگەن سياقتى ەرتەگىلەر ەسىمە ءجيى ورالا بەردى.

ءون بويىمنان سۋىق تەر بۇرشاقتاپ، كيىمدەرىم مالمانداي سۋ بولعانىن سوڭىن الا ءبىر-اق ءبىلدىم.

«العا، العا! قىر، جوي!»، - دەپ اسقاقتاتا ءان شىرقادىم.

اۋىل شەتىنە دە ءىلىنىپپىن. بۇل كەزدە تاڭ اتىپ، شىعىس جاق نۇرلانىپ كەتكەن-دى. اۋىلدىڭ تىنىش تىرلىگىن ايگىلەگەندەي، قىستاقتان اتەشتەردىڭ شاقىرعان داۋىسى ەستىلەدى. كەلگەن جولىما قايىرىلىپ قاراپ ەدىم، كوزىمە كوسىلگەن كوك ەگىس اتىزدان باسقا ەشتەڭە كورىنبەدى، ءبارى دە ءوز قالپىندا، جول بويى قاراداي قورىققانىمدى ويلاپ، ءوزىمدى اسقان اقىماق، قوراش سەزىندىم.

قىستاقتىڭ كىرە بەرىسىنە كەلگەنىمدە، اعاش اراسىنان ەلبەڭ ەتىپ ءبىر شال شىعا كەلدى. كورگەن جەردەن تاني كەتتىم، كورشىمىز جاۋسان اتاي ەكەن. تىم رەتتى كيىنىپتى. قاريا ماعان بەس قادامداي جاقىن كەلىپ تۇرا قالدى.

- جاۋسان اتاي، قۇزعىن سارىدەن قوزعالىپسىز عوي! - دەپ ەدىم جالما-جان:

- قالاعا بارايىن دەپ ەرتەرەك تۇرىپ ەم، سەنىڭ كەلەتىنىڭدى ءبىلىپ، وسىندا توسىپ تۇرعانىم عوي، شىراعىم، - دەدى ول.

مەن اقساقالمەن از-كەم شۇيىركەلەسىپ، تەمەكىمنەن ءبىر تال ۇسىندىم.

كاريا تەمەكىسىن تامىزىپ الىپ:

- لاۋسان، اكەڭنەن بەس يۋان قارىز العان ەدىم، اقشالاي قايتارا المايتىن سياقتىمىن. مىنا قورقوردى اكەڭە بەرە سال، العان قارىزىمنىڭ قارىمجىسى بولسىن، - دەدى.

- اتتەڭ، اقساقال-اۋ، بولماشى تيىن-تەبەنگە نەسىن اۋرە بولاسىز، قايتارۋدىڭ قاجەتى دە جوق، - دەپ ەدىم قاريا:

- قاراعىم، تەز ۇيىڭە بارا عوي، اكە-شەشەڭ ءوزىڭدى زارىعا كۇتىپ وتىر، - دەدى.

مەن اقساقالدىڭ بەرگەن مۇزداي سۋىق اق قورقورىن الىپ، ونىمەن اسىعىس قوشتاستىم دا، ءجىتى باسىپ، قىستاققا كىرىپ كەتتىم.

ۇيگە جەتىپ، اكە-شەشەممەن قاۋىشتىم. ول كىسىلەر باس-اياعىما بارلاي قاراپ، ءبارىن قازبالاپ سۇراپ بولعان سوڭ: «ءتۇن قاتىپ جالعىز جۇرگەنىڭ نە، بالام! الدا-جالدا بىردەڭەگە ۇشىراساڭ قايتەسىڭ»، - دەدى.

- سايتان بىردەڭە جولىقسا دەپ ەم، مەنەن قورقىپ، شىقپاي قويمادى ما، - دەدىم قارقىلداي كۇلىپ.

- قوي، قاراعىم، جاس بالا ۇيدە لەپىرمەس بولار، - دەدى شەشەم.

اكەم تەمەكىسىن تارتىپ وتىرعاندا، مەن قالتامنان الگى اق قورقوردى الىپ، ول كىسىگە:

- اكە، الگىندە قىستاقتىڭ كىرە بەرىسىندە جاۋسان اتايعا جولىعىپ قالدىم، ول كىسى «اكەڭنەن بەس يۋان قارىز الىپ ەدىم، سوعان ەسەپ بولسىن» دەپ، سىزگە مىنا قورقوردى بەردى، - دەدىم.

- كىم دەيسىڭ؟ - دەدى اكەم تاڭدانىپ.

- جاۋسان اتاي! - دەدىم مەن.

- قاتە تانىعان جوقسىڭ با، بالام، كوزىڭ قاراۋىتىپ؟ - دەدى اكەم.

- ءدال سول كىسىنىڭ ءوزى، ءتىپتى ءارى-بەرى اڭگىمەلەستىم اقساقالمەن، تەمەكى دە ۇسىندىم. مىنا قورقوردى سول كىسى بەرمەدى مە! - دەدىم.

مەن الگى قورقوردى اكەمە بەرىپ ەدىم، ول كىسى قورىققانى سونشا، نە الارىن، نە الماسىن بىلمەي، اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى.

- و، توبا! جاۋسان اتاڭ مۇرناعى كۇنى تاڭەرتەڭ قايتىس بولماپ پا ەدى! - دەدى شەشەم تاڭدانا...

«ۇستازبەن كەزدەسۋ» حيكاياتتارىنان.

قىتاي تىلىنەن اۋدارعان باقىتبەك پازىل ۇلى.
«قازاق ادەبيەتى»


سوڭعى جاڭالىقتار