دەرەكتى جانە كوركەم پروزاداعى بۇگىنگى كەيىپكەرلەر
ساۆراسوۆتىڭ جۇيكەسىنە كەدەي سۋرەتشىلەردىڭ باي- ماناپتاردىڭ ءۇيىن، تۇرمىسىن سالۋى تيەتىن. ءوزى دە سولاي ىستەگەنى ءۇشىن قاتتى وكىنەتىن دە. قاتەلىكتەرىن قايتالاماسىن دەپ شاكىرتى ليەۆيتانعا ۇنەمى پەيزاج سالدىراتىن. بۇل سۋرەتشى ءوزى كورىپ، تۇيسىنە الاتىن دۇنيەلەردى جازعاندا عانا ونەر تۋاتىنىن بىلگەندىكتەن بارعان قادام ەدى. بۇل سيۋجەتتىڭ ءبىزدىڭ قالامگەرلەرگە دە قاتىسى بار سياقتى كورىنەدى. كوركەم، دەرەكتى پروزانىڭ وكىلدەرى ءوز كەيىپكەرلەرىن قالاي جازىپ ءجۇر؟ كەدەي سۋرەتشىلەردىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرگەن جوق پا؟ وسى مازمۇنداعى ساۋالدارىمىزعا جاۋاپتى قالامگەرلەردىڭ ءوز اۋزىنان ەستىسەك دەپ ەدىك.. .
ادام مەكەبايەۆ، جازۋشى:
- قازىر ۋاقىتتىڭ، قوعامنىڭ، فورماتسيانىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى كوركەم جانە دەرەكتى پروزانى بىلەك سىبانىپ جازاتىن جازۋشىلار ازايىپ كەتتى دەۋگە بولادى. جازۋشىلىق - و باستا قۇداي بەرگەن تالانتىنىڭ ارقاسىندا «جازباسام بولمايدى» دەيتىن ادامداردىڭ شارۋاسىنا اينالدى. بۇرناعى، سوتسياليزم كەزىندە جازۋشىعا قالاماقى بەرىپ تۇرسا، ال قازىر ونىڭ ەڭبەگى مۇلدە ەلەنبەيدى. ءبىز جاڭا فورماتسياعا وتكەننەن سوڭ، جاڭا ادەبيەتتىڭ جاڭا تالاپتارى، جاڭا تۇجىرىمدارى جاسالۋى كەرەك ەدى. ءبىراق ونداي بولمادى.
ماسەلەن، شەتەلدە جازۋشىلىق يدەولوگيا ەمەس، بيزنەسكە اينالعان. ولار بيلىككە دە، مينيسترلىككە دە الاقان جايمايدى. كىتاپتىڭ ساتىلىمىنا بايلانىستى ءوز اقشاسىن الىپ وتىرادى. باسەكەنىڭ ارقاسىندا بارلىق قالامگەرلەر ساپالى جازۋعا تىرىسادى. وقىرمان، حالىق قالاعانىن ساتىپ الادى. وسى تۇرعىدا، بىزدە دە وقىرمان ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن دارىندى جازۋشىلار بارشىلىق. مىسالى، مارال ىسقاقباي، انەس ساراي، بەكسۇلتان نۇرجەكە- ۇلى، قاجىعالي مۇقامبەتقاليەۆ، اسقار التاي، ايگۇل كەمەلبايەۆا، دۋمان رامازان، سەرىك نۇعىمان، ءمادينا وماروۆا، ت. ب. ەرەكشە اتار ەدىم.
بۇل قالامگەرلەردىڭ ءبارى كولەمدى روماندار جازۋعا مۇمكىندىكتەرى، ىشكى پوتەنتسيالى جەتەدى. ءبىراق وعان ۋاقىت كەرەك. قاجىعالي مۇقامبەتقاليەۆ «تار كەزەڭىن» ۇزاق جىلدار بويى جازدى. الەم ادەبيەت تاريحىنا كوز جۇگىرتسەڭىز، ەشقايسىسى جۇمىس ىستەمەگەنىن بايقايسىز. ويتكەنى، جازۋدىڭ ءوزى - جۇمىس. جۇمىس ىستەگەن ادام ءار نارسەگە الاڭدايدى. الاڭسىز جازىلعان شىعارمالار ساپالى شىعاتىنىن تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەدى ەمەس پە؟ قازىر كۇنكورىستىڭ قامىمەن ءجۇرىپ قانشاما قالامگەرلەر جازۋدى تاستادى.
جازۋشى دەرەكتى پروزانى جازۋ ارقىلى تاريحقا ءبىر تابان جاقىندايدى. وراز قاۋعابايدىڭ «تاڭعاجايىپ قونايەۆىن»، تابىل قۇلياستىڭ «ميعا قونعان بومباسىن» وقىپ شىعىپ، ويعا قالدىم. تابىل اعامىزدىڭ جاسى سەكسەنگە جۋىقتاسا دا، رەسەيدىڭ ارحيۆتەرىن اقتارۋدان ءبىر شارشاعان جوق. تابىل قۇلياستىڭ «ميعا قونعان بومباسى» تۇنىپ تۇرعان قازاق تاعدىرى، قازاق تراگەدياسى، قازاق ءومىرى، قازاقتىڭ وتكەنى تۋراسىندا سىر شەرتەدى. وسى جازۋشىنىڭ ەڭبەگى ءالى ايتىلماي كەلەدى.
كوركەم پروزانىڭ كەنجەلەپ قالۋىنىڭ كوپتەگەن سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، وعان ۇلكەن دايىندىقپەن كەلۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، ونىڭ ەڭبەگى باعالانبايدى. ءبىر رومان جازۋ ءۇشىن تولستويعا بەس جىل ۋاقىت كەرەك بولعان. بۇگىندەرى ءسويتىپ جازۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، وتباسىڭدى اسىراۋىڭ قاجەت. «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتىڭ» العاشقى كىتابى جارىق كورگەن جازۋشى «ياسنايا پوليانا» سياقتى تاعى ءبىر جەر الاتىنداي مۇمكىندىگى بولعان، بارلىق قارىز- قۇرىزىنان قۇتىلعان. شىنى كەرەك، قازىر ادەبيەتتە جانكەشتىلەر عانا جازىپ ءجۇر.
كاپيتاليستىك قوعامدا جازۋشى يدەولوگ ەمەس، جازۋشى بيزنەسمەنگە اينالۋى كەرەك. بۇگىندەرى پروزا جازاتىن ادام قالماي بارادى. ماسەلەن، مەن رومان جازعىم كەلەدى. ەگەر جاعداي جاسالماسا، ونى نەسىنە جازامىن؟ قولدان جاسالعان توقىراۋ باستالدى. ەندى بۇكىل جۇيەنى قالاي قالپىنا كەلتىرەرىن ءوزىمىز دە بىلمەي وتىرعان جايىمىز بار. شۆەتسيا، فينليانديا، نورۆەگيا سياقتى ەلدەردە جازۋشىنىڭ ەڭبەگى جوعارى باعالانادى. ءۇستى- ۇستىنە ءتۇسىپ جاتقان گونوراردى الىپ، ارى قاراي جازۋىن جازا بەرەدى. ال بىزدە بىرەۋ ورتاقول شىعارما جازسا، ونى جەر- كوككە سىيدىرماي ماقتايمىز. الدىمەن ول حالىققا ۇناۋ كەرەك قوي. سەبەبى، قالامگەردىڭ ءونىمىن تۇتىناتىن حالىق، وقىرمان. مەملەكەت كىتاپ جۇيەسىن جولعا قويۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. قازاقستاندا جۇزدەن اسا باسپا بار. ءبارى تەندەردى ۇتىپ العان سوڭ، امالسىز ساپاسىز كىتاپتار شىعارا باستايدى. جازۋشىعا كوك تيىن دا بەرمەيدى. ەندى ايتا بەرسەڭ ماسەلە وتە كوپ. سوندىقتان وسى تىعىرىقتان شىعاتىن جول ىزدەيىك!..
ماعيرا قوجاحمەتوۆا، جازۋشى:
- سوڭعى ەكى- ءۇش جىلدا جارىق كورگەن دەرەكتى پروزانىڭ جۇگى كوركەم پروزاعا قاراعاندا، الدەقايدا سالماقتى كورىنەدى وزىمە. وقىرمان رەتىندەگى سۇرانىسىمنان دا وسىلاي ايتىپ وتىرعان شىعارمىن. ناقتىلى فاكت، كەزەڭ، وقيعاعا قۇرىلعان دۇنيەلەردىڭ ماڭىزى زور. ماسەلەن، جانات ەلشىبەكتىڭ / «انا ءتىلى» باسپاسى، 2012 ج./ «سىرلى الەمىندەگى» ادەبي پورترەتتەر، ەسسەلەر، مولتەك اڭگىمەلەر قازاق زيالىلارىنىڭ تاڭعاجايىپ گالەرەياسىن قۇراپ، وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنان بۇگىنگە شەيىنگى ۋاقىتتىڭ تولىققاندى بەينەسىن كورسەتكەن. قازاق قوعامى كەشكەن تىرلىكتىڭ كورىنىسى كورنەكتى قايراتكەرلەر تاعدىرى ارقىلى كوز الدىڭنان تىزىلە ءوتىپ جاتادى.
«جەبە- قالامىن» زاماننىڭ ۇشقىر قاناتىنا اينالدىرعان شەرحان مۇرتازانىڭ مۇزارتتارعا سامعاپ، شىڭعا ۇلاسقانى اۆتوردىڭ دا ءومىر جولىمەن استاسىپ جاتاتىنى سونداي جىلى اسەر قالدىرادى. وزىندەي كوپتەگەن قاۋىرسىن قالامنىڭ قامقورشىسى بولعان تانىمال قالامگەردىڭ بەينەسىن سۇيسىنە دە قۇلشىنا سۋرەتتەگەندە، قولتاڭباسىنىڭ باسقا ەشكىمگە ۇقسامايتىنىن ەڭ الدىمەن كوڭىلگە تۇيەسىڭ. كۋا رەتىندە زەردەلەگەنى كوپشىلىكتىڭ ورتاق يگىلىگىنە جالعاسىپ، سىرەسكەن سەڭدى سوگە بىلگەن باتىل، ۇلتجاندى ازاماتتىڭ قولاستىندا ىستەگەن جىلدارىنىڭ قۇندى شەجىرە ەكەنىن ەرىكسىز مويىندايسىڭ. شەرحان اعا شەكپەنىنەن شىققاندار كوپ، ءبىراق ءدال جاناتتاي باس رەداكتورىن قىم- قۋىت جۇمىس بارىسىندا جان- جاقتى بەينەلەگەندەر از.
الىپتاردىڭ قاسىندا بەكەر جۇرمەپتى. جاناتتىڭ وي، پىكىرلەرىنە دەن قويماۋ مۇمكىن ەمەس، قۇلاشىن كەڭگە سوزىپ، ەركىن كوسىلەدى. ءوزى ايتقانداي: ءار ءسوزدى، ءار دەرەكتى، ءار تسيفردى ەلەپ- ەكشەپ سويلەتۋ وڭاي ەمەس. ءسۇزىپ الار دانەگى مەن مايەگى جوق ماتەريال - اسەرسىز دۇنيە. قۋاتتى قالام قاشان دا قالتىلداتپاي اۋىر سىننان الىپ شىعادى. وسىنداي ويلارىنىڭ ارقاسىندا جۋرناليستىك كاسىپتىڭ سان قاتپارلى ەكەنىن ۇعىنعان جانات باسپا ءسوزدىڭ قارا نارى بولا ءجۇرىپ، ارىپتەس اعالارىنىڭ، زامانداستارىنىڭ تابىسىنا، قۋانىشىنا رياسىز ورتاقتاسىپ كەلەدى.
سولاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا تۇرعان سەيداحمەت بەردىقۇلوۆتىڭ دارا قولتاڭباسى سۇلۋ سوزدەن ساراي سوعىپ، نەبىر وزىق، جاڭاشىل جايتتەردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەنى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە. ەسىمىزدەگىنىڭ ءوزى بىرتە- بىرتە ەرتەگىگە ءسىڭىپ كەتكەندەي. «جۇمىر جەردى شارلاعان ەگەۋلى نايزا - قۋاتتى قالامى قاشاعان ءبىتىمى، مىنەزى، ەرەك عۇمىرلى كىتاپتاردىڭ تالاي وقىرمانىن ءتانتى ەتەرى ايان. سوندىقتان دا ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز ۇمىتىلمايدى، اعا» ، - دەپ ءبىزدىڭ تولقىننىڭ رۋحاني اكەسى جايلى تەبىرەنە سىر شەرتەدى. ءتىپتى، ءوزىمىز ءجۇرىپ وتكەن جولدىڭ وزىمىزگە بەيمالىم تۇستارىمەن قاۋىشقان قىزىق ەكەن.
«قالامگەرلەردىڭ ناعىز ۇستاحاناسى سانالاتىن باسىلىمنىڭ ابىرويىنا داق تۇسىرمەۋىمىز كەرەك» دەپ وتكەن باس رەداكتوردىڭ قايناعان جۇمىس ۇستىندەگى ءاربىر ارەكەتى، ەندى ويلاپ قاراساق، تۇنعان ۇلگى، ونەگە ەكەن- اۋ. ءىرىلى- ۇساقتى فاكتىلەرگە شەيىن بىردەن كوكەيگە قونا كەتەدى. بۇگىنگى جۋرناليستەرگە بەرەرى مول. ءبىتىمى بولەك سەرگەك سۋرەتكەردى قورشاعانداردىڭ دا سان الۋان قىر- سىرى الدىڭنان شىعادى. باعدات مومبەكوۆ، سەز باسىبەكوۆ، سەرىك ءابدىرايىموۆ، الاشىباي ەسماعامبەتوۆ، تۇراربەك بۇشپاقبايەۆ، اسكەر.. . قاي- قايسى دا ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى ەدى.
جاناتتىڭ «بەردىقۇلوۆ مەكتەبىنەن» ءدارىس العان ءومىرىمنىڭ قيماس، ۇمىتىلماس كەزەڭى.. . ءار جىلى عاسىرلارعا بەرگىسىز الاڭسىز كوكتەمىم - جالىن شاعىمدا ساكەڭ ۇستازدان ۇيرەنگەنىم وتە كوپ» دەۋىنىڭ استارىندا ءبىرازىمىزعا ورتاق قازىنا جاتىر. جەمىستەرىمىز بەن جەڭىستەرىمىزدىڭ قاينار بۇلاعىنداي قايتالانباس وتكەن شاقپەن قاۋىشتىرادى جانات. كەزىندە ءمان بەرمەگەن، باعالاماعان جايتتەردىڭ مۇنشالىق ىستىق كورىنگەنىنە تاڭ- قالدىم. قىرۋار قاربالاس تا جاۋاپتى جۇمىستى ابىرويمەن اتقارا ءجۇرىپ، كۇندە جيىن، كۇندە توي بوپ وتكەن قايران سول كەزەڭنىڭ تورەسى، توبەسى - سەيداحمەت اعا ەكەنىن ەسىمىزگە سالادى. كەيىنگىلەردىڭ ءبىلۋى ءۇشىن دە قاجەت بۇل. ار- وجداننان، نامىستان، ادىلدىكتەن جۇرداي تونالماس ءۇشىن دە قاجەت بۇل.
كەيىپكەرىنىڭ وزىنە عانا ءتان بولمىسىن جانات شىنايى، ناقتى جەتكىزەدى. قىزمەتىن ءبىر عانا «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جاساعان سيرەك جان بالعابەك قىدىربەك ۇلىنىڭ ەشكىمنەن تايسالمايتىن ءور مىنەزى شاعىن شتريحتار ارقىلى وقىرمانىنا جىلى اسەر قالدىرادى. باس رەداكتورلىققا بەكىگەن العاشقى كۇندەردىڭ بىرىندە قۇتتىقتاپ، تەلەفون شالعان دىنمۇحامەد قونايەۆ: «ءالى بۇرىنعى ورىندا وتىرمىسىڭ» دەگەندە، «ديمەكە، كوپ راحمەت! وتىز جىل كۇتكەن ورىن عوي، ءۇش كۇن توسا تۇرار» دەيدى ەش مۇدىرمەستەن.
«گازەت - كۇن سەكىلدى. شىعادى - باتادى، باتادى - شىعادى. قاي- قايسىڭ كەتىپ قالساڭ دا بۇعان دەيىن شىعىپ كەلگەن گازەت شىعا بەرەدى. ءۇش اي اۋىرىپ جاتقاندا مەنسىز دە «س ق» - نى شىعاردىڭدار عوي»، جۇمىس جوسپارىن سۇراپ اسىقتىرعان ورتالىق كوميتەتتەگىلەرگە «ەشتەڭە ەتپەس... ازار بولسا، كوممۋنيزم ەكى كۇن كەشىگىپ ورنار»، «نەمەنە، پوليتبيۋرو مۇشەسى تەلەفون سوققاندا داۋسىم دىرىلدەپ، تىزەم قالتىراپ تۇرۋى كەرەك پە؟ !» نەمەسە «نە ءولىپ قالماي، نە ءتىرىلىپ كەتپەي بۇل تيتو تيتىقتاتىپ ءبىتىردى عوي»، «ازۋى جوق گازەتتى كىم وقيدى» ، «گازەتتى ماكەتى ەمەس، مازمۇنى وقىتادى»، ت. ب. الدەقالاي ايتىلعان سوزدەرىنە شەيىن ءمىردىڭ وعىنداي.
جازۋشى قۇلتولەۋ مۇقاشتىڭ «ۇزاق بۇرالاڭ جول» / «جىبەك جولى» باسپاسى، 2012 ج./ «سالبۋرىن» / «اركو» باسپاسى، 2013 ج./ رومان- ەسسەلەرىنىڭ كەيىپكەرلەرىن راسىندا دا ءبىزدىڭ زاماننىڭ قاھارماندارى دەۋگە لايىق. ەڭ الدىمەن تاقىرىبى تىڭ، بۇرىن- سوڭدى پالەندەي قامتىلماعان كۇردەلى تاعدىرلار. شىعىس تۇركىستاننىڭ الاي دا دۇلەي دۇربەلەڭدەرىنە قاتىستى بولعاندىقتان دا توقسان جىلدىڭ اياسىندا عالىم نوكىشتىڭ باسىنان نەلەر عانا وتپەدى دەسەڭىزشى! جانە مۇنىڭ ءبارى كەڭ ماعىنادا وتان، تۋعان جەر، وسكەن ورتا، سول كەزەڭدەگى بەلگىلى ساياسي تۇلعالارمەن ءوزارا ساباقتاسا جالعاسادى.
قۇلتولەۋ مۇقاش نىساناعا العانىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ، تانىمدىق دەڭگەيىمەن قىزىقتىرا بىلەدى. «سالبۋرىن» - ۇلتىمىزدىڭ مۇلدەم ۇمىتىلا جازداعان قۇسبەگىلىك ونەرىن قايتا ءتىرىلتىپ، الەمگە داڭقىن اسىرعان ساياتشى ەسەنبەكتىڭ تىلەۋعابىلىنىڭ «تاڭسارىدەن ىڭىرگە دەيىن»، ءبىر كۇنگى تىرلىك تىنىسىنان وقىرمان دا تەلەگەي- تەڭىز تەبىرەنە وي تۇيەدى. اتاق، ابىرويدىڭ وڭايلىقپەن كەلمەيتىنى تۇسىنىكتى دەسەك تە باستى كەيىپكەردىڭ جۇيكەنى جۇقارتار تولىپ جاتقان كەدەرگىلەردەن ءوتۋ ماشاقاتى زەردەلى جاننىڭ ءبىرازىنا ورتاق. بۇگىنگى كاسىپكەر، كەشەگى كەڭەس وداعىنىڭ قىزمەتكەرى ءجۇرىپ وتكەن جول ىزدەرىن نانىمدى سايراتادى اۆتور.
نامىسقوي، تەرەڭنەن ويلايتىن ۇلتجاندى جىگىتتىڭ تۇجىرىم، پايىمداۋى قانداي دەسەڭىزشى! ارعى- بەرگى تاريحىمىزدىڭ وكىنىشى، مۇڭى، زارى، تىلەگى، ارمانىن، تۋعان مەكەنىمىزدىڭ قايتالانباس كەلبەتىن كەيىپكەردىڭ جان دۇنيەسىمەن شىنايى قابىستىرىپ، قازاق جىگىتىنىڭ ءتۇيسىنۋ، سەزىنۋ، بولجاۋ، قابىلداۋ ەرەكشەلىگىنەن حالقىمىزدىڭ ءوشىپ جانعان نەبىر قۇندىلىقتارىن ايقىنداي كورسەتەدى. تەرەڭنەن تولعاپ، وتكەندى بارلاسا، بۇگىنگە الاڭداپ، ەرتەڭنەن ءۇمىت كۇتەدى ەكى كىتابىنىڭ دا كەيىپكەرلەرى. بۇگىنگى كوركەم پروزا كەيىپكەرلەرى تۋرالى الدەنە دەۋىم ىڭعايسىز، كەيىنگى جىلدارى ونىڭ پالەندەي قىزىقتىرا قويماعانىن ۇيات تا بولسا، مويىنداماسقا امالىم جوق.
راحىمجان وتاربايەۆ، جازۋشى:
- ەكەۋىنىڭ مىندەتى ەكى باسقا. دەرەكتى شىعارما ناقتىلىقتى تالاپ ەتەدى. ماسەلەن، ابىلاي حان، بەيبارىس سۇلتان، قابانباي، بوگەنبايلاردىڭ وبرازدارى دەرەكتى شىعارمالاردا قۇجاتتىق اۋقىمنان اسا المايدى. سونىسىمەن قىمبات. ال كوركەم پروزاداعى ءدال وسى كەيىپكەرلەردىڭ بەينەسى ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەگى وقيعالاردان بۇرا تارتىپ كەتپەسە دە، كوركەمدەلەدى، اسەمدەلەدى. الۋان بوياۋ جاعىلادى. ياعني قيالعا ەرىك بەرىلەدى. بۇل دا قالىڭ وقىرمان ءۇشىن سۇيكىمدى ءتاسىل.
ەلىمىزدىڭ تاريحشىلارىنىڭ كەيبىرىندە ۇلكەن ءبىر ءمىن بار. ولار بەلگىلى ءبىر تۇلعانىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى، سول كەزدەگى ساياسي احۋال، قايشالىسقان پىكىر الۋاندىعىن ەسكەرمەيدى. وعان بۇگىنگى ءوز كوزقاراسىن تاڭادى. سولاي باعا بەرەدى. ال بۇل سول كەيىپكەردىڭ، قازاققا ورتاق تۇلعانىڭ اۋقىمدى بەينەسىن جاساۋدا، جالپى كوزقاراسىن اشۋدا ۇلكەن كەدەرگى بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاق قالامگەرلەرىنىڭ دەرەكتى بولسىن، كوركەم پروزادا بولسىن، ەڭبەگى زور دەپ بىلەم. ال بۇگىنگى كۇننىڭ كەيىپكەرى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى ۋاقىتتىڭ بەت- بەدەرىن ايقىنداۋى كەرەك.
دارحان بەيسەنبەك ۇلى، جازۋشى:
- قالامگەردىڭ كەيىپكەر تاپپاي قينالۋى - قوعامنىڭ توقىراۋى. نەگىزىندە، ءبىزدىڭ اينالامىزداعى جۇرگەن جانداردىڭ بارلىعى دا كەيىپكەر. ءبىز تەك سولاردىڭ جان- دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ كوردىك پە؟ الايدا، ءبىر ماسەلە انىق. ول وسى كەيىپكەرلەرىمىز وزىندىك بەينەسىن شىنايى ساقتاي الىپ ءجۇر مە؟ جالپى، ءوزىم مويىندايتىن ءبىر دۇنيە - ءبىز شىنايى قالپىمىزدى جوعالتىپ الدىق. اينالامداعى جانداردىڭ بارىنەن جاساندىلىق كورەمىن. ءوزىم دە سونىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرمىن. بالكىم، بۇل مەنىڭ كەمشىلىگىم، ياكي، ىشكى كۇمانىم بولۋى دا مۇمكىن. ياعني وسى ءوزىمىزدىڭ بولمىسىمىزدى بىلعاپ الۋىمىز - ءبىزدىڭ شىنايى ادەبيەتتەن الىستاۋىمىزعا اكەپ سوقتىردى.
نەگە دەيسىز عوي؟ ويتكەنى، ءبىز كەيىپكەردىڭ جان- دۇنيەسىنە ءۇڭىلۋدى قويدىق. ەسەسىنە، ونىڭ سىر- تقى بەينەسىن، پەندەلىكتەرىن ءبىرىنشى بايقاپ قوياتىن «كەرەمەت» قاسيەتكە يە بولدىق. وسىدان كەلىپ، ءبىز كەيىپكەردى ەكى كولونياعا بولە سالدىق. اق ءھام قارا. الايدا، ادام - ەڭ ءبىرىنشى پەندە جاراتىلىسىمىز سولاي. دەگەنمەن، ونىڭ جان ارپالىسى، ارى مەن ۇياتى تايتالاسىپ جاتار ءساتتى سەزىنە المادىق. بالكىم، وعان قۇلىقسىز بولدىق. كەڭەستىك ادەبيەتتى جوققا شىعارۋعا قۇمار- مىز، ءبىراق تا ونىڭ زاردابىنا، سانامىزدى ويرانداپ كەتكەن زالالىنا ءمان بەردىك پە؟ ىرگەلى زەرتتەۋ جاساپ، كەمشىلىكتى كوزگە شۇقىپ كورسەتتىك پە؟ كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قۋاتتى ماشيناسى تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مىنەز- قۇلقىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جىبەرگەنىنە نەگە باس قاتىرمايمىز؟ سونىڭ سالدارىنان شىعار، ءبىزدىڭ كەيىپكەرلەرىمىزدىڭ شىن- دىقتان جىراقتا ءوز بەتىمەن لاعىپ جۇرگەنى.. .
كەي- كەيدە سانانى تورلاعان وي شىرماۋىنىڭ ىشىنەن مىنانداي ءبىر ساۋلە جىلت ەتە قالادى: تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى كەزەڭدە قازاق پروزاسىندا كەسەك وبرازداردىڭ، شىنايى، قازاقي بولمىستىڭ تۋماي جاتۋى - بۇل ءبىزدىڭ قوعامداعى پسيحولوگيالىق بەتبۇرىسقا اسىقپاۋىمىزدىڭ سالدارىنان ەمەس پە؟ ەگەمەندىگىنە قول جەتكىزىپ، تاۋەلسىزدىگىن تۇمارداي قاستەرلەر قوعامنىڭ ساناسىندا پسيحولوگيالىق ىلگەرىلەۋشىلىكتىڭ بولۋى زاڭدىلىق ەمەس پە. جالپى، ءبىزدىڭ قانىمىزعا سىڭگەن عادەت پە، بىلمەيمىن، ءبىز ءوزى جاقسىلىقتى دا سالقىنقاندى قابىلدايمىز. شىنايى قۋانۋدى دا ۇمىتتىق. بۇل نەنىڭ كورىنىسى بولۋى مۇمكىن؟ قوجايىنعا جالتاقتاپ، سونىڭ كۇلۋىن كۇتكەن قۇلدىق سانا ما، الدە قۋانىشتىڭ ارتىنان قايعىنىڭ قاتار كەلەتىنىن سەزە قوياتىن «اڭعارىمپازدىق» پا؟
راس، شىنايى سۋرەتكەر، پروفەسسيونال - ءوز دەڭگەيىندە كەيىپكەر سومدايدى. قالىپتاستىرادى. ونەردىڭ ءوزىن ومىرگە اينالدىرىپ جىبەرەدى. سۋرەتتەۋمەن سەندىرەدى. وعان ءسوز جوق. اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتپەيمىز. ءبىر عانا بەيىمبەت قانشاما ولمەيتىن كەيىپكەر سومداپ كەتتى. ءوز زامانىنىڭ شى- نايى بەينەسىن بىزگە كوركەمدەپ جەتكىزدى. رەاليستىك تۇرعىدان ءبىز سول كەيىپكەرلەردەن زاماننىڭ قۇبىلىسىن، فورماتسياسىن، ءتىپتى ادامي قارىم- قاتىناستاردىڭ قاراپايىم كورىنىسىن انىق اڭعارا الامىز. ال ەندى وسى كەپتى بۇگىنگى كەزەڭگە توقايلاستىرساق - وندا بۇل ءبىزدىڭ ادام تانۋداعى كەمشىلىگىمىز، كوز الدىمىزدا ءوتىپ جاتقان ءومىردى ءبىر عانا راكۋرستان قابىلدايتىن مەشەۋلىگىمىز، شىنايى سۋرەتكەرلىك دەڭگەيگە كوتەرىلە الماعان جاداعايلىعىمىزدىڭ سالدارى دەپ بىلگەن ءجون.
كەز كەلگەن حالىقتىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىندە ايرىقشا كەيىپكەرلەر شوعىرى بار. ول كەيىپكەرلەر سول حالىقتىڭ كۋميرى، ادەبيەتىنىڭ بەت- بەينەسى. كەسەك كەيىپكەر تۋماعان ادەبيەت - جەتىم ادەبيەت. ۇساق- تۇيەك وبرازدار ۇلتتىڭ كەلبەتىن قالىپتاستىرا الماسى انىق. ال ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ كەسەك مىنەزى، ءور ءبىتىمى، شىنايى بولمىسى بۇگىنگى تاڭدا بولشەكتەنىپ كەتتى، تىم ۇساقتالىپ مايدالاندى. ارينە، ونىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار. ونى اتاپ جاتۋدىڭ قاجەتى شامالى. الايدا حالىق ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە، ۇلتتىق كەمشىلىگىنە كۇلە قارايتىن دەڭگەيگە جەتۋى ءتيىس قوي؟!
ءبىز نەگە كەمشىلىگىمىزگە شامدانىپ شىعا كەلەمىز، نەگە اپەندەلىگىمىزگە اراشا تۇسەمىز؟ جاساندىلىقتان ادا بولماي، ادامداردىڭ بويىنداعى ىڭكارلىك سەزىم مەن قايسار رۋح قاتار ءورىلىپ، شىنايى ومىرگە قادام باسپاي، ءبىز بيىككە كوتەرىلە المايتىن شىعارمىز. ۇلت دەڭگەيىنەن جوعالىپ كەتپەيمىز. الايدا، ءوز ىشىمىزدە بىقسي بەرەمىز. بۇل - ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا، ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ شىنايى وبرازداردى تۋدىرۋىنا دا كەرى اسەر ەتەر فاكتور. دەمەك، بىزدەگى ۇلتتىڭ ساپاسى ارتپاي، ءاربىر ادام تۇلعالىق دەڭگەيگە كوتەرىلمەي، ءبىزدىڭ كەيىپكەرلەردىڭ كومەسكى بەينەسى شىنايىلانبايدى.
ادەبيەت - ادامزاتتىڭ جان- دۇنيەسىنىڭ ايناسى. توقىراۋدان شىعۋعا تالپىنعان قوعامدا كەيىپكەرلىك سۇرانىس ارتادى. بۇنى ەرتەگىلەرىمىزدەن، قيسسا- داستاندارىمىزدان اڭعارامىز. سول سەكىلدى، بۇگىنگى دامۋ ۇردىسىندە دە كوركەم ادەبيەتتە كەيىپكەرلەرگە، سونى وبرازدارعا سۇرانىس ارتا تۇسۋدە. ەندىگىدە ءبىزدىڭ كەيىپكەرلەر جاس قازاقتىڭ وركەندەۋى جولىندا دەم بەرەر، رۋحىن وياتار - ۇلتىن سۇيەر، مەملەكەتشىل، ماقساتشىل، وسى تاۋەلسىزدىك جولىندا توپىراق بولۋعا جارايتىن جاڭا بۋىندى تاربيەلەۋگە قىزمەت ەتۋى ءتيىس- اۋ.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن