الدار كوسەنى الاياق ەتىپ جىبەرگەن جوقپىز با؟
بىلۋىمىزشە، «الدار كوسە - قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ كەيىپكەرى، اقىلدى ايلاكەردىڭ، زەردەلى قۋدىڭ جيىنتىق بەينەسى.
الدار كوسە ءوزىنىڭ اسقان ايلاكەرلىگى ارقىلى مۇراتىنا جەتىپ وتىرادى.
ونىڭ ماقساتى - ساراڭ بايدى، پايداكۇنەم ساۋداگەردى، وزبىر حاندى، ت. ب. ءاجۋا ەتۋ». الدار كوسەنىڭ ايلاكەرلىگىن قازاق ادەبيەتىنەن كوپ وقىعان شىقبەرمەس شىعايبايدى الداعانىنان بىلدىك.
ءتىپتى شايتاندى دا الداۋ الدار كوسەنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ادەبيەتتەگى الدار كوسەنىڭ ارەكەتىن حالىق ايىپتامايدى، كەرىسىنشە، ونى قۇپتاپ، قوشەمەتتەپ وتىرادى.
ونىڭ سەبەبى، الدار ادىلەتسىز بيلىك يەلەرىنەن قيانات، قورلىق كورگەن قاراپ ايىم حالىقتىڭ وكىلى بولعاندىعى.
الدار كوسە قازاققا عانا ءتان وبراز ەمەس. ول تۇركىتىلدەس حالىقتارىنىڭ كوبىسىنە ورتاق. ءتىپتى ونىڭ ومىردە بولعاندىعىن، قاي عاسىردا ءومىر سۇرگەندىگى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر جوق.
ونىڭ ءبارى اۋىز ادەبيەتى ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتىپ وتىردى. الدار كوسە تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ كوبى اڭىزعا قۇرالعان. مۇمكىن، قۋلىعىمەن بايلاردى الداپ، ءالدىنىڭ السىزگە جاساعان قياناتىن قايتارعان جانداردىڭ دا بەينەسى الدار كوسە وبرازىنا اينالىپ كەتكەن دە شىعار. ماسەلە، وندا ەمەس.
بۇگىندە قازاق بالالارىنىڭ كوبى «الدار كوسە» ءمۋلتفيلمىن كورەدى. ءتىلى شىققان كىپ-كىشكەنتاي سابيلەردىڭ ءوزى «الدار كوسە» باستالادى دەسە، ەلەڭ ەتە قالادى. ويتكەنى الدار كوسەدەن باسقا كورەتىن كەيىپكەر دە، قازاقشا مۋلتفيلم دە وتە از.
سوڭعى جيىرما جىلدا «قازاقفيلم» تۇسىرگەن ءونىمنىڭ ءبىرى - «ەرتوستىك» عانا. ودان بولەك، اتاپ اۋىز تولتىرار دۇنيەلەر جوقتىڭ قاسى. سوندا حالىق اۋىز ادەبيەتىندە مۋلتفيلمگە ازىق بولار كەيىپكەر بولماعانى ما؟
بالا بىتكەن جابىلىپ كورەتىن «الدار كوسەنىڭ» دە بويىندا ءمىن بار. ءبىز بۇل وبرازدى تاڭداۋ ارقىلى، قازاق اۋىز ادەبيەتىندەگى الدار بەينەسىن قۋ، الاياق ەتىپ كورسەتىپ جىبەرگەن جوقپىز با؟ شىن مانىندە، الدار كوسە ادىلدىك ىزدەۋشى، زورلىق-زومبىلىقتان كەدەي-كەپشىكتى اراشالاۋشى جاعىمدى بەينە بولۋى كەرەك ەدى. ءبىز ونى كەرىسىنشە، «سۇيكىمسىز» بەينە جاساپ جىبەرگەندەيمىز. ويتكەنى ءبىز تانىعان، وقىعان، كورگەن الدار جاقسىلىق ىزدەۋشى، ادىلەتسىزدىككە جانى قاس، باي-شونجارلاردى، ساراڭداردى ءاجۋا ەتۋشى جان.
بۇگىندە قۋ ساۋداگەر دە، ايلاكەر باي دا كوپ. ءتىپتى «پالەنشە تۇگەنشەنى الداپ كەتىپتى»، «پالەنشەنىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايدى»، «تۇگەنشەنىڭ بالاسى الاياق ەكەن» دەسكەن اڭگىمەلەردى ءجيى ەستيتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. نارىقپەن كەلگەن قۋلىق-سۇمدىق ۇلتتىڭ شىنايىلىعىن، ءبىر-بىرىنە دەگەن ىقىلاس-پەيىلىن، مەيىرىمىن ءبىر ءپاس باسەڭدەتىپ جىبەرگەندەي. وسى ارقىلى الدار بەينەسى دە تومەندەپ بارادى. الداعاننىڭ، قۋلىق-سۇمدىق جاساعاننىڭ ءبارى الدار كوسە ەمەس. ەڭ باستىسى، كورەرمەن وسىنى اڭعارسا ەكەن.
قازاق بالاسىنا الدار دا كەرەك. قوجاناسىر دا قاجەت. قۋ الدار كوسە، اپەندى قوجاناسىردان بولەك، اۋىز ادەبيەتىندە تاعى ءبىر جاعىمدى وبراز بار ەمەس پە؟ ول - جيرەنشە شەشەن. اتى اڭىزعا اينالعان جيرەنشە شەشەن تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ويشىل. ومىردە بولدى ما، جوق پا، ول تۋرالى ناقتى دەرەكتەر از كەزدەسەدى. عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنسەك، جيرەنشەنىڭ ەسىمى ەل ەسىندە عاسىرلار بويى ساقتالىپ كەلگەندىگىن ايتادى. بۇعان قاراماستان، جيرەنشەنى ءاپسانالىق كەيىپكەر، جيىنتىق وبراز رەتىندە قارايتىنىمىز راس. ەندەشە، دانالىقتىڭ بەينەسى رەتىندە جيرەنشە شەشەن وبرازى مۋلتفيلمگە سۇرانىپ تۇرعان جوق پا؟
ءارى جيرەنشە تۋرالى ءتۇرلى اڭىز-ءاپسانالار جەتەرلىك. ولاردىڭ كوبى دانالىققا قۇرىلعان. سوندا عانا ءبىز بالالارىمىزدىڭ ساناسىنا «اياز ءالىڭدى، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەيتىن ءاپسانالىق ويدىڭ قايدان قۇرالعانىن ۇقتىرار ەدىك.
سوندا عانا ءبىز ۇرپاعىمىزدىڭ اق، ادال، مەيىرىمدى بولىپ وسۋىنە مۇمكىندىك جاسار ەدىك. بالا دا جاس قۇراق سەكىلدى. جەل قايدان سوقسا، سولاي يىلەدى. جاس بالا يىلمەي، قيسايماي، قۋلىق-سۇمدىقتان ادا، مەيىرىمدى بولىپ ءوسسىن دەسەك، كىشكەنتايىنان ەرتەگىمەن، دانالىق سوزدەرمەن، اڭىز-اپسانالارمەن ءوسىرۋىمىز قاجەت. قازاق ەرتەگىلەرى، قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارى ءار بالانىڭ بويىنا سىڭسە، جادىندا جاتتالسا، ەرتەڭ ەلىن سۇيەتىن ۇلان، مەملەكەتشىل تۇلعا بولىپ وسەر ەدى.
اۆتور: گۇلزينا بەكتاس
«ايقىن»