ءۇش ءجۇز دەگەنىمىز نە؟ - سوۆەت-حان عابباسوۆ
- بۇل ۇعىمنىڭ ءمانى قانداي؟..
- مۇمكىن حالىقتىق قاسيەتىمىزدى اسىلداندىرىپ، جاراتىلىسىمىزدى جاڭعىرتىپ، تەگىمىزدى مايەكتەندىرەتىن بيولوگيالىق، ءيا فيزيو-پسيحولوگيالىق فاكتورعا جاتا ما؟..
- ءيا بولماسا، وتباسىلىق داستۇرگە بەرەكە-بىرلىك قوسارلىقتاي ىقپالى مول، شاپاعاتتى قۇبىلىس پا؟..
- الدە ءيىسى قازاقتىڭ تۋىسقاندىق سالت-ساناسىنا جاعىمدى اسەر ەتە الار ارداقتاۋ مەن الپەشتەۋگە تۇرارلىق زاڭدىلىقتاردىڭ جۇيەسى مە ەكەن ؟..
- كانەكي، وسى ساۋالدارعا ءارقايسىمىز دا تولعانىپ تا..، ويلانىپ تا.. كورەلىكشى؟!..
سوندا، سانالى جانعا اۋىر ازاپ ازعىنداۋدىڭ ازاپتى جولدارىنا جەتەلەيتىن، جۇرتىمىزدىڭ تۇتاستىعى مەن حالقىمىزدىڭ بەرەكە-بىرلىكتەرىنە قاياۋ تۇسىرەتىن، اسا اۋىر تەرىس پسيحولوگيانى قالىپتاستىراتىن جايسىز ۇعىم ەكەندىگىن اڭعارۋ قيىن ەمەس سياقتى.
ەگەر قازاق حالقىن جاراتىلىس بەرگەن قاسيەتتەرىنە وراي گاۋهار تاسقا باعالاساق، وندا قازىرگى تۇسىنىكتەگى «ۇش ءجۇز» دەگەن ۇعىم وسى اسىل تاستىڭ ءىشىن كەۋەكتەپ جاتقان ‑ قاراباس قۇرت ءتارىزدى بەينەگە اۋىسىپ بارا جاتقاندىعىن اشىق ايتۋىمىز كەرەك. ەگەمەندىگىمىزدى الىپ ەل بولا باستاعان العاشقى ساتتەن-اق، ىشتەي شارپىپ كۇيدىرمەك كۇلدى-بادام دەرتتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ، بۇكىل حالقىمىزدىڭ بىرىگە قيمىلدار اسىل مۇراتى..،- دەپ بىلەمىن.
- ايتسە دە، «ۇش ءجۇز» دەگەن ۇعىم نەنى بىلدىرەدى؟
- قاي زاماننان بەرى قازاق جۇرتىنىڭ قولدانىسىنا ەنگەن؟
- ونىڭ ءمانى مەن ماعىناسى نە؟
مىنە، بۇل ۇزىك-ۇزىك بولىپ جەتكەن تاريحي دەرەكتەردىڭ ءىزى، ەسكىدەن جەتكەن ەل اۋزىنداعى اڭىزدار، قايبىر كونە شەجىرەلەردەگى تۇسپالداردى عانا پايدالانىپ، لوگيكالىق قورىتىندىلار جاساۋعا تۋرا كەلەدى. قازاق حالقى ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت قۇرىپ، شاڭىراعىن كوتەرگەننەن بەرى قارايعى ۋاقىتتىڭ ىشىندە، اسىرەسە حاقنازار حاننىڭ تۇسىندا، قازىرگى كەڭ بايتاق قازاقستان جەرىنىڭ كولەمىنەن دە كەڭ، ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى قامتىعاندىعى بەلگىلى.
قيىر شىعىستان - ورال تاۋىنىڭ ارعى استىنداعى..، تۇمەنگە دەيىنگى جەرلەردى قامتىعان عوي. ونىڭ ۇستىنە حاقنازار وسىناۋ الىپ القاپتى قىرىق جىل بيلەپ، ەل باسقارۋدىڭ ىقشامدى دا، تاماشا داستۇرلەرىن قالىپتاستىرعان اسقان دارىندىلىعىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. مىنە، ءدال وسى كەزدە قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن «ءۇش ايماققا» ءبولىپ، ونى «ۇش ءجۇز» دەپ اتاندىرعانى دا سول زاماننىڭ قالدىرىپ كەتكەن مۇراسى بولىپ تابىلادى.
ەندەشە، قازىرگى رەسپۋبليكامىزدىڭ ون ءتورت وبلىسقا ءبولىپ باسقارىپ وتىرعانىمىز سياقتى ءۇش ءجۇز دە ءوز زامانىنداعى ەل باسقارۋدىڭ جۇيەسى بولىپ تابىلادى ەكەن. وسىدان كەلىپ ءۇش ءجۇزدىڭ ومىرگە كەلگەن زامانى دا، ونىڭ وزىنە ءتان ۇعىمى مەن ءمان-ماعىناسى دا ايقىندالا بەرمەك. كەزىندە كەڭ بايتاق دالاسىن ىقشامدى باسقارۋ ءۇشىن قولدانعان ءۇش جۇزدىك تۋرالى ۇعىمدى، ءبىز قازىر تۋىستىقتىڭ شەكاراسى ءتارىزدى ءتۇسىنىپ جۇرگەن جوقپىز با؟..
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ لاڭىنان پايدا بولعان نەمىس حالقىن ەكىگە بولىپ تاستاعان بەرليندەگى قولدان تۇرعىزىلعان - «تەمىر-بەتون قابىرعاسى» ‑ سول حالىقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا قانشالىقتى قيانات پەن قيىنشىلىقتاردىڭ سەبەبىنە اينالعاندىعى بەلگىلى.
ال بىزدەگى «ۇش ءجۇز» دەگەن ۇعىم سىرتتاعى قالانعان قابىرعا ەمەس، بۇل ىشتەگى بولعاندا دا پسيحيكانىڭ وزىندە قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ۇعىم ەكەندىگىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. قازىردىڭ وزىندە «ۇش جۇز» تۋرالى ۇعىمدى قايبىر توپ قۇرعىش «دانىشپاندار» تۋىستىقتىڭ شەكاراسى ءتارىزدى تۇسىنۋدە. مۇنى ءتىپتى وزدەرىنىڭ جەكە ماقساتتارىنا پايدالاناتىن «زيالىلار» دا از ەمەس.
بۇدان تەز ارادا بوي تارتىپ ارىلماساق، كەلەشەكتىڭ اسا اۋىر قاتەلىكتەرىنە ۇشىراۋىمىز عاجاپ ەمەس. «ۇش جۇز» ۇعىمنىڭ شىن مانىندە حالقىمىزدىڭ تۋىسقاندىعىنا دا، ونىڭ تەكتىك قاسيەتتەرىنە دە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ۇعىم ەكەندىگىنىڭ دالەلى كوپ. ماسەلەن، الشىن (كىشى ءجۇز) ىشىندەگى - ون ەكى اتا باي ۇلىنا كىرەتىن - اداي، تاز، ەسەنتەمىر تەگى جاعىنان ءيىسى قازاقپەن تامىرلاسىپ جاتسا دا، ال قانى جاعىنان - ۇيسىندەگى (ۇلى ءجۇز) جالايىرمەن، بايسىنداعى (ورتا ءجۇز) - نايمان رۋىمەن قانداستىعىن تۇسىندىرەر دەرەكتەر كوپ.
اۋەلىندە، ءور-التايدى مەكەندەگەن نايمان، اداي، تاز، جالايىر، كەرەي، ۋاق، تاراقتى، قيات، قوڭىرات، مەركىت تايپالارىنىڭ قۋاتتى كۇشىمەن - شىعىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ شاڭىراعى كوتەرىلىپ، ۇلان-عايىر الىپ مەملەكەتكە اينالعانى بەلگىلى. اداي مەن تازدىڭ جاۋىنگەرلىك جولى، سوناۋ التايدان باستاۋ الىپ، الاتاۋدى كوكتەي ءوتىپ، قازىرگى مەكەن-جايى ماڭعىستاۋعا جەتكەنىن تاريحي دەرەكتەردەن تانىپ-بىلۋگە بولادى. بۇل ۇعىمداردى نايزاعايدىڭ وسىپ تۇسكەن وتىنداي جارق ەتكىزىپ، قىسقا قايىرىپ وتىرمىز، ايتپەسە، مۇنىڭ قاتپارى كوپ ۇزاق اڭگىمە.
وسى ءتارىزدى، التى ءالىمدى - التى قاراكەسەك دەي وتىرىپ - ارعىن ىشىندەگى قاراكەسەكپەن قانداسىپ جاتقانىن تانۋعا بولادى. جەتى رۋداعى - كەردەلى، كەرەيت، رامونداردىڭ - كەرەي مەن ۋاققا كىرىگىپ كەتەتىندەرىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. مىنە، وزدەرىڭىز بايقاپ تا، سەزىپ تە وتىرعانداي، «ۇش ءجۇز» دەيتىن ۇعىمنىڭ قازاق تا، ءتىپتى تۋىستىق تا ولشەم ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنۋگە بولادى.
كەلتىرە بەرسە، مۇنداي دالەلدەر كوپ. ەڭ باستىسى ۋاقىت وزا «ۇش ءجۇز» اتتى لاڭنىڭ ۇرپاعىنا تيگىزەر قياناتىن سەزگەندەي، داناگوي حالقىمىز؛ «قارعا تامىرلى قازاق - بىر-بىرىڭنەن جون سۇراسا كەلسەڭ»قارىن بولە بولىپ شىعارسىڭ، - دەپ استارى مول، اقيقاتى ۇلكەن وي ورنەگىن، اتا-بابامىز بەكەر قالدىرماسا كەرەك.
بۇل جايىنداعى ويىمىزدىڭ ۇشىعىن وزدەرىڭىزگە قالدىرىپ، نۇسقالى ءسوز رەتىندە اباي عۇلامانىڭ: «اكەسىنىڭ بالاسى-ادامنىڭ دۇشپانى، ادامنىڭ بالاسى-باۋىرىڭ» - دەگەن، مۇحيتتاي تەرەڭ سىرى بار، اسقارتاۋداي الىسقا نۇرىن شاشقان اڭسارى مول ۇعىمعا توقتاعانىمىز ءجون...
«قامشى» سىلتەيدى