شىنىمەن نايمان شال قاھارىنا مىندىمە؟

استانا. قازاقپارات - بۇل اڭگىمە قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش جۇمادىلوۆتىڭ «ارۋاقتىڭ «اتاتىنى» راس پا؟» اتتى شىعارماسى. اۆتور ءوز باسىنان وتكەن وقيعانى قاز-قالپىندا وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىر.

***

مەن، ءاسىلى، حال-قادىرىمشا باسىمنان ءسوز اسىرمايتىن اداممىن. ءوزىمدى بىرەۋدىڭ جابىرىنە، قورلاۋىنا بەرىپ قويعىم كەلمەيدى. ەشكىمنىڭ دە ماعان كەزەلگەن كەكەسىن ءسوزى جاۋاپسىز قالعان ەمەس.

كوڭىلىمە قيعاش كەلگەن جاعدايدى كىمنىڭ دە بولسىن بەتىنە ايتىپ سالامىن. وكتەمدىككە، استامشىلىققا، قياناتقا توزبەيتىن سول باياعى مىنەز. بىرەۋلەر «مۇنداي مىنەزبەن دۇشپانىڭدى كوبەيتىپ الاسىڭ عوي» دەپ جاناشىرلىق تانىتادى. ەندى بىرەۋلەر بۇعان كەرىسىنشە «قىجىل مەن ىزانى ىشكە بۇكپەي، بىردەن سىرتقا شىعارىپ، ايتىپ تاستايتىنىڭىز جاقسى ەكەن. وسى كۇنگە دەيىن ينفاركت الماي جۇرگەنىڭىز سونىڭ ارقاسى» دەگەندى ايتادى. ءاسىلى، وسى ەكى سوزدە دە شىندىقتىڭ جۇرناعى جوق ەمەس-اۋ.

الايدا دۇنيەنىڭ كىلتى مەنىڭ قولىمدا تۇرعان جوق قوي. ءوز كەزىندە ايتىلماعان ءسوز دە، قايتپاعان قارىمتا دا جەتىپ جاتىر. كەيدە جاعداي جار بەرمەيدى، ەندى بىردە باتىلىڭ جەتپەي قالادى. «ايتپاعان ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەپ بۇرىنعىلار تەگىن ايتقان با. دەر كەزىندە ايتىلماعان ءسوز - اتىلماعان وق سياقتى. نەمەسە سەنىڭ دەنەڭە دارىپ، تۇرىپ قالعان وق ءتارىزدى. ول ەندى تۇلابويدى سىزداتىپ، سەنى وكىنىشپەن ورتەيدى. اسىرەسە، جازىقسىز ءجابىر كورگەن كەزدە... مىنە، قازىر دە باستان كەشكەن سونداي ءبىر ءسات ەسكە ءتۇسىپ وتىر. ونى دا ىشكە بۇگىپ قالماي جۇرتشىلىقپەن بولىسكەنىم دۇرىس شىعار.

بۇل ادامدى ورتا جاستان اسقان ەگدەلەر جاقسى بىلەدى. ال جاستار جاعى بىلمەۋى دە مۇمكىن. وتكەن عاسىردا الماتىدا اسقار توقپانوۆ اتتى رەجيسسەر ءومىر ءسۇردى. جاسىندا ماسكەۋدە وقىپ ءبىلىم العان العاشقى كاسىبي رەجيسسەرلەردىڭ ءبىرى. 1940 - جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» پەساسىن ساحنالاعان قاليبەك، سەركە، ەلۋباي، شاكەن سىندى ۇلى اكتەرلەرمەن بىرگە جاساسقان، ونەر ينستيتۋتىندا ۇزاق جىل ساباق بەرىپ، جاستاردىڭ الدەنەشە بۋىنىن تاربيەلەگەن بەلگىلى ۇستاز.

ءوزى ورىپ سويلەيتىن، مىنەزى شاركەزدەۋ، ەشكىمنىڭ بەتى-جۇزىنە قاراماي، وزىنە جاقپاعان ادامداردى ىزاسىرىقتان وتكىزىپ، جەر-جەبىرىنە جەتەتىن ءبىربەتكەيلەۋ كىسى ەدى. ءسىرا، بيلىك باسىنداعى وزىنە تۋىس ۇلىقتاردى ارقالانا ما، كەيدە تىم تايتىك سويلەپ، اسىرا سىلتەپ جىبەرەتىن كەزدەرى دە بولۋشى ەدى.

قۇداۋاندا، اناۋ-مىناۋدى جاقتىرا بەرمەيتىن وسى ادامنىڭ ويدا جوقتا ماعان ىقلاسى اۋعانى.

وندا مەنىڭ ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىم. ءبىر كۇنى جازۋشىلار وداعىنىڭ فويەسىندە اسەكەڭ مەنى كورىپ قالدى دا، «ءاي، بالا، ءسال كىدىرشى» دەپ، قاسىنا شاقىرىپ الدى.

- سەنىڭ سىرت كەلبەتىڭ جاس كەزىندەگى اۋەزوۆتەن اينىمايدى عوي. قايدا تۋىپ، قايدان شىققان ادامسىڭ؟ - دەپ تەرگەي باستادى.

مەن اسەكەڭدى سىرتتاي بىلەتىنمىن: ءجونىمدى ايتتىم. شەكارا اسىپ كەلگەن ءومىربايانىمدى دا جاسىرعام جوق.

- باسە، وزگە ءبىر توپىراقتا تۋعانىڭ كورىنىپ تۇر. ءبىراق، ەسىڭدە بولسىن، جازۋشىلاردىڭ ءبىرى اۋەزوۆ تۋرالى پەسا جازسا، سەنى مۇحاڭنىڭ رولىندە ويناتام! - دەدى توقپانوۆ.

اكتەر بولۋدى ارمانداپ جۇرگەن مەن جوق، رەجيسسەردىڭ سوزىنە كۇلىپ قانا قويعانمىن. ءبىراق تانىس-بىلىستىگىمىز جالعاسا بەردى. كەزدەسە قالعاندا، اسەكەڭ «بالا مۇحتار، حال قالاي؟» دەپ ىقلاس ءبىلدىرىپ تۇرادى. تەاتردا، اس پەن تويدا ءجيى كەزدەسەمىز. وسى وتكەن جىلى عانا تالدىقورعانداعى ەسكەلدى ءبيدىڭ 300 جىلدىق اسىنا بارعاندا، اسەكەڭمەن ءبىر ۇيگە ءتۇسىپ، تاباقتاس بولعانىمىز تاعى بار.

قاراتال وزەننىڭ بويىندا اسقا دەپ، ءار اۋداننان اكەلىپ، كيىز ءۇي تىگىلگەن ەكەن. ءبىز، مارقۇم ساكەن يماناسوۆ، تاعى ءبىر توپ جىگىتتەر الاكول اۋدانى تىككەن ۇيلەرگە تۇستىك. دۇرىسى، بۇرىننان تانىس اۋدان باسشىلارى قوناقتاردى بولگەندە، ءبىزدى وزدەرىنە جازدىرىپ العان سەكىلدى.

كيىز ۇيدە العاشقى شاي-شالاڭىمىزدى ءىشىپ، جايباراقات وتىر ەدىك. ءبىر مەزگىلدە ءۇي يەلەرى اياق استىنان قاربالاسىپ قالدى. اۋدان باسشىلارىندا ءوڭ-ءتۇس جوق، ساسقالاقتاپ ءجۇر.

- اۋ، نە بولدى، جاي ما؟ - دەپ ءجون سۇراساق:

- ەندى قايتتىك؟ اسقار توقپانوۆتى دا ءبىزدىڭ اۋدانعا ءبولىپتى! - دەيدى الگىلەر.

- ە، كەلسە نەسى بار، ءۇي كەڭ، سىيامىز،- دەستىك ءبىز.

- ۇيگە سىيامىز-اۋ، ءبىراق توقپانوۆ مىنەزى تىم شاتاق كىسى دەيدى عوي. بابىن تاپساق جاقسى، بىردەڭەدەن ءمۇلت كەتسەك...

سول ارادا اسەكەڭنىڭ جوعارعى ۇلىقتار الدىنداعى بەت-بەدەلى، وتكەن جىلى ءبىر اۋدانعا بارعاندا كوڭىلىنە جاقپاعان اۋدان باسشىسىن قولما-قول ورنىنان الدىرىپ تاستاعانى اڭگىمە بولدى. قۇداي سوندايدان ساقتاسىن دەڭىز... وسىلاردى ايتا كەلىپ، اۋدان اكىمى ماعان قولقا سالدى:

- قابەكە، سىزگە ءبىر ءوتىنىش: اۋىل اعاسى رەتىندە، توقپانوۆتى ءسىز قارسى الساڭىز قايتەدى؟ مىنا داستارقاندى دا ءسىز باسقارىڭىز. ال ءبىز سىزدەردى تىك تۇرىپ كۇتەتىن بولايىق.

- جارايدى. توقپانوۆ قانشا قاهارلى بولعانىمەن، كىسى جەمەيتىن شىعار... تىلگە قالسا سويلەسىپ كورەيىك! - دەدىم مەن اسەكەڭمەن بۇرىننان تانىستىعىما ارقا سۇيەپ.

الدەن ۋاقىتتا قاسىندا ءبىر عانا اتقوسشىسى بار اسەكەڭ دە كەلدى. ءبارىمىز جاپىرلاي تۇرەگەلىپ، قۇرمەتتى قوناقتى تورگە شىعاردىق. جايعاسىپ وتىرعان سوڭ جاڭاعى كەلىسىم بويىنشا، ەكى جاقتى ءبىر-بىرىنە تانىستىرىپ، داستارقاندى ارى قاراي باسقارۋعا تۋرا كەلدى:

- اسەكە، ەسكەلدى بابامىزدىڭ اسىنا ءۇي تىگىپ، قىزمەت كورسەتىپ وتىرعان الاكول اۋدانىنا حوش كەلدىڭىز! - دەدىم ءسوز باستاپ. - وسى وبلىستىڭ تەرىستىگىندە الاكول دەيتىن كول بار. سول كولدىڭ جاعاسىندا ەسكەلدىمەن زامانداس قابانباي باتىر تۋىپ وسكەن توقتا-بارلىق دەگەن قاسيەتتى جەر بار. مىنا ساكەن ەكەۋمىزدىڭ تۋعان اۋىلىمىز... اسەكەڭدەي قادىرلى قوناقتىڭ بابىن تاۋىپ، قىزمەت كورسەتىڭىز دەپ، جىگىتتەر داستارقان تىزگىنىن ماعان ۇستاتىپ وتىر. قارسى ەمەسسىز بە؟ - دەدىم توردەگى توقپانوۆقا قاراپ.

- بارەكەلدە! - اسەكەڭ رازى بوپ قالدى. - بۇرىن سەنى «بالا مۇحتار» دەۋشى ەدىم. قازىر ءجا دەگەن جىگىت اعاسى بولدىڭ عوي. مىندەتىڭدى اتقارا بەر!

- الاكولدىكتەر! - دەدىم سونان سوڭ اۋدان باسشىلارىنا قاراپ. - اۋىلدارىڭا كىمنىڭ كەلىپ تۇسكەنىن سەزىپ وتىرعان شىعارسىڭدار. سالىمدارىڭىز بار ەكەن، تورلەرىڭە ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءىنى دوسى، قازاق مادەنيەتىنىڭ كوزى ءتىرى ابىزى، كۇللى قازاق اكتەرلەرىنىڭ ۇستازى - اسقار توقپانوۆ كەلىپ وتىر. بۇگىنگى قۇرمەت تە، سىي-سياپات تا اسەكەڭە ارنالادى.

بۇل سوزگە اناۋ-مىناۋعا جىبىمەيتىن توقپانوۆتىڭ رازى بولعانى سونشا:

- الدا، اينالايىن-اي، سەنى ۇلى مۇحاڭا جايدان-جاي ۇقساتپاعان شىعارمىن، مەن قازىر جىلى سوزگە ءزارۋ ەمەسپىن عوي. ءبىراق «ابىز» دەگەن ءسوزدى ءبىرىنشى رەت سەنىڭ اۋزىڭنان ەستىپ وتىرمىن! - دەدى كوزىنە جاس الىپ.

سونىمەن، نە كەرەك، باس-اياعى ءۇش كۇنگە سوزىلعان اس ويداعىداي جاقسى ءوتتى. ال الاكول اۋدانى اسەكەڭە ات مىنگىزىپ، شاپان جاۋىپ، رازى-حوش قىپ اتتاندىردى...

وسىنىڭ ءبارى 1993- جىلى بولعان وقيعا عوي. ال ارادا ءبىر جىل وتكەندە، ءباتۋاسىز اسەكەڭ جالت بۇرىلىپ، وزگەشە مىنەز تانىتقانى.

1994 - جىلدىڭ اقپانى. الماتىداعى اۋەزوۆ تەاترىندا جازۋشى-دراماتۋرگ ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ 60 جاسقا تولعان مەرەيتويى ءوتىپ جاتتى. سالتاناتتى جيىننان كەيىن ساكەن پەسالارىنان ۇزىندىلەر كورسەتىلىپ، سوڭىندا تەاتردىڭ ۇستىنگى قاباتىنداعى بانكەت زالىنا كوتەرىلگەنبىز. ساكەننىڭ كوكشەتاۋلىق جەرلەستەرى جىلقى سويىپ اكەلگەن ەكەن. داستارقاندا قازى-قارتا، جال-جايا جاعى جەتكىلىكتى كورىنەدى.

«پ» ءارپى تارىزدەس قۇرىلعان داستارقاندا جۇزدەن استام ادام وتىر. ءتوردىڭ توبەسىندە ءۇش اقساقال: بۇرىنعى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بايكەن ءاشىموۆ، اسقار توقپانوۆ جانە تاحاۋي اقتانوۆ... ءاشىموۆ بۇرىن مۇنداي جيىنعا كەلە بەرمەۋشى ەدى، كوكشەتاۋلىق جەرلەسى ساكەننىڭ قۇرمەتىنە ادەيى كەلگەن سەكىلدى. توردە ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش اقساقالى وتىرعانى قاي جاعىنان دا جاراسىپ تۇر. ال، ءبىز - اكىم تارازي، قاليحان ىسقاقوۆ جانە مەن سول ۇشەۋىنە قاراما-قارسى وتىردىق.

تەاتردىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى، ءارى كوركەمدىك جەتەكشىسى تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ اسابا بولىپ، داستارقان باسقارىپ ءجۇر. ول ەڭ الدىمەن بايكەن اشىموۆكە، تاعى-تاعى بىرەۋلەرگە ءسوز بەردى دە، الدىعا باس كەلگەن كەزدە، اسقار توقپانوۆتان باتا سۇرادى. قولىمىزدى جايىپ، باتا كۇتىپ، ءبىز وتىرمىز. ءبىراق توقپانوۆ باتا بەرگەن جوق. ونىڭ ورنىنا اسابا جامانقۇلوۆتى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، سىبادى-اي كەلىپ. وعان بۇرىننان ساقتاپ جۇرگەن قىجىلى بار ما، نەمەسە «العاشقى توستى ماعان بەرمەي، مەنەن جاسى كىشى اشىموۆكە بەردىڭ» دەپ قيتىعىپ قالدى ما، تۇڭعىشباي بايعۇستىڭ يت-تەرىسىن باسىنا قاپتادى.

- وسى سەن قايدان شىققان نەمەسىڭ، ەي؟ ءوزىڭ «ۇلى ءجۇز ءۇيسىنمىن، ونىڭ ىشىندە دۋلاتپىن» دەيتىن كورىنەسىڭ. قايداعى دۋلات، قايداعى ءۇيسىن ساعان قور بولعان؟! ساداعا كەت سەن دۋلات اتامنان! ءوزىڭ تۇرىڭە قاراشى: تۇرىكسىڭ بە، شەشەنسىڭ بە، كاۆكازدان قاڭعىپ كەلگەن بىرەۋسىڭ عوي، داۋ دە بولسا... ساعان اۋەزوۆ تەاترىن باسقارتىپ قويعان قانداي اقىماق، ەي، شاتا نەمە؟!

قويشى، ايتەۋىر جامانقۇلوۆ بايعۇسقا ايتپاعانى قالمادى. مەنىڭ ءتىپتى تۇڭعىشبايعا جانىم اشىپ كەتتى. اللا-اي، ءبىر پەندە قوي دەمەيدى-اۋ تانتىق شال. توقپانوۆتىڭ ۇستاماسى بار دەۋشى ەدى، ءسىرا، سونىسى ۇستاپ قالعان بولار... جينالعان جۇرت قولىن جايىپ ءالى وتىر. ال مەنىڭ مۇندايدا شىداماي كەتەتىن ادەتىم. قياناتقا، ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن سول باياعى مىنەز. الدە سول ءسات توقپانوۆپەن اراداعى كوپتەن كەلە جاتقان سىيلاستىقتى ارقالاندىم با، كەنەت:

- اسەكە-اۋ، باتا بەرسەڭىزشى! - دەگەن ءسوزدى قالاي ايتىپ قالعانىمدى ءوزىم دە اڭعارماي قالدىم. سول-اق مۇڭ ەكەن، توقپانوۆ مەن جاققا جالت بۇرىلدى دا:

- ءاي، نايمان-حايۋان، ارتىڭدى قىسىپ، جايىڭا وتىر! - دەدى ماعان شاقشيا قاراپ.

سول ساتتە مەنى قانداي سەزىم بيلەگەنىن بىلمەيمىن. اشۋ ما، ىزا ما، «وسىناۋ پارىقسىز، تايتىك شالعا ءجون ايتىپ نەم بار ەدى» دەگەن وكىنىش پە، تۇلا بويىمدى سۇراپىل ءبىر كۇش بيلەدى دە، الدىمداعى بوكال تولى سۋدى توقپانوۆتىڭ بەتىنە شاشپاق بولىپ كەزەنە بەردىم. شاشاتىن ەدىم، ءدال وسى ساتتە قارسىمدا وتىرعان بايكەن اشىموۆ:

- قابدەش، اينالايىن، سابىر-سابىر! - دەپ قاسىنداعى توقپانوۆتى كەۋدەسىمەن جابا بەردى.

امال نە، سۋ شاشىلمادى. مەن وزىمە رازى بولماي، ىزاعا بۋلىقتىم دا، بانكەتتى تاستاپ، دالاعا شىعىپ كەتتىم. سودان بىرنەشە كۇن بويى وزىمە-ءوزىم كەلە السامشى. تۇندە كىرپىك ايقاستىرماي دوڭبەكشىپ شىعام. «قۇلسىڭ، جاسىقسىڭ، انشەيىن قاتاردا جۇرگەن بەيشاراسىڭ! - دەيمىن ءوز جانىمدى جەگىدەي جەپ. - تىم قۇرسا، ءوز اتاڭنىڭ ارۋاعىن قورعاي المادىڭ عوي.

كەزەنىپ تۇرىپ، قولىنداعى سۋدى نەگە شاشپادىڭ اقىماق شالدىڭ بەتىنە؟! بايكەن اشىموۆ اراشا ءتۇستى عوي. تۇسە بەرسىن، ەكەۋىنە قاتارىنان شاش سول سۋدى! ءاشىموۆ اۋليە بولسا، قاسىنداعى الجىعان شالدى نەگە تارتىپكە شاقىرمايدى؟ ون بەس جىل ۇكىمەتتى باسقارعاندا ەل ەسىندە قالاتىن نە تىندىردى سول كىسى؟ - دەيمىن ماعان كەدەرگى جاساعان ادامدى قاراداي جازعىرىپ. - كەشىرە گور، نايمان-اتا! سەنىڭ ارۋاعىڭدى كورىنگەنگە قورلاتىپ جۇرگەن دارمەنسىز ۇرپاعىڭدى كەشىرە گور!».

ۋاقىتتىڭ جازبايتىن جاراسى بار ما، ءبىرازدان كەيىن بۇل وقيعا دا ۇمىتىلا باستاعان. ارادا ەكى-ءۇش اي ءوتتى مە، وتپەدى مە، ءبىر كۇنى گازەتتى اشىپ قاراسام، ىشكى بەتتە قارا سيامەن قورشالعان نەكرولوگ-ازاناما ءجۇر. «قازاق مادەنيەتى ورنى تولماس قازاعا ۇشىرادى. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، كورنەكتى رەجيسسەر اسقار توقپانوۆ دۇنيەدەن ءوتتى» دەپتى قارالى حاباردا.

وسى جولداردى وقىعاندا مەنى قانداي سەزىمدە بولدى دەپ ويلايسىزدار؟ وسىدان نەبارى ەكى اي بۇرىن ءوزىمدى كوپ كىسىنىڭ كوزىنشە قورلاعان ادامنىڭ ولىمىنە قاتتى قايعىردىم دەسەم، ونىم وتىرىك بولادى، ارينە. سونىمەن بىرگە، قۋانا دا قويعام جوق. بىرەۋگە ءولىم تىلەۋ ادامشىلىققا جاتپايدى عوي. تىم كۇپىرلىككە بوي الدىرىپ، اسىپ-تاسىپ كەتكەن پەندەنىڭ الدىندا قاشاندا وسىنداي ءبىر زاۋال كۇتىپ تۇراتىنى انىق.

وسىنىڭ بارىنەن بۇرىن مەندە سول ءسات تاڭدانىس سەزىمى باسىم بولدى. وسىنىڭ الدىندا عانا جاس ايەل الىپ، جەتپىس جاسىندا بالا سۇيگەن، اياقتىعا جول، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەي جۇرگەن توقپانوۆ اۋىرماي-سىرقاماي اياق استىنان نەگە مۇرتتاي ۇشتى؟ كۇنالى پەندەنى اتانىڭ ارۋاعى، شىنىمەن-اق، اتىپ جىققانى ما؟! ءسىرا، سولاي شىعار. بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ دارمەنسىز، مىسكىن حالىن كورىپ، نايمان شال قاهارىنا مىنگەن بولدى عوي. ءوزىن قورلاعان كۇناكار پەندەگە اجال جەبەسىن شىرەنە تارتىپ قالعان عوي، شاماسى...

وسىنى ويلاۋىم مۇڭ ەكەن، مەنىڭ كوڭىلىمە الدەبىر سەنىم ۇيالاعانداي بولدى. بولاشاققا دەگەن سەنىم. اللا-اي، كەيدە اتانىڭ ارۋاعىنا سيىنۋدى دا ۇمىتىپ كەتەمىز. بىرەۋلەردان قورلىق-زورلىق كورىپ، جانىڭ قاتتى قينالعاندا كومەككە كەلىپ، قول ۇشىن بەرەتىن ارۋاق بار ەكەن عوي! ەشكىمنىڭ ءجابىر-جاپاسىنا، قيانات-قورلىعىنا توزبەيتىن ميلليون ۇرپاعى بار ۇلى ارۋاق!

دەرەككوز: «جاس الاش» گازەتى