ورالحاننىڭ اۋىلى
كاتونقاراعايعا جولىمىز تۇسكەندە ورالحاننىڭ اۋىلىنا ادەيى ات باسىن بۇرعانبىز.
كاتونقاراعاي جۇرتىنىڭ قازاقستاننىڭ باسقا وڭىرلەرىندە تۇراتىنداردىڭ الدىندا اتىنىڭ ۇزەڭگىسىن ءۇزىپ جىبەرەردەي شىرەنە ماقتاناتىن ەكى عانا ەرەكشەلىگى بار.
ونىڭ ءبىرى - كۇن جارىقتىقتىڭ شاپاعىن قازاقستاندىق ەكى اياقتى پەندەلەردىڭ اراسىندا ەڭ العاش كورەتىندىكتەرى بولسا، ەكىنشىسى - ءتور التاي سىندى ارۋدىڭ قوس بۇرىمىنىڭ ءبىرى، بۇقتىرمانىڭ ءزامزام ءشارباتىن تۇڭعىش تاتاتىندارى. مۇزتاۋدىڭ قوس ومىراۋىنىڭ اراسىنان جارق ەتكەن كۇن الدىمەن وسى ءوڭىردى نۇرعا بولەيدى. ۇكەك بيىگىنەن باستاۋ الاتىن بۇقتىرما كاتونقاراعايدى قاق
جارىپ وتەدى.
ءداپ وسى ەكەۋى جارىقتىق ورەكەڭ - ورالحان بوكەي كوكەمىزدىڭ بۇتكىل شىعارمالارىنىڭ لەيتموتيۆىنە اينالعانىن وتىرىك دەڭىزشى. ال، بۇل جۇرتتىڭ باسقالاردان ارتىقشىلىعى وسىلار عانا بولسا، الەۋمەتتىك ۋايىمى مەن مۇڭى - مىڭنىڭ ار جاعىن شاڭداتادى. وسىمەن توقتايىق. بۇل ءيىستى اڭگىمە.. .
مامىردىڭ سوڭعى تاڭى اتتى كاتوندا. تۇندە قىزىلاسىقتان قار جاۋىپتى. التاي ءۇشىن بۇل وقىس وقيعا بولۋدان قالعان. شىلدەنىڭ ورتاسىندا الاي-دۇلەي سوققان اقتۇتەك بوراندى دا كورگەن ەل، مامىر قارىن كاپەرلەرىنە ىلەر ەمەس. قارا سۋىق. تەرىستەن تارتىپ تۇرعان سۇيكىمسىزدەۋ كوكبەت جەل بار. وسكەمەننىڭ اق بالتىر قايىڭدارى مەن ءسۇمبىل تەرەكتەرى جاپىراقتارىن باياعىدا توگىپ، قىزىعىن تاۋىسا باستاپ ەدى، مۇنداعى تال-شىلىك مىنە-مىنە كۇشىكتەي باستاپتى. بۇيتپەسەڭ، ءتور التاي بولارمىسىڭ!
- ءبىزدىڭ سالا قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن ءولارا، تىنىشتىق شاق بۇل كەزەڭ. جەر دىمقىل. اعاش بۋسانىپ تۇر. ياعني، ءورت شىعۋ قاۋپى جوق دەگەن ءسوز. وسى ءوڭىر جۇرتىنىڭ ەرەۋىل كوڭىلسىز، قوسالقى شارۋالارمەن اينالىسار شاعى. جاساعان يەمىزدىڭ بىزگە يىگەنى شىعار. باسقا جۇرتقا سۇيكىمسىزدەۋ كورىنگەنىمەن، اۋا رايىنىڭ وسىنداي قىلتقىمالىلىعى بىزدەرگە ۇنايدى، - دەيدى كاتونقاراعاي ۇلتتىق پاركى شىڭعىستاي فيليالىنىڭ ديرەكتورى نيازبەك ابىشەۆ.
بۇل نيازبەكتى بىلمەيتىندەر سيرەك. ول - تىم تانىمال. التايدىڭ دەرسۋ ۋزالاسى ول. مەن بىلەتىن نيازبەكتى جەتى قاراڭعى تۇندە توسەكتەن جۇلىپ الىپ، التايدىڭ تاعىلار تەنتىرەپ كەتەتىن تايگاسىنا تاستاپ كەتسەڭىز، ءبىر ساعاتتان كەيىن اۋىلدى تابارى ءسوزسىز. مەن بىلەتىن نيازبەك بولسا، ورەكەڭنىڭ سارتاپ ساعىنىشتارىنىڭ داۋاسى - كوبەنتاۋ مەن مارالقاشقان جايلاۋىنداعى، ءتىپتى بۇتكىل ءتور التايداعى ءاربىر ءتۇپ قاراعاي مەن قاراقات بۇتاسىنىڭ جاسى مەن كۇنىن ايىراتىنى راس. مەن بىلەتىن نيازبەك...
استىمىزداعى ۋاز زۋلاپ كەلەدى. ناعىز تاۋلى جەردىڭ كولىگى. باعىتىمىز - شىڭعىستاي. شەجىرەلى اۋىل. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ابدىكەرىم بولىس تۇڭعىش مەكتەپتى وسىندا اشقان. قازاقتىڭ قۇيرىقتى جۇلدىزى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ وسىندا ساباق بەرگەن. سونان كەيىن... باعاناعى قاراتاي جۇرتىنىڭ ازۋ ءتىس قاراعايداي بولىسى ابدىكەرىمنىڭ اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار، قۇمىرسقابەل ارۋ قىزى باعيلاعا ولەردەي عاشىق بولىپ، ەستاندى كۇي كەشكەن سۇلتان اقىن، اقىر سوڭى سول سۇيىكتىسىن ءوز قولىمەن شۇيگە ۇزاتىپ، كەرەكۋىنە قۇر سۇلدەرى قايتىپتى.
اتاقتى تۇركىتانۋشى عالىم سارسەن امانجولوۆ كوكەمىز وسىندا ءدارىس العان. كوزى ءتىرى بولسا بيىل 70 جاسقا تولاتىن ورالحان بوكەيدىڭ كىندىگى كوبەنتاۋدىڭ تورى توبىلعىسىمەن قيىلىپ، شاراناسى كۇركىرەمەنىڭ جاعاسىندا قۇرعاعان.
- بيىلعى جىل رەسپۋبليكا بويىنشا اۋدانىمىزدىڭ ارداقتىسى - ورالحان كوكەمىزدىڭ جىلى دەپ جاريالانعاندىعىن بىلەمىز. «جاقسى اكەنىڭ ارۋاعى جامان ۇلدى قىرىق جىل سۇيرەيتىنى» راس شىعار، جىل باستالعاننان بەرى وسى ورەكەڭنىڭ 70 جىلدىعىنا بايلانىستى شارۋالار باستالىپ كەتتى. ارينە، بۇرىنعى كاتونقاراعاي اۋدانىنا قاراستى وڭىردەگى ەڭ ۇلكەن مەملەكەتتىك مەكەمە ءبىزدىڭ ۇلتتىق پارك بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ مويىنىمىزعا ارتىلار شارۋا دا شاش ەتەكتەن. سوندىقتان، ونىڭ شىڭعىستاي فيليالى قۇرامىندا 86 ادام قىزمەت جاساسا، سولاردىڭ بارلىعى دا مىنا ءولارا كەزەڭدى پايدالانىپ، ەرتەڭگى ورەكەڭ تويى جابدىعىمەن ءجۇر. ۇلتتىق پاركتىڭ بيت تەرىسىنەن بيالاي تىگەتىن قولونەر شەبەرلەرى تويعا كەلەتىن قوناقتار ءۇشىن اعاشتان سان ءتۇرلى بازارلىقتار دايىنداپ جاتىر، - دەيدى «نۇر وتان» ح د پ كاتونقاراعاي ۇلتتىق تابيعي پاركى باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى اقەدىل سۇندەتپايەۆ.
- باستاۋىش ۇيىمداعى سەكسەنگە تارتا مۇشەنىڭ بارلىعى ۇجىم ماقتانىشتارى، - دەيدى حاتشى.
اۋىل جاڭارىپتى. جاڭاعى اقەدىل ايتقان كوپ شارۋالارعا ەندى جەتتىك. اۋىلدىڭ نەگىزگى دەگەن ەكى كوشەسى اسفالتتالىپ، ەكى كوشەسى قيىرشىق تاسپەن جابىلىپ جاتىر ەكەن. مۇنداعى اتام زامانعى كلۋب ءۇيىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىپتى. جارقىراپ تۇر. كلۋبتىڭ تابالدىرىعىنان ىشكە اتتاپ، توقىمداي ساحناسىنا كوزىم ءتۇسۋى مۇڭ، وسىدان ەلۋ جىل بۇرىنعى ورەكەڭە بايلانىستى وقيعالار كەرۋەنى ۇزىك-ۇزىك كينو تاسپالارى سىندى، كولبەڭدەسىن-اي كەلىپ.
ءيا، ءيا، ءبارى ەسىمدە. قالاي عانا ۇمىتايىن. ءدال وسى كلۋبتىڭ اشىلۋ سالتاناتى كەرىم بوپ ءوتىپ ەدى. كلۋبتى قويىپ، بولىمشە كونتورىنا جارىپ كورمەگەن التايدىڭ الىستاعى اۋىلى شىن قۋانعان. ورەكەڭنىڭ مەكتەپتى جاڭادان ءبىتىرىپ، ءوزى وقىعان مەكتەپتە «پيونەر ۆوجاتي» بوپ جۇرگەن كەزى. تابيعاتى، مۇقىم بولمىسى ارتىستىكتەن تۇراتىن ورالحان شىڭعىستايدا وتەتىن بار دۋماننىڭ باسىندا جۇرەتىن. وسى كلۋبتىڭ اشىلۋىنا ءوزى رەجيسسەرلىك جاساپ، قالتاي مۇحامەتجانوۆتىڭ «بەۋ، قىزدار-اي» كومەدياسىن قويدى. ورالحان - اقىننىڭ، ۇلىقبەك مۇعالىمىمىز سۋرەتشى جىگىتتىڭ رولىن سومداعان. ءومىرى ءتىرى ءارتىس كورمەگەن بىزدەرگە مىنا ساحنادا جۇرگەن ورالحاندار ناعىزدىڭ ناعىزى بوپ كورىنگەن...
عاسىردان استام بۇرىن تۇرعىزىلعان ەكىقاباتتى، التايدىڭ قىزىل قاراعايىنان قيىلعان باستاۋىش مەكتەپ عيماراتىن قايتارا جوندەپ، بالاباقشاعا لايىقتاپ جاتىر ەكەن. جارىقتىق بوكەي اعامىزدىڭ ءشۇ دەگەندەگى قورجىن ءۇيى وسى مەكتەپتىڭ قامشىلار بۇيىرىندە، بۇقتىرمانىڭ جاعاسىندا تۇراتىن. بوكەڭنىڭ بار بالاسىنىڭ كىندىگى سوندا قيىلعان. قىزدارى سوندا بوي جەتكەن، ورالحان سوندا ەر جەتكەن. جىلدا كوكتەم تۋا شاشىن جۇلا دولداناتىن بۇقتىرما جاعالاۋدى كەرتىپ جەپ، ۇيىنە سۋدا قالۋ قاۋپى تونگەننەن كەيىن عوي، بوكەڭنىڭ كوكتەرەكتىڭ بۇيىرىنە جاڭادان ءۇي تۇرعىزۋى...
ءتور التاي قازاقتارى كەرجاقتاردىڭ تەپكىسىن كوپ كورىپ، ءدىنى مەن دىلىنەن اجىراپ قالعان جۇرت ەدى. ەندى-ەندى مەشىتتەر سالىپ، نامازعا جىعىلا باستاپتى. شىڭعىستايدىڭ وسكەمەندە تۇراتىن تۇلەكتەرى سوتسيال، ەربول بايانعازيندەر باس بولىپ، اۋىلدىڭ كۇنشىعىس اۋزىنا مەشىت سالعىزىپ جاتىر ەكەن. ونى دا جۇمىستان كەيىن تۇرعىزىپ جاتقان - ۇلتتىق پاركتىڭ ازاماتتارى.
- ورالحان اعاتايىم جوعارعى سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە ءبىزدىڭ كلاسقا «ۆوجاتي» بولدى. ونىڭ كەلۋىن اسىعا توساتىنبىز. باسىمىزدى ساباعىڭ جاقسى ما، جامان با دەيتىندەي تاپتاۋرىن سۇراقتارمەن قاتىرمايتىن. قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتىپ، كۇلدىرگى تاقپاقتار قۇراستىرۋعا شەبەر ەدى. ەلىكتەيتىنبىز. ولەڭ شىعارۋعا تالپىناتىنبىز. سونداي ارداقتىمىز 70 جاسقا تولىپ جاتقاندا، الىس-جاقىننان كەلگەن اتكوپىر قوناقتار ورالحاننىڭ اۋىلىن كورەيىكشى دەمەيدى دەيسىز بە؟ دەيدى. مەشىتى قايدا دەمەي مە؟ دەيدى. سولاردىڭ الدىندا ارۋاقتىمىزدى جەر قىلماس ءۇشىن وسى ءبىر شارۋانى قولعا الدىق، - دەيدى كەشەگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ پولكوۆنيگى، بۇگىنگى زەينەتكەر ەربول بايانعازين. باقيلىق بوپ كەتكەن ارۋاقتى ازاماتتىڭ ارتىندا نامىسكور ءىنىسى قالعانى دا دۇرىس ەكەن...
ەسكى مەكتەپ ءۇيىنىڭ نوبايىن ارەڭ تاپتىم. ءوزىم تاپتىم دەسەم وتىرىك، جانىمداعى فارحاد ءىنىم ءتۇتىن سالىستى. ول وسى اۋىلدىڭ ازاماتى. ورمانشى. اكەسى ورىمحان اعامىز كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى دەگەن جىمىسقى ات جامىلعان قاسيەتسىز سوعىستا قازاقتىڭ قاھارمان قىزى مانشۇكپەن ءبىر ۆزۆودتا سوعىسقان ارداگەر ەدى. جەڭىس مەرەكەسى قارساڭىندا وسى ەسكى مەكتەپتىڭ ساحناسىن تولتىرىپ سوعىستىڭ زوبالاڭى، مانشۇكتىڭ ەرلىگى جايلى اڭگىمەلەرىمەن ايىزىمىزدى قاندىراتىنى قايدا...
مەكتەپ ءۇيى جىم-جىلاس. وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىنداعى الامان دۇنيە ءبولىستىڭ قۇرباندىعىنا شالىنعان. اتتەڭ!.. شىعىستاعى تاريحي ماڭىزى زور، ساۋساقپەن سانارلىق قيماس عيماراتتارىمىزدىڭ ءبىرى ەدى-اۋ.
- اعا، مىنا ءدام الىپ وتىرعان شاڭىراعىڭىز ەسىڭىزگە ەشتەڭە تۇسىرمەي مە؟ مەن بۇل ءۇيدى ءاسيپا اپامىزدان ساتىپ الىپ ەدىم، - دەپ ءۇي يەسى فارحاد جىميادى. شىنىندا دا...
مىنا ءۇي تانىس سياقتى عوي ءوزى؟ قايدان، قاشان كورىپ ەدىم؟ ءاسيپا اپاي دەي مە؟
- اعا، ميىڭىزدى اشىتپاي-اق قويايىن. بۇل ءۇي باياعىداعى وزدەرىڭىزدىڭ ينتەرنات اسحاناسى، - دەپ قالدى فارحاد.
ءماسساعان! وسىدان ەلۋ جىل بۇرىن تالعان وزەگىمە ولمەس ءنارىن بەرىپ، تاڭدايىما تالقان سالعان قارا شاڭىراق قوي مىناۋ! مەن وتىراتىن ۇستەل مىنا جەردە تۇراتىن... مەنىڭ سول جاعىمدا ۇنەمى تيتىمدەي دۇيكەش - ديداحمەت ءاشىمحان ۇلى جابىسىپ وتىراتىنى قايدا.
انەۋ ءبىر بۇرىش جاقتاعى ۇستەلدەن قۇيتاقانداي الەكەڭ - الىبەك اسقاروۆتىڭ سۇلباسى كورىنەتىن. اناۋ جەردە قايىردى نازىربايەۆ، اندا تولەۋحان بياروۆ، مۇندا اقىلبەك نيعىمەتوۆ، جانۇزاق... بىزدەر كەشكى اسقا وتىرعان ساتتە تەرەزە سىرتىنان ورالحان باستاعان اۋىل جىگىتتەرى ەلەس بەرەتىن. ينتەرنات بويجەتكەندەرىنە قىرىنداپ كەلگەندەرى. ينتەرنات قىزدارى بەينە ءبىزدىڭ عانا مەنشىگىمىزدەي، ورالحاندارعا قاباق تۇيە قارايتىنىمىز قايدا. ءداۋ دە بولسا، ورالحاننىڭ قوينى-قونىشى تولعان قىزدارعا ارنالعان عاشىقتىق حاتتارى شىعار...
ول سويتەتىن. الدەنەشە قىزعا قاتارىنان بىرنەشە حات جازادى دا، پوشتاشىلىق «قىزمەتتى» ءبىزدىڭ مويىنعا ارتا سالادى. حاتتاردى تاپسىرماس بۇرىن بىزدەردىڭ وقىپ الاتىنىمىزدى دا جاقسى بىلەدى. ول حاتتار ورالحان شىعارماشىلىعىنىڭ قاناتى قاتايماعان قارلىعاشتارى ەكەندىگىن كەش بىلدىك قوي. اتتەڭ...
ادامنىڭ قامشىنىڭ سابىنداي شولاق عۇمىرىنداعى «اتتەڭدەرىن» جينار بولساق، التايدان دا بيىك اتتەڭتاۋ تۇرعىزاتىنىمىز، ارۋاقتىلارىمىزدى جوقتاعان كوز جاسىمىزدى قاسىقتاپ جيناساق، بالقاشتان دا ۇلكەن جاسكولىن جاسايتىنىمىز راس. ءومىر دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە وسى ىزدەۋ مەن جوقتاۋدان، سارعايا ساعىنۋدان تۇراتىن شىعار، ءسىرا؟!
اۆتور: الىبەك قاڭتارباي، وسكەمەن قالاسى.
«دالا مەن قالا»
