كوك جورعانىڭ كوز جاسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بۇكىل شىعىس التاي ولكەسىنە اتى ءمالىم، مىڭداپ جىلقى، قورالاپ قوي ورگىزگەن، داۋلەتىنە قىدىر قونعان اتاقتى باي اقداۋلەتتىڭ ناۋقاستانعانىنا دا مىنە، التى ايدىڭ ءجۇزى بولدى. كوكتەمدە جابىسقان وسى دەرت بايدى وڭالتار ەمەس.

بۇرىنعى تورسىقتاي تولىق دەنەسىنەن ەت قاشقان. قىزىل شىرايلى ءوڭى دە سارعايىپ سولىپ بارا جاتقانداي. وتكىر جانارى مۇڭلى، سولىڭقى.

ءار ەلدەن كەلگەن تالاي ەمشىلەر مەن بالگەرلەردىڭ الۋان ءتۇرلى ەمىن الىپ كورسە دە داۋا تابىلار ەمەس بۇل دەرتىنە. ىشكەن اسىن كەرى قۇسىپ تاستايدى. ازداپ ساۋمال باتۋشى ەدى، مىنە، ءبىر جەتىنىڭ ءجۇزى بولدى، ول دا وتپەيتىن بولدى وڭەشىنەن. كۇننەن- كۇنگە تۇلا بويىنان ءال كەتىپ، قۋات- كۇشى سارقىلا باستادى. كوپ كەشىكپەي ءوزىنىڭ و دۇنيەگە اتتانارىن ىشتەي سەزگەن، كوكىرەگى وياۋ سۇڭعىلا قاريا، جاستايىنان بىرگە وسكەن، بوزبالا كەزىندە تايلاق كوتەرىپ، سودان ءوز اتى ۇمىتىلىپ، بۇگىندە تايلاقباي اتالىپ كەتكەن. پالۋان قۇرداسى، بۇل كۇندە جىلقىشىلارىنىڭ باسشىسى تايلاقبايدى شاقىرتتى ۇيىنە.

ون ەكى قانات اقبوز ۇيگە كىرگەندە، باي سۇيەكپەن قاپتالىپ، التىن- كۇمىسپەن اپتالعان، كەزىندە ءبىر ءۇيىر جىلقى بەرىپ، اتاقتى شەبەرگە جاساتقان قىمبات اعاش توسەكتىڭ ۇستىندە باسىنا قوس جاستىق سالدىرىپ، بيىك ەتىپ جاستاتىپ كەۋدەسىنە اق جەيدە كيىپ جاتقان ەدى. باسىن ۇستارامەن جىپ- جىلتىر تاقىر قىلىپ، تاقاۋدا الدىرعانعا ۇقسايدى. بويىنان ەت قاشقان، قۇددى ارۋاق دەر قازىرگى ءتۇرىن كورگەن جان.

- اسسالاۋماعالەيكۋم، قۇرداس، - دەپ سالەم بەرە كىرگەن تايلاقبايدىڭ شوقپار ۇستايتىن قوس قولىن ءالسىز ساۋساقتارىمەن ايالاي ۇستاعان باي - اليكىماسسالامعا ارەڭ ءتىلى كەلدى. كەزىندە ءوزى دە وسىناۋ بالۋان قۇرداسىمەن تالاي رەت اڭعا شىعىپ، اساۋ ۇيرەتكەنى، كوكپار تارتىپ، تالاي سالىم سالعانى ەسىنە ءتۇسىپ، كوزىنە جاس الدى. داۋسى ءالسىز:

- تىرشىلىكتە ءاي، دەسكەن جەرىم بولسا، كەشىر قۇرداس، بۇل بوق دۇنيە كىمنەن قالماعان، ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىزدى دا تەگىس جالماعان، مەنى دە اكەتكەلى جاتىر سول جاققا.

- و، نە دەگەنىڭىز بايەكە، ءالى- اق ساۋىعىپ كەتەسىز، - دەپ باسۋ ايتتى تايلاقباي. اقداۋلەت ءسوزىن قايتا جالعادى:

- قانشا قيماعاندارىڭمەن، مەن ەندى بۇل دۇنيەلىك ەمەسپىن، ودان دا ءسوزىمدى بولمەي، تىڭدا! - دەپ ءبىر قايىردى. - قۇداي ماعان شەكسىز بايلىق بەردى، باق بەردى، ءبىراق سونى سوڭىندا يە بولىپ ۇستاپ قالاتىن ەستى ۇرپاق بەرمەدى. ارتىمدا مىڭعىرعان قويىم، شۇرقىراعان جىلقىم قالىپ بارادى، ءبارىن ءوزىڭ باسقار. 30 دان جاسى الدەقاشان اسسا دا، ءالى ەس كىرمەي، ەسەرسوق بولىپ جۇرگەن جالعىز ۇلىم كاكىش بار، سودان قورقامىن، سونى ۋايىمدايمىن، قاشان ەس كىرىپ، ادام بولار ەكەن دەپ. سوڭىمدا قويداي جۋاس حالقىم قالىپ بارادى، سوعان قامقور بول، اش- جالاڭاش قالماسىن، مالدى اياما، كەدەي- كەپشىكتىڭ بارىنە تەڭ عىپ ءبولىپ بەر. مالىمنىڭ باسى كوك جورعا ايعىردى ساقتا، ودان ايىرىلساڭدار باق كەتەدى، - دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى بايەكەڭ.

اقداۋلەت باي ءوزى ايتقانداي، تۇنىمەن بالۋان دوسىنا وسيەتتەرىن ايتىپ، تاڭ اتا دۇنيەدەن ءوتتى. ارتىندا قاراقۇرىم ەلى قالدى شۋلاپ، وزەن- بۇلاعى قالدى تۋلاپ. اعايىنى بايدىڭ مالىن وزىنەن اياسىن با، جەتىسىنە جەتى كيىز ءۇي تىكتىرىپ، جەتى تۋ بيە سويدىرسا، قىرقىندا قىرىق رۋعا جار سالدىرىپ، قىرىق ءۇي تىكتىرىپ، قىرىق تۋ بيە سويدىرىپ، بۇكىل ماڭايىنداعى كەدەي- كەپشىكتى ەتكە ءبىر تويدىردى.

تىرشىلىك قۋعان ادامعا، انە- مىنە دەگەنشە، كۇز ايى دا كەلىپ قالدى. ەل تەگىس سالقىن جايلاۋدان كۇزەككە تۇسكەن مەزگىل. تايلاقباي ءوزىنىڭ ەسىك پەن توردەي كەلەتىن بوز جورعاسىنا ءمىنىپ، ءالى قىردان تۇسە قويماعان، جىلقىشىلارى جاتقان اقبەلگە قاراي اياڭدادى. ماقساتى - جىلقى اۋىلدى ءبىر شولىپ، مال- جاننىڭ اماندىعىن ءبىلۋ. قارا قوسقا ءتۇس مەزگىلىندە جەتكەنى سول ەدى، دۇنيەدەن وتكەن دوسى اقداۋلەتتىڭ ەركە ۇلى كادەن قاسىندا ءتورت- بەس اتقوسشىلارى بار، جىلقىداعى كوك جورعا ايعىردى ۇستاتىپ، كوزىن تاس قىلىپ قارا ورامالمەن تاڭدىرىپ، كوك جورعانىڭ ءوز ۇيىرىندەگى تورى جورعا بايتالدىڭ ارتقى ساۋىرىنىنا باسقا بيەنىڭ قيىن جاقتىرىپ، ەكەۋىن شاعىلىستىرعالى جاتقانىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى.

كوزى تاڭۋلى بولسا دا، ەستى ايعىر تىك شاپشىپ، انالاردىڭ انايى قىلىعىنا كونەر ەمەس. ءوزى تۋعالى، مىنانداي ايۋاندىقتى كورىپ ەمەس، ەستىپ تە كورمەگەن تايلاقباي شىداي الماي سەگىز ءورىم دراۋ قامشىسىن قولىنا الىپ كوتەرىپ، ايعىردى ۇستاپ تۇرعان دورەكى توپقا قاراي اقىرىپ، جەتىپ باردى.

- قاي اتاڭنان كورىپ ەدىڭدەر، تەكتى ايعىردىڭ ءوزى قانىنا ءوزى شاباتىنىن، وڭكەي جەتەسىزدەر، قانە، بوسات ايعىردى! - كادەن باستاعان ورەسىز توپ بالۋان شالدىڭ قاھارىنان جاسقاندى ما؟ كوك ايعىردى بايلاعان ارقانىنان شەشىپ، باسىنا قامشىمەن ءبىر سالىپ، جونىنە قويا بەردى.

اتام قازاق مالدى باسىنان ۇرمايدى، وي جەتەسىز، اكەڭ جاقسى ادام ەدى، سەن قايدان جارالعان كۇشىكسىڭ ءوزى.

باستاعان ءىسىن ىسكە اسىرا الماي قالعان باي بالاسى دولدانىپ، شاڭكىلدەپ، شالعا ءسوز قايتارا باستادى.

- بۇل مالدىڭ ەندىگى يەسى مەنمىن، جورعادان جورعا شىعارعالى جاتىرمىن، وسى ءىسىم ايىپ پا، ەندىگارى مەنىڭ ىسىمە ارالاسپاڭىز اعاسى، اكەمنىڭ كەزىندە جىلقىنى باسقارعانىڭىز راس، ەندىگى جەردە جاستاردىڭ ىسىنە كيلىكپەي، جايىڭىزعا جۇرگەنىڭىز ابزال. بۇدان بىلاي جىلقىنى باسقارۋعا مىنا تايلاقبايدى سايلادىم، - دەپ قاسىنداعى قارا تاپەلدى كورسەتتى كادەن. تايلاقباي بۇل جۇگەنسىزدەرمەن ەندى ەرەگەسىپ ەشتەمە تاپپايتىنىن، ءوزىنىڭ داۋرەنىنىڭ وتكەنىن ءبىلىپ، اشۋلانىپ جەرگە ءبىر تۇكىرىپ، ءوزىنىڭ سان جىلعى قيماس مەكەنى بولعان قاسيەتتى قارا قوسىنان، ءدام تاتپاي، جىلقىشىلارىمەن قوشتاسپاي، اتتانىپ كەتتى.

ءبىر جەتى وتپەي باي ۇلى كادەن تاعى ءبىر امال، ايلا ويلاپ تاۋىپ، نوكەرلەرىمەن جىلقى اۋىلعا ساۋ ەتە ءتۇستى. كەلە جىلقىشىلارعا انەۋ كۇنگى كونبەگەن كوك ايعىر مەن تورى جورعا بايتالدى ۇستاتىپ الدىرىپ، ايعىردىڭ كوزىن تاعى تاس قىلىپ قارا ورامالمەن تاڭدىرىپ، تورى بايتالدىڭ ۇستىنە، كەشە سويىلعان قۇلا بيەنىڭ جاس تەرىسىن تۇتاس جاپتىرىپ، ايعىردىڭ الدىنا تورى بايتالدى بايلاپ- ماتاپ الىپ كەلدى. ەستى ايعىر الدىنداعى كۇيلەپ تۇرعان بيەنى ارى يىسكەپ، بەرى يىسكەپ، كۇدىكتى ەشتەمە بايقاماعان سوڭ عانا بارىپ بيەگە شاپتى. وزدەرىنىڭ جىمىسقى ويلارىن ءساتتى جۇزەگە اسىرعان كادەن باستاعان ەسەرسوق توپ ءماز بولىپ، ءبىرىن- ءبىرى قۇتتىقتاپ، وزدەرىمەن بىرگە الىپ كەلگەن اراقتارىن ءىشىسىپ، تويلاپ جاتتى.

كوزدەگەن ماقساتتارىنا جەتكەن دورەكى توپ، تورى بايتالدىڭ ۇستىندەگى قۇلا بيەنىڭ تەرىسىن سىپىرىپ الىپ، كوك جورعا ايعىردىڭ كوزىندەگى بايلانعان قارا ورامالدى شەشىپ، ەكەۋىن قامشىمەن اياماي ساۋىرىنا ەكى تارتىپ، جونىنە جىبەردى. كوك جورعا ايعىر ءوزىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ الىپ، شىبىن- شىركەي بولىپ، بەزىپ بارا جاتقان، ءوزىنىڭ ۇيىرىندەگى قىزى ەكەنىن جاڭا تانىدى.

ويپىرماي، اتا- باباسىندا بۇرىن- سوڭدى بولىپ كورمەگەن ۇياتتى ءىستى باسىنان كەشىرگەنىن جاڭا سەزىندى. شاۋىپ كەلەدى، ەكى كوزىنەن جاس بۇرشاقتاپ تامىپ كەلەدى. جازىعىم جۇزدەگەن دۇلدۇلدەردى شاڭ قاپتىرىپ، جەتى رەت جورعالار جارىسىندا وسى ەلگە باس بايگەنى الىپ بەرگەنىم بە. ادامداردىڭ قولىمەن جاسالعان، ءوزىنىڭ اعات قىلىعىن كوك جورعا كەشەر ەمەس. تورى بايتال دا، ۇياتتان ورتەنىپ، زىمىراپ بارىپ، قالىڭ جىلقىنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى.

كوك ايعىر تابىنعا جەتە بەرە ىزاعا بۋلىققان قالپى، بۇرىن- سوڭدى كورسەتپەگەن مىنەز تانىتىپ، باسقاشا كىسىنەدى. ۇيىردەگى ساقا بيەلەر يەلەرىنە ءبىر نارسە بولعانىن سەزىپ، قۇلاقتارىن ەلەڭدەتتى. كوك جورعا ايعىر كەلە ءۇيىرىن الدىعا ساپ قۋىپ ايداپ، بيىك قۇزعا قاراي باعىتتادى. ۇيىردەن قاشقان كەيبىر تاي- قۇلىنداردى اياماي تىستەپ، تەۋىپ، ۇيىرگە قايتا قوستى. ءۇيىرى قۇز باسىنا جەتتى- اۋ دەگەندە، كوپ جىلقىنىڭ ىشىندەگى باعاناعى تورى بايتالعا قاراي ۇمتىلدى. تورى بايتالعا بارا اۋزىن ارانداي اشىپ، ءتىسىن ساۋىرىنا باستى. ساۋىرىنا قاتتى ءتىس تيگەن تورى بايتال، ىشقىنا شىڭعىردى. كوك جورعا ايعىر، كەۋدەسىمەن تورى بايتالدى قۇزعا قاراي سوعىپ قۇلاتتى. قاتتى ەكپىنىمەن كەلگەن ءوزى دە قۇزدان قۇلاپ ءولدى. قالعان تابىن ۇركىپ، ءوز جايىنا كەتتى.

ساناسىز جانداردىڭ قولىمەن ىستەلگەن شەكسىز وزبىرلىعىنا شىداي الماعان قايران تەكتى ايعىر وسىلاي مەرت بولدى. كوك جورعا ايعىر جوعالعان سوڭ اقداۋلەتتىڭ مىڭعىرعان مالى دا توز- توز بولىپ قۇرىدى. ۇلىنان باق تايدى، داۋلەتى شايقالدى. اكەدەن قالعان بار داۋلەتتەن ايىرىلعان جەتەسىز كادەن قانشا ايەل السا دا، ۇرپاقسىز ءوتتى. بالكىم، كوك جورعا ايعىردىڭ كوز جاسى جىبەرمەگەن شىعار.

مامىربەك باراقباي، الماتى وبلىسى، كوكسۋ اۋدانى.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى